Älemde är tört eldıŋ üşeuınde adam qūqyqtaryna qatysty jaǧdai naşarlap kettı. Äsırese 2016 jyldan berı būl ürdıs küşeiıp keledı. Keibır derekterge süiensek, statistika
boiynşa zaŋ üstemdıgı qamtamasyz etılmei otyrǧan elderdıŋ qatarynda Kongo, Gaiti, Auǧanstan, Kambodja jäne
Venesuella bar. Atalǧan elderdıŋ arasynda Auǧanstandaǧy jaǧdai alaŋdatarlyq, uaqyt ötken saiyn mūndaǧy ahual
tıptı naşarlap barady. Sarapşy mamandar äsırese, äielder
üşın qatty alaŋdauly. IýNESKO mälımetı boiynşa qyzdardyŋ 80%-y bılım alu mümkındıgınen aiyrylǧan.
Auǧanstan men Qazaqstandaǧy äielder qūqyǧyn qai
tūrǧydan bolmasyn alyp qarasaq ta, eş salystyruǧa
kelmeidı. Ekı elde dınnıŋ qoǧamdaǧy rölı men äielder
qūqyǧyna äser etuı aitarlyqtai erekşelenedı. Auǧanstanda
äielder qūqyǧy köbıne dıni normalar men ekstremistık
ideialogiianyŋ yqpalynda şektelıp jatyr.
‘’Äielderdı bılımnen, jūmystan jäne qoǧamdyq
ömırden şekteu - eldıŋ damuyn tejeidı, öitkenı
qoǧamnyŋ jartysy öz äleuetın jüzege asyra almai
otyr.’’ - dep Auǧanstan äielder ısı boiynşa būrynǧy
ministr Sima Samar qyz-kelınşekter qūqyǧynyŋ
taptaluyn synǧa alǧany bar.
AUǦANSTANDAǦY ÄIELDER JAǦDAIY
Auǧanstandaǧy äielder qūqyǧy dıni tūrǧydan qaraǧanda öte
kürdelı ärı şektelgen taqyryptardyŋ bırı. Bilık basyna
2021 jyl Talibandar kelgennen bastap, islam
şariǧatynyŋ qataŋ zaŋdaryn basşylyqqa aluda. Jalpy,
talibandar degen kımder? Auǧanstanda paida bolǧan
islamdyq qozǧalys jäne äskeri top, negızınen puştun
ūltynyŋ ökılderınen qūralǧan. 1990 jyldary qūrylǧan būl
top, bastapqyda Auǧanstandaǧy azamattyq soǧystan keiın
elde tärtıp pen şariǧat zaŋdaryna negızdelgen basqaru
jüiesın engızudı maqsat tūtty. Taliban atauy arab tılınıŋ
‘’talib’’ sözınen şyqqan, ol şäkırt degen maǧyna beredı.
Ūiym alǧaşynda Päkıstan men Auǧanstandaǧy dıni
mektepterde (medrese) oqyǧan studentterden şyqqan.
Talibandardyŋ ideologiiasy qataŋ dıni ūstanymdarǧa
negızdelgen, jäne olar qoǧamda şariǧat zaŋdaryn qataŋ
türde engızudı qoldaidy. Äsırese äielderge qatysty būl
zaŋdar, olardyŋ bılım aluyna, jūmysqa ornalasuyna jäne
qoǧamdyq ömırge qatysuyna şekteuler qoiuda. Qyzdarǧa
orta mektepten bastap joǧary oqu oryndaryna deiın
baruǧa rūqsat etılmeidı. Būl şekteu islamnyŋ dästürlı
tüsınıgıne negızdelgen be özı? Köptegen islam elderınde
mūndai qataŋ şaralar qoldanylmaidy ǧoi?! Auǧanstandaǧy
būl şekteuler qyz-kelınşekterdıŋ bolaşaqqa degen ümıt
otyn öşırıp, käsıbi damuyn jäne qandai da bır
mümkındıkterınen şekteidı. Bilık auysqan soŋ bolyp jatqan
özgerısterde sonymen qatar, äielder jūmysynan
aiyrylyp, üide qaluǧa mäjbür boldy. Jalpy, äielder
negızınen medisinalyq jäne bılım beru salalarynda ǧana
jūmys ıstei alady, bıraq olardyŋ da qyzmet etu
mümkındıkterı qatty qyspaqtalǧan. Köptegen ükımettık
mekemelerde äielderge mülde jūmys ısteuge tyiym
salynǧan. Qūqyqtary şektelgen näzık jandylardyŋ
ükımettık ūiymdardaǧy eŋbek ülesı 45% qūraityn edı. Qazır
būl körsetkış aitarlyqtai tömendegen.Mūndai qoǧamdyq
ıster men bılım beru salasynan bölek, erkın jürıp tūruyna,
tıptı kiım kiiuıne qoiylǧan qataŋ tyiymdary da bar. Olar
‘’nikab’’ nemese ‘’burka’’ kiiuge mındettı, būl olardyŋ betın
jäne denesın tolyǧymen jabady. Būdan bölek, äielderge
jalǧyz jürıp tūruǧa da şekteu qoiylǧan, olar qoǧamdyq
oryndarǧa tek jaqyn tuysy er adammen ǧana şyǧa alady.
Qūqyqtyq jüie köbıne konservativtı, şekteuşı sipatqa ie
bolyp, äielderdıŋ erlerge täueldılıgın arttyryp jatyr.
Sot ısınde jaŋa zaŋnamalyq deŋgeide äielderdıŋ qūqyǧy
şekteulı.
‘’Zaŋ üstemdıgın saqtamai otyrǧan elderdıŋ köbeiıp
kele jatqanyn körıp otyrmyz. Saldarynan atqaruşy
bilık terıs paidalanu, adam qūqyqtarynyŋ şekteluı,
sondai-aq sot jüiesı tarapynan azamattardyŋ
talaptaryn eskerusız qaldyru oqiǧalary jiılegen.’’
Uiliam Noik
WORLD JUST PROJECT ūiymynyŋ basşysy
QAZAQSTANDAǦY ÄIELDER QŪQYǦY
Qazaqstan - zaiyrly memleketter qatarynda, Konstitusiia
boiynşa dın memleketten bölıngen, aita ketu kerek elımızde
islam dını mädenietke jäne jeke ömırge äser etıp jatady.
Bıraq qoǧamda şariǧat zaŋdary emes, azamattyq zaŋdar
basym. Äleumettık jäne zaŋnamalyq tūrǧyda äielder
erlermen teŋ qūqyqtarǧa ie. Elımızde äieldıŋ erkındıgı men
qūqyǧy zaŋmen qorǧalǧandyqtan, dıni negızde äielderge
qatysty eşqandai şekteuler engızılmegen. Mūnda bılım alu,
jūmys ısteu, saiasatqa aralasu jäne qoǧamdyq ömırge
tolyqqandy qatysu mümkındıgıne ie. Negızınde dıni erkındık
pen qūqyqty qorǧau arasyndaǧy tepe-teŋdıktı qamtamasyz
etu älı de kürdelı mäselelerdıŋ bırı, alaida soŋǧy jyldary
äielderdıŋ qūqyqtary men mümkındıkterın odan saiyn
arttyru baǧytynda oŋ qadamdar jasalyp keledı. Sondai-aq
Qazaqstanda tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy küres
zaŋdary men baǧdarlamalary bar, būl äielderdıŋ
qauıpsızdıgın qorǧauǧa baǧyttalǧan jüie. Bızdıŋ eldıŋ
zaiyrly jäne demokratiialyq sipaty näzık jandylarǧa
qoǧamda erkın boluǧa jäne öz qūqyqtaryn tolyqqandy
paidalanuǧa mümkındık beredı.
ELIMIZDEGI DINİ EKSTREMİZMMEN KÜRES
Dıni ekstremizm - qoǧamdaǧy tūraqtylyq pen qauıpsızdıkke
aitarlyqtai ziian keltıredı, sondyqtan būǧan qarsy küres
elımızdıŋ maŋyzdy basymdyqtarynyŋ bırı dep aita alamyz.
Qazaqstanda qūqyqtyq şaralar men qatar aldyn alu jäne
tüsındıru jūmystary asa maŋyzdy, äsırese jastar arasynda
tüsındıru jūmystaryn jürgızedı. Būl jūmystar meşıtterde,
oqu oryndarynda, internet jelılerınde jäne BAQ-ta jüzege
asady. Dıni bılımdı bıregei standarttar boiynşa beru üşın
Qazaqstanda imamdardy arnaiy oqytu baǧdarlamalary
qarastyrylǧan, mūnyŋ maqsaty - islam dını turaly dūrys
tüsınık beru jäne dıni aǧymdardan saqtandyru. Jalpy,
Qazaqstanda dıni ekstremizmmen küres keşendı jäne är
türlı baǧyttarda jürgızılıp jatqanyn aita alamyz.
Memleket dıni ekstremizmdı tek qataŋ jazalau arqyly ǧana
emes, onyŋ aldyn alu, dın turaly dūrys tüsınık beru jäne
deradikalizasiia arqyly da şeşuge tyrysady. Ärine, būl
şaralar Qazaqstandaǧy dıni tūraqtylyq pen beibıtşılıktı
qamtamasyz etuge baǧyttalǧan şaralar.
Aigül Mūratqyzy
Ūqsas jaŋalyqtar
