Qos Táýekel hannyń qazaq tarıhyndaǵy dıplomatııalyq qyzmetke qosqan úlesteri

5717
Adyrna.kz Telegram

Handar tarıhynda qos Táýekel bolǵany málim. Biri HYI  ǵasyrdyń  sońynda  tarıh sahnasyna kóterilgen  Shyǵaı hannyń uly Táýekel han bolatyn.

HYI  ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaq handyǵynyń syrtqy saıasattaǵy jaǵdaıy óte aýyr boldy. Óıtkeni olar Shıban urpaǵy memleketi Moǵol handyǵy, Noǵaı ordasy jáne Oırat taıpalarymen sansyz shaıqastardan kóz ashpaǵan edi. Bılikke kelgennen keıin syrtqy saıasatty belsendi júrgizgen Táýekel han birneshe kórshi halyqtarǵa óz bıligin júrgize bastady. Batys baǵytta ol kúsheıip kele jatqan Reseımen dıplomatııalyq qatynastar qalyptastyrýǵa kúsh saldy[1,244b.].

HYI ǵasyrdyń aıaǵynda orys-qazaq kelissózderi Táýekel hannyń jıeni Oraz Muhamedti Máskeý kepildiginen qutqarý úshin  oryn aldy. Patsha  Qul Muhammed bastaǵan elshilikke Táýekel han týraly  bylaı aıtqan eken: «Qazir seniń naǵashyń Táýekel hanzada qazaq ordasynda ornyqty, al óziniń inisi Shahmuhamed hanzadany qalmaqtarǵa otyrǵyzdy, ol jaqyn jerde jáne bári birge kóship júredi, qazir Buqara patshasymen ýaqytsha bolsa da tatý jáne noǵaılarmen tatýlyǵy baıaǵydaı aǵaıyn sııaqty»[2,446,]. Máskeý patshasynyń osy keltirgen derekteri Táýekel hannyń jan-jaǵyndaǵy halyqtarmen beıbit araqatynasyn aıqyndap beredi.

Tarıhshy, ǵalym, qoǵam qaıratkeri Qul-Muhammed Muhtar «Orys enıklopedııalaryndaǵy qazaq shejiresi» degen eńbeginde qazaq-orys jáne qazaq-orta azııalyq qarym-qatynastary men dıplomatııalyq baılanystarynyń derektik mańyzyn aıta kelip, qos Táýke hannyń  beıbit bitimgershilik maqsatyndaǵy kelisimderinde óz erkimen bodan bolý týraly resmı málimdemeniń  bolmaǵandyǵy, Keńes Odaǵy tusyndaǵy teń dárejede ótken qazaq-orys dıplomatııalyq baılanystarynyń alǵashqy kezeńine qatysty qujattardyń burmalanyp, ıdeologııalyq qalypqa túsirilgendigi aıtylady. Buny zertteýshi «Orys enıklopedııalarynda avtor A.Pozdneev «Shyǵaı hannyń balasy, ári murageri, orys memlekettik aktilerinde Tevkel dep atalatyn han qyrǵyz-qaısaq handary arasynda birinshi bolyp Reseıdiń qol astyna ótý týraly kelissóz júrgizdi. Tevkel 1594 jyly Moskvaǵa orystardyń tutqynyna túsken nemere inisine bostandyq áperý úshin ózin jáne ózine qaraǵan ordany qol astyna alýyn ótingen gramota jiberedi» dep jazǵandaryna qatysty kórsetedi.1586-98 jyldarda handyq qurǵan Táýekel birinshi bolyp Reseımen dıplomatııalyq baılanystar ornatty. Táýekel han jibergen Qul-Muhamed bastaǵan qazaq  elshiligi 1594 jyly  20–29-qańtarda kelissóz júrgizý úshin Moskvaǵa keledi. Bul týraly patsha Fedor Ivanovıchtyń 1595 jyly naýryzda Táýekelge jazǵan gramotasynda: «I nam, velıkomý gosýdarıý arıý ı velıkomý knıazıý Fedorý Ivanovıchý vse Rýsıı samoderjý, vasha chelobıte ı proshene donosıl shýrın nash slýga ı konıýshneı boıarın ı voevoda dvorovoı ı soderjatel velıkıh gosýdarstv arstva Kazanskogo ı Astrahanskogo Borıs Fedorovıch Godýnov», - dep jazylǵan [3,114b.]

Táýekel hannyń arnaý hattaryna oraı 1595 jyly 2 jylǵa Velıamın Stepanovtyń elshiligi jiberildi de, Táýekel elshini óte qurmetpen qabyldady. Máskeý patshasynyń talaby men qoıǵan sharttary qısynsyz óte aýyr bolǵandyqtan Táýekel hannyń tarapynan qabyldanbady [2, 447b.]                  Qazaq halqynyń tarıhynan syr shertetin I.Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogııasynda Táýekel hanǵa: «Al qubylasy men teriskeı jaǵynan dál qazir tónip turǵan qaýipti Táýekel han kórmedi. Túbi qytaı boǵdyhanymen, jońǵar qońtaıshysymen alysa qalar kún týsa bul jaqtaǵy aıbarly kórshisi Rossııanyń keregi bolar dep oılady ol. Tipti Abdollamen soǵysqan kezde de orys patshasynyń tynysh jatqany qajet-aq. Osy jaǵdaılardy esepke ap, ol Túmenge óziniń nemere aǵasy Orazmuhamed batyrdy elshilikke jiberdi» dep oryn beredi. Táýekel qazasynan keıin: Sultan tuqymynan shyqqan Táýekel artyna alty áıeli men segiz balasyn qaldyrdy. Iran, túrik, orys ádebıetterinde Táýekel han degen aıbarly atyn qaldyrdy dep baıandaıdy [4, 386 b.]

Qazaq handyǵy dıplomatııalyq qatynastaryna ózindik úles qosqan ekinshi Táýekel han -Táýke Jáńgir uly  HYII ǵasyrdyń ekinshi jartysy men  XYIII ǵasyrdyń bas kezinde bılik basynda boldy.

Táýkeniń jastyq shaǵy jońǵarlarmen soǵysta ótti, onda ol jeke basynyń erligimen, qolbasshylyq talantymen kózge túsip, el arasynda dańqqa bólendi. Sonymen qatar ol sol jyldary Moǵul memleketine barǵan qazaq elshilikteriniń birin basqaryp, dıplomatııalyq ta tájirıbe jınaqtady. Áz Táýke atanǵan han el bıliginde bolǵan kezeńdi  jurt «qoı ústine boz torǵaı  jumyrtqalaǵan zaman» dep ataǵan [1,250b.] El tynyshtyǵy  qaı kezde bolady? El ishinde syndarly saıasat, el syrtynda ymyrashyl, dostyq qarym-qatynas ornatylǵanda oryn alatyny belgili. Táýke hannyń dıplomatııalyq qarym-qatynastary tarıhı shyǵarmalarda, tarıhı jazbalarda, ǵylymı zertteýlerde erekshe mán berilgen, áli de tarıhshylarymyz tarapynan zerdelenip, túrli derekkózderden izdestirilýde. Qazaq handyǵynyń halyqaralyq qatynastary tarıhı derekkózder negizinde   XVI–XVIII ǵasyr basyndaǵy Máskeý (Orys) memleketimen, Qyrym handyǵy, Osman ımperııasy Sefevıd (Qyzylbas) memleketi, Uly Moǵoldar ımperııasy, Moǵul memleketi jáne Orta Azııadaǵy Shıban áýleti men Ashtarhan áýleti memleketteri tárizdi memleketter jáne halyqtarmen qarym-qatynastary týraly málimetterge nazar aýdarǵan tarıhshy, t.ǵ.k N.Atyǵaev XVII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda oryn alǵan Qazaq handyǵy men Sefevıd memleketi dıplomatııalyq qatynastary jazbalarynyń Táýkemen de baılanystylyǵy baryn alǵa tartady [5]. «Iran kitaphanalarynyń qoljazba qorlarynda   Jáńgir hannyń uly Táýke hanǵa (mátinde Tavakkýl) jazylǵan Sefevıd shahtarynyń birneshe hattarynyń mátinderi bar. Onda Táýke hannan basqa Tursyn han, Fýlad-Sultan (Bolat-sultan) attary aıtylady. Ol orys derekkózderine sáıkes Táýke hannyń uldary bolǵan. Iran tiliniń mamany, t.ǵ.k. G. A. Qambarbekova Muhammed Tahır Kazvınıdiń óziniń «Abbas-name» shyǵarmasynda Isfahanǵa II Abbas-shahqa kezdesýge Túrkistan handyǵynan  qazaq elshisiniń kelýi týraly jazǵan málimetine nazar aýdarady. Onda elshige tıisti qabyldaý kórsetilip, laıyqty syılyqtarmen eline jiberilgendigi aıtylady. Zertteýshiniń pikirinshe, bul Jáńgir han men onyń uly Táýke elshileri bolǵan. Bul materıaldar Táýke hannyń II Abbas-shah (1641-1666), II Sefı Sýleıman (1666-1694) jáne Sultan Hýseın (1694) sııaqty Sefevıd bıleýshilerimen uzaq merzimdi baılanystardyń bar ekenin kýálandyrady. Osy derekterge negiz retinde zertteýshiler Atygaev N.A., Jandosova Z.A. II Abbas shahtyń Áz-Táýke hanǵa jazǵan hatynyń mátinin ǵylymı jýrnalda jarııalady. «Avgýsteıshee pısmo Tavakkýl-haný, syný Djahāngūr-hana, pravıtelıý kazahov (wālī-ye qazāq)  IV .  Otpravleno  v mesıae djýmādı al-avval goda 1072  l. h.   V  ız Isfahana  VI . Obladatelıý sýltanskoı vlastı, velıchııa, mogýestva, slavy ı mılostı Tavakkýl-haný. Demonstrırýıýee vzaımnýıý drýjbý ı ývelıchıvaıýee vzaımnýıý prıvıazannost pısmo Vashego Velıchestva, pokrovıtelıa vladychestva ı slavy, zaıtnıka mogýestva ı velıkolepııa, radetelıa pyshnostı ı vlastı, opory prestola derjavnostı ı trıýmfa, lýchshego ız potomkov velıkogo doma Chıngızhana, polzýıýegosıa blagosklonnostıý Vsemogýego Gospoda  polýcheno. Eto poslanıe prıneslo blagoraspolojenıe ı ýdovletvorenıe v dobryı chas ı schastlıvoe vremıa, kogda svıateıshaıa osoba arıa areı nahodılas v zdravıı ı blagopolýchıı, sopýtstvýemaıa pobedoı ı ýdacheı, prınosıaımı slavý, ıavlıaıýýıýsıa prımerom dlıa drýgıh gosýdarstv. Ýchıtyvaıa blagotvornyı (kīmiyā-ta’sīr, býkv. «deıstvýıýıı kak fılosofskıı kamen») harakter ı ıskrennee soderjanıe etogo pısma, ývedomlıaıýego o nepokolebımom sledovanıı kýrsý drýjby ı prımırenııa ı ýpovaıýego na otvetnoe pısmo Gosýdarıa ı ego doverıe takogo roda poslanııam, ono prolılo hrýstalnyı svet na chıstoe serde  Gosýdarıa  ı stalo prıchınoı povyshenııa vnımanııa so storony ego mıloserdnoı dýshı. Vsledstvıe etogo, poskolký mejdý dvýmıa vysokımı storonamı byla zalojena osnova drýjeskıh otnoshenıı ı otkryt pýt lıýbvı ı drýjby, zavesa nedoverııa ı neponımanııa byla podnıata, ı jelanııa obeıh vysokıh storon otnyne býdýt ýdovletvorıatsıa po vzaımnomý soglasııý. Prıznavaıa vse vysokıe stremlenııa ı vse chestnye namerenııa ýslovıem ýporıadochenııa del ı ýkreplenııa osnov velıchııa ı velıkolepııa blagoprııatnoı zvezdy pyshnostı ı pochıtanııa, otkryvatel vorot vzaımnoı perepıskı ı korrespondenıı vyrajaet svoe sokrovennoe jelanıe, chtoby drýjestvennye otnoshenııa ýravnovesılı sýestvýıýýıý ep  voorýjennyh  stolknovenıı ı voın  mejdý storonamı , ı vnımanıe Gosýdarıa bylo obraeno na ıh plody. Dnı sýltanskoı vlastı, velıchııa, mogýestva ı schastıa»[6].Osy qundy derek, hat mátinen baıqaǵanymyz Táýekel Shyǵaıuly bastaǵan kelisimder negizinde ıaǵnı «Orys muraǵattyq qujattarynda 1594 jyly Qul-Muhammed, Máskeý memleketindegi Taýekel-hannyń elshisi, Sefevıd Abbas Shahtyń Máskeýge sapary týraly habar alyp, «bizge qyzylbastarmen birlesip, buqarlyqtarǵa qarsy turý kerek» dep óz maqsattaryn aıqyn kórsetkendikten»[5] jáne de Sefevıd memleketi men qazaq handyǵy arasyndaǵy saıası qarsylyqtar durystalyp, Táýke-Təýekel han tusynda jeke memleketke qurmet kórsetilip, odaqtas retinde dıplomatııalyq qatynastardyń jandana túskenin baıqaımyz. Áz-Táýke han óz kezeginde 1686 jyldan 1693 jylǵa deıingi aralyqta orys patshasyna 5 elshilik attandyrǵany belgili.

Qazaq Handyǵy tarıhynda  kórshi memlekettermen únemi soǵys qımyldaryn júrgizgennen góri kelissózder arqyly máselelerdi sheshýdi kóregen handarymyzdyń qoldaǵanyn tarıh betterinen kórýge bolady.

Kúndelikti memlekettik qyzmettiń bir túri retinde dıplomatııa XIV – XVII ǵasyrlardyń toǵysynda keń etek alǵany belgili. Sol kezden bastap memleket bıleýshileriniń saraılarynda turaqty dıplomatııalyq ókildikter paıda bolyp, memlekettik mekeme júıesinde – memleketter arasyndaǵy hat almasýmen aınalysatyn sheteldik ókilder men elshilerdi qabyldaıtyn, kelissózder júrgizetin jáne basqadaı da memleket aralyq isterdi oryndaıtyn arnaıy qyzmet qalyptasty. Ony dıplomatııalyq qyzmet dep ataımyz[7,8b]. Qazaq tarıhynda dıplomatııalyq qyzmettiń negizin qalyptastyrýǵa úles qosqan ulttyń qaıratker tulǵalarynyń esimin búgingi azat urpaq láıim qurmetpen eske alyp, ulyqtap otyrý paryz.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

  1. 1. Atyǵaev N.A. Qazaq handyǵy tarıh tolqynynda. Ocherkter-Almaty: Eltanym baspasy,2015.-384b.
  2. Qazaqstan tarıhy.(kóne zamannan búginge deıin).Bes tomdyq.2-tom.-Almaty: «Atamura»,2010.-640b.
  3. Qul Muhamed Muhtar. «Orys enıklopedııalaryndaǵy qazaq shejiresi»-Almaty:Atamura,1994.-224b.
  4. Esenberlın I.Kóshpendiler:Tarıhı trılogııa.-Almaty,2006-912b.
  5. ÝDK94 (574).02/.08 Kazahskoe hanstvo v sısteme mejdýnarodnyh otnoshenıı Evrazıı «edu.e-history.kz» № 3
  6. Zolotoordynskoe obozrenıe / golden horde review. 2018, 6 (3)
  7. Álipbaev A.R. Dıplomatııa tarıhy: Dárister jınaǵy.-Almaty:Qazaq ýnıversıteti,2013.-148b.

 

Nazerke SERIKQYZY,

"Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler