Handar tarihynda qos Täuekel bolǧany mälım. Bırı HYI ǧasyrdyŋ soŋynda tarih sahnasyna köterılgen Şyǧai hannyŋ ūly Täuekel han bolatyn.
HYI ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Qazaq handyǧynyŋ syrtqy saiasattaǧy jaǧdaiy öte auyr boldy. Öitkenı olar Şiban ūrpaǧy memleketı Moǧol handyǧy, Noǧai ordasy jäne Oirat taipalarymen sansyz şaiqastardan köz aşpaǧan edı. Bilıkke kelgennen keiın syrtqy saiasatty belsendı jürgızgen Täuekel han bırneşe körşı halyqtarǧa öz bilıgın jürgıze bastady. Batys baǧytta ol küşeiıp kele jatqan Reseimen diplomatiialyq qatynastar qalyptastyruǧa küş saldy[1,244b.].
HYI ǧasyrdyŋ aiaǧynda orys-qazaq kelıssözderı Täuekel hannyŋ jienı Oraz Mūhamedtı Mäskeu kepıldıgınen qūtqaru üşın oryn aldy. Patşa Qūl Mūhammed bastaǧan elşılıkke Täuekel han turaly bylai aitqan eken: «Qazır senıŋ naǧaşyŋ Täuekel hanzada qazaq ordasynda ornyqty, al özınıŋ ınısı Şahmūhamed hanzadany qalmaqtarǧa otyrǧyzdy, ol jaqyn jerde jäne bärı bırge köşıp jüredı, qazır Būqara patşasymen uaqytşa bolsa da tatu jäne noǧailarmen tatulyǧy baiaǧydai aǧaiyn siiaqty»[2,446,]. Mäskeu patşasynyŋ osy keltırgen derekterı Täuekel hannyŋ jan-jaǧyndaǧy halyqtarmen beibıt araqatynasyn aiqyndap beredı.
Tarihşy, ǧalym, qoǧam qairatkerı Qūl-Mūhammed Mūhtar «Orys ensiklopediialaryndaǧy qazaq şejıresı» degen eŋbegınde qazaq-orys jäne qazaq-orta aziialyq qarym-qatynastary men diplomatiialyq bailanystarynyŋ derektık maŋyzyn aita kelıp, qos Täuke hannyŋ beibıt bıtımgerşılık maqsatyndaǧy kelısımderınde öz erkımen bodan bolu turaly resmi mälımdemenıŋ bolmaǧandyǧy, Keŋes Odaǧy tūsyndaǧy teŋ därejede ötken qazaq-orys diplomatiialyq bailanystarynyŋ alǧaşqy kezeŋıne qatysty qūjattardyŋ būrmalanyp, ideologiialyq qalypqa tüsırılgendıgı aitylady. Būny zertteuşı «Orys ensiklopediialarynda avtor A.Pozdneev «Şyǧai hannyŋ balasy, ärı mūragerı, orys memlekettık aktılerınde Tevkel dep atalatyn han qyrǧyz-qaisaq handary arasynda bırınşı bolyp Reseidıŋ qol astyna ötu turaly kelıssöz jürgızdı. Tevkel 1594 jyly Moskvaǧa orystardyŋ tūtqynyna tüsken nemere ınısıne bostandyq äperu üşın özın jäne özıne qaraǧan ordany qol astyna aluyn ötıngen gramota jıberedı» dep jazǧandaryna qatysty körsetedı.1586-98 jyldarda handyq qūrǧan Täuekel bırınşı bolyp Reseimen diplomatiialyq bailanystar ornatty. Täuekel han jıbergen Qūl-Mūhamed bastaǧan qazaq elşılıgı 1594 jyly 20–29-qaŋtarda kelıssöz jürgızu üşın Moskvaǧa keledı. Būl turaly patşa Fedor İvanovichtyŋ 1595 jyly nauryzda Täuekelge jazǧan gramotasynda: «İ nam, velikomu gosudariu sariu i velikomu kniaziu Fedoru İvanovichu vse Rusii samoderjsu, vaşa chelobite i proşene donosil şurin naş sluga i koniuşnei boiarin i voevoda dvorovoi i soderjatel velikih gosudarstv sarstva Kazanskogo i Astrahanskogo Boris Fedorovich Godunov», - dep jazylǧan [3,114b.]
Täuekel hannyŋ arnau hattaryna orai 1595 jyly 2 jylǧa Veliamin Stepanovtyŋ elşılıgı jıberıldı de, Täuekel elşını öte qūrmetpen qabyldady. Mäskeu patşasynyŋ talaby men qoiǧan şarttary qisynsyz öte auyr bolǧandyqtan Täuekel hannyŋ tarapynan qabyldanbady [2, 447b.] Qazaq halqynyŋ tarihynan syr şertetın I.Esenberlinnıŋ «Köşpendıler» trilogiiasynda Täuekel hanǧa: «Al qūbylasy men terıskei jaǧynan däl qazır tönıp tūrǧan qauıptı Täuekel han körmedı. Tübı qytai boǧdyhanymen, joŋǧar qoŋtaişysymen alysa qalar kün tusa būl jaqtaǧy aibarly körşısı Rossiianyŋ keregı bolar dep oilady ol. Tıptı Abdollamen soǧysqan kezde de orys patşasynyŋ tynyş jatqany qajet-aq. Osy jaǧdailardy esepke ap, ol Tümenge özınıŋ nemere aǧasy Orazmūhamed batyrdy elşılıkke jıberdı» dep oryn beredı. Täuekel qazasynan keiın: Sūltan tūqymynan şyqqan Täuekel artyna alty äielı men segız balasyn qaldyrdy. İran, türık, orys ädebietterınde Täuekel han degen aibarly atyn qaldyrdy dep baiandaidy [4, 386 b.]
Qazaq handyǧy diplomatiialyq qatynastaryna özındık üles qosqan ekınşı Täuekel han -Täuke Jäŋgır ūly HYII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy men XYIII ǧasyrdyŋ bas kezınde bilık basynda boldy.
Täukenıŋ jastyq şaǧy joŋǧarlarmen soǧysta öttı, onda ol jeke basynyŋ erlıgımen, qolbasşylyq talantymen közge tüsıp, el arasynda daŋqqa bölendı. Sonymen qatar ol sol jyldary Moǧūl memleketıne barǧan qazaq elşılıkterınıŋ bırın basqaryp, diplomatiialyq ta täjıribe jinaqtady. Äz Täuke atanǧan han el bilıgınde bolǧan kezeŋdı jūrt «qoi üstıne boz torǧai jūmyrtqalaǧan zaman» dep ataǧan [1,250b.] El tynyştyǧy qai kezde bolady? El ışınde syndarly saiasat, el syrtynda ymyraşyl, dostyq qarym-qatynas ornatylǧanda oryn alatyny belgılı. Täuke hannyŋ diplomatiialyq qarym-qatynastary tarihi şyǧarmalarda, tarihi jazbalarda, ǧylymi zertteulerde erekşe män berılgen, älı de tarihşylarymyz tarapynan zerdelenıp, türlı derekközderden ızdestırılude. Qazaq handyǧynyŋ halyqaralyq qatynastary tarihi derekközder negızınde XVI–XVIII ǧasyr basyndaǧy Mäskeu (Orys) memleketımen, Qyrym handyǧy, Osman imperiiasy Sefevid (Qyzylbas) memleketı, Ūly Moǧoldar imperiiasy, Moǧūl memleketı jäne Orta Aziiadaǧy Şiban äuletı men Aştarhan äuletı memleketterı tärızdı memleketter jäne halyqtarmen qarym-qatynastary turaly mälımetterge nazar audarǧan tarihşy, t.ǧ.k N.Atyǧaev XVII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda oryn alǧan Qazaq handyǧy men Sefevid memleketı diplomatiialyq qatynastary jazbalarynyŋ Täukemen de bailanystylyǧy baryn alǧa tartady [5]. «İran kıtaphanalarynyŋ qoljazba qorlarynda Jäŋgır hannyŋ ūly Täuke hanǧa (mätınde Tavakkul) jazylǧan Sefevid şahtarynyŋ bırneşe hattarynyŋ mätınderı bar. Onda Täuke hannan basqa Tūrsyn han, Fulad-Sūltan (Bolat-sūltan) attary aitylady. Ol orys derekközderıne säikes Täuke hannyŋ ūldary bolǧan. İran tılınıŋ mamany, t.ǧ.k. G. A. Qambarbekova Mūhammed Tahir Kazvinidıŋ özınıŋ «Abbas-name» şyǧarmasynda İsfahanǧa II Abbas-şahqa kezdesuge Türkıstan handyǧynan qazaq elşısınıŋ keluı turaly jazǧan mälımetıne nazar audarady. Onda elşıge tiıstı qabyldau körsetılıp, laiyqty syilyqtarmen elıne jıberılgendıgı aitylady. Zertteuşınıŋ pıkırınşe, būl Jäŋgır han men onyŋ ūly Täuke elşılerı bolǧan. Būl materialdar Täuke hannyŋ II Abbas-şah (1641-1666), II Sefi Suleiman (1666-1694) jäne Sūltan Husein (1694) siiaqty Sefevid bileuşılerımen ūzaq merzımdı bailanystardyŋ bar ekenın kuälandyrady. Osy derekterge negız retınde zertteuşıler Atygaev N.A., Jandosova Z.A. II Abbas şahtyŋ Äz-Täuke hanǧa jazǧan hatynyŋ mätının ǧylymi jurnalda jariialady. «Avgusteişee pismo Tavakkul-hanu, synu Djahāngūr-hana, praviteliu kazahov (wālī-ye qazāq) IV . Otpravleno v mesiase djumādi al-avval goda 1072 l. h. V iz İsfahana VI . Obladateliu sultanskoi vlasti, velichiia, moguşestva, slavy i milosti Tavakkul-hanu. Demonstriruiuşee vzaimnuiu drujbu i uvelichivaiuşee vzaimnuiu priviazannost pismo Vaşego Velichestva, pokrovitelia vladychestva i slavy, zaşitnika moguşestva i velikolepiia, radetelia pyşnosti i vlasti, opory prestola derjavnosti i triumfa, luchşego iz potomkov velikogo doma Chingizhana, polzuiuşegosia blagosklonnostiu Vsemoguşego Gospoda polucheno. Eto poslanie prineslo blagoraspolojenie i udovletvorenie v dobryi chas i schastlivoe vremia, kogda sviateişaia osoba Saria Sarei nahodilas v zdravii i blagopoluchii, soputstvuemaia pobedoi i udachei, prinosiaşimi slavu, iavliaiuşuiusia primerom dlia drugih gosudarstv. Uchityvaia blagotvornyi (kīmiyā-ta’sīr, bukv. «deistvuiuşii kak filosofskii kamen») harakter i iskrennee soderjanie etogo pisma, uvedomliaiuşego o nepokolebimom sledovanii kursu drujby i primireniia i upovaiuşego na otvetnoe pismo Gosudaria i ego doverie takogo roda poslaniiam, ono prolilo hrustalnyi svet na chistoe serdse Gosudaria i stalo prichinoi povyşeniia vnimaniia so storony ego miloserdnoi duşi. Vsledstvie etogo, poskolku mejdu dvumia vysokimi storonami byla zalojena osnova drujeskih otnoşenii i otkryt put liubvi i drujby, zavesa nedoveriia i neponimaniia byla podniata, i jelaniia obeih vysokih storon otnyne budut udovletvoriatsia po vzaimnomu soglasiiu. Priznavaia vse vysokie stremleniia i vse chestnye namereniia usloviem uporiadocheniia del i ukrepleniia osnov velichiia i velikolepiia blagopriiatnoi zvezdy pyşnosti i pochitaniia, otkryvatel vorot vzaimnoi perepiski i korrespondensii vyrajaet svoe sokrovennoe jelanie, chtoby drujestvennye otnoşeniia uravnovesili suşestvuiuşuiu sep voorujennyh stolknovenii i voin mejdu storonami , i vnimanie Gosudaria bylo obraşeno na ih plody. Dni sultanskoi vlasti, velichiia, moguşestva i schastia»[6].Osy qūndy derek, hat mätınen baiqaǧanymyz Täuekel Şyǧaiūly bastaǧan kelısımder negızınde iaǧni «Orys mūraǧattyq qūjattarynda 1594 jyly Qūl-Mūhammed, Mäskeu memleketındegı Tauekel-hannyŋ elşısı, Sefevid Abbas Şahtyŋ Mäskeuge sapary turaly habar alyp, «bızge qyzylbastarmen bırlesıp, būqarlyqtarǧa qarsy tūru kerek» dep öz maqsattaryn aiqyn körsetkendıkten»[5] jäne de Sefevid memleketı men qazaq handyǧy arasyndaǧy saiasi qarsylyqtar dūrystalyp, Täuke-Təuekel han tūsynda jeke memleketke qūrmet körsetılıp, odaqtas retınde diplomatiialyq qatynastardyŋ jandana tüskenın baiqaimyz. Äz-Täuke han öz kezegınde 1686 jyldan 1693 jylǧa deiıngı aralyqta orys patşasyna 5 elşılık attandyrǧany belgılı.
Qazaq Handyǧy tarihynda körşı memlekettermen ünemı soǧys qimyldaryn jürgızgennen görı kelıssözder arqyly mäselelerdı şeşudı köregen handarymyzdyŋ qoldaǧanyn tarih betterınen köruge bolady.
Kündelıktı memlekettık qyzmettıŋ bır türı retınde diplomatiia XIV – XVII ǧasyrlardyŋ toǧysynda keŋ etek alǧany belgılı. Sol kezden bastap memleket bileuşılerınıŋ sarailarynda tūraqty diplomatiialyq ökıldıkter paida bolyp, memlekettık mekeme jüiesınde – memleketter arasyndaǧy hat almasumen ainalysatyn şeteldık ökılder men elşılerdı qabyldaityn, kelıssözder jürgızetın jäne basqadai da memleket aralyq ısterdı oryndaityn arnaiy qyzmet qalyptasty. Ony diplomatiialyq qyzmet dep ataimyz[7,8b]. Qazaq tarihynda diplomatiialyq qyzmettıŋ negızın qalyptastyruǧa üles qosqan ūlttyŋ qairatker tūlǧalarynyŋ esımın bügıngı azat ūrpaq läiım qūrmetpen eske alyp, ūlyqtap otyru paryz.
Paidalanylǧan ädebietter tızımı:
- 1. Atyǧaev N.A. Qazaq handyǧy tarih tolqynynda. Ocherkter-Almaty: Eltanym baspasy,2015.-384b.
- Qazaqstan tarihy.(köne zamannan bügınge deiın).Bes tomdyq.2-tom.-Almaty: «Atamūra»,2010.-640b.
- Qūl Mūhamed Mūhtar. «Orys ensiklopediialaryndaǧy qazaq şejıresı»-Almaty:Atamūra,1994.-224b.
- Esenberlin I.Köşpendıler:Tarihi trilogiia.-Almaty,2006-912b.
- UDK94 (574).02/.08 Kazahskoe hanstvo v sisteme mejdunarodnyh otnoşenii Evrazii «edu.e-history.kz» № 3
- Zolotoordynskoe obozrenie / golden horde review. 2018, 6 (3)
- Älıpbaev A.R. Diplomatiia tarihy: Därıster jinaǧy.-Almaty:Qazaq universitetı,2013.-148b.
Nazerke SERIKQYZY,
"Adyrna" ūlttyq portaly
