Bizdiń el demokratııasyrap jatyr. Qańtar revolıýııasy (áli qoǵamdyq aýqymda bulaı moıyndalǵan joq, qandy qyrǵyn retinde tragedııalyq sıpatyna alańdatý bar) ádilet izdep, demokratııalyq talap qoıǵan halyqtyń ekinshi talpynysymen aıaqtaldy. Alaıda 30 jyl boıǵy qalyptasqan avtorıtarızm bul joly kúıregen joq.
Ekinshi tynys alýǵa talpyný ústinde. Birinshi sanalyq revolıýııa 2019 jylǵy prezıdent saılaýynda oryn aldy. Bul saılaýǵa qatysqan saılaýshylardyń sany men sapasy burynǵydan múldem basqasha boldy. Saılaýda halyq óz tańdaýyn jasady, avtorıtarlyq ókilge qarsy daýys berilip júıeni dirildetti - biraq nátıjesi sátsiz boldy.
Alaıda, qoǵamdy ózgertý úshin, túletý úshin sonyń bolmysyn uǵa júrgen abzal, sonda ǵana ońdy ózgeristerge jaqyndaý tezirek júzege asady.
Sonymen qazyrǵy álemde qoǵamdyq-áleýmettik júıeniń negizinen úsheýi belgili. Biraq solardyń ornyǵýyna qandaı resýrs irgetas bolyp quıylady - sol mańyzdy.
1. Eger de tómengi kedeı-kepshik taby qoǵamǵa irgetas bolsa, ol memlekette Totalıtarlyq-soıalıstik qoǵam ornyǵady. Bul júıemen 74 jylǵa jýyq ýaqyt boıy sovet odaǵy ǵumyr keshti. Bul ýaqytta buǵan deıingi sana men saltty múldem óshirip, soıalıstik sana qalyptastyryldy. Bul qoǵamdy ózderi «proletarlyq dıktatýra» dedi. Bundaı qoǵamda qasań ıdeologııa ústemdigi ornady. Shyn máninde totalıtarlyq júıe Adamnyń barlyq arman-ańsaryn konservaııalap, tumshalady. Bul qoǵamda ıdeologııa men tómengi tap basty áleýetke aınaldy jáne Adam - memlekettiń emes, kerisinshe memleket - Adamnyń qojasy boldy.
2. Eger de orta tap - shaǵyn-orta kásipkerler toby qoǵamdaǵy basty qozǵaýshy kúsh bolsa, ol qoǵamda Demokratııa ornyǵady. Bundaı qoǵam meılinshe ornyqty, myǵym keledi, jarylys pen dúrbeleńge barynsha tótep beredi. Zań ústemdigi ornaıdy. Bul qoǵamǵa basty eki áleýet kerek: orta taptyń qalyptasýy men zań ústemdigi. Bundaı qoǵamda memleket - Adam ómiriniń qojaıyny emes, saımany bolady, sol sebepti Adam júdep-jadaýdan góri túleýge múmkindigi barynsha zor orta qalyptastyrady.
3. Eger de joǵarǵy tap olıgathatqa aınalyp, bılikpen bite qaınassa, ondaı qoǵamda Avtokratııa ornyǵady.
Avtorıtarızmdi ornyqtyrýǵa qoǵamdaǵy barlyq elıta qatysady, qatystyrylady. 30 jyl boıy Qazaqstanda ornyqqan osy avtorıtarızm bolatyn.
Eldegi barlyq resýrs: materıaldyq jáne materıaldyq emes ıgilikter men Adamnyń ózi osy júıeniń tetigine, vıntıgine aınaldy. Budan ári shuǵyl túrde ekinshi nusqa qolǵa alynbasa - qaıtadan jańarǵan úshinshi nusqa birneshe ýaqyt boıy saltanat qura bermek. Bundaı qoǵamda memleket bútin bir toptyń menshigine, azamattardyń basynda oınaıtyn toqpaǵyna aınalady.
Adamnyń quqyǵy kúzetilmeıdi, ol tárk etilip, tártip pen quqyq kúzetshileri Adamnyń urtoqpaǵy bolady. Zań ústemdigi avtokratııa ústemdiginiń astynda qalady, zań bıliktiń qoljaýlyǵy bolady.
Árıne budan basqa da qoǵamdyq júıe bar. Ázirge eshkimniń kózine sonshalyqty oqshaý túspeı turǵan búgingi Qytaı qoǵamy osy úsh nusqanyń úsheýine de uqsamaıdy: bunda úsh nusqa da aralasyp ketken erekshe qoǵam qurylyp otyr. Biraq báribir Qytaı - beline totalıtarlyq-ıdeologııalyq shoqpardy qystyrǵan qoǵam.
Sóz sońy. Qazyrǵy betalysqa qaraǵanda Qazaqstan jańa avtorıtarızmge bet burǵany anyq baıqalady. Zań ústemdigi men qoǵamdy reformalaý pıǵyly ázir bıliktiń aýyzynan ashyq aıtylmady. Onyń ústine keshegi olıgarhattyń ókilderi bılikke qaıta shoǵyrlana bastady: Dosaevtyń Almatyǵa ákim bolyp taǵaıyndalýy - sonyń aıǵaǵy. Eger de prezıdenttiń buǵan deıingi saıasatynyń jalǵasy retinde ákimderdi saılaý bastalsa – bul avtorıtarızmnen bas tartýdyń bastapqy qadamy deýge bolar edi.
Ázirshe qazaq qoǵamy barynsha alýan bólshekterge ydyrap tur, ólara shaq týdy. Biraq avtorıtarızmdi qaıta qolǵa alyp jatqan kúshterde ústemdik basym...
Demokratııalyq ıdeıaǵa búıregi buratyn alýan kúshterdiń tutasatyn úderisi júrmese – qańtar oqıǵasy tarıhı tájirıbe ǵana bolyp qalmaq.
S.Erǵalı
