«İslam» degenımız ne?
Bız būl şaǧyn ǧana eŋbektı bır ǧana Jaratuşynyŋ jolymen jürgısı keletın kısılerge arnap otyrmyz. 3:64
Bız ärtürlı dın men senımdegı adamdardy (sünniter, şiitter, hristiandar, iudeiler, buddister, induister, agnostikter, ateister jäne basqalardy) bır ǧana Jaratuşyǧa negızdelgen älemdı tanyp-bıluge şaqyramyz.
Köpşılıgımızge qorşaǧan orta, adam, ömır, onyŋ mänı turaly közqaras, jalpy dünietanymymyz ata-baba, äke-şeşemızden auysty. Dın mäselesınde de däl osylai. Bıraq ol kısıler jasaǧan, ūstanǧan, üiretkennıŋ bärı bırdei dūrys pa degen saual keide sanamyzdyŋ bır tükırınde bas köterıp qalatyny bar. Älemge ata-babamyzdyŋ közımen qaraimyz, bıraq ol älemge bar närsenıŋ syia bermeitının sezemız.
Keibırıŋız «Būl ömırdıŋ män-maqsaty bar ma, mynau älem qaida bara jatyr?» degen sūraq töŋıregınde oilanǧan bolarsyz. Bıraq osy mäsele turaly tüigenın aşyq aityp, ömırın özı tapqan jauapqa sai özgertuge bel bailaǧandar kemde-kem.
Qūranda İslam turaly jan-jaqty jäne tolyqtai aitylǧan. Qūran aqiqat ataulynyŋ bastauy retınde äbden kemelıne jetken kıtap. Ony tüsınu üşın eşkımnıŋ, äsırese dıni tūlǧalardyŋ kömegı kerek emes. Özderın dın ısınıŋ bılgırı sanaityn täpsırşı äulieler tüsındırme jasaimyz dep kerısınşe Qūrannyŋ, ondaǧy sözderdıŋ män-maǧynasyn būzady. Ondaǧy maqsattary – özderın dın ısınde asa maŋyzdy tūlǧa etıp körsetu, özderıne qajettılık tuǧyzu, Qūdai men adam arasynda deldaldyq jasau. Al turasyn aitatyn bolsaq, olar osyndai ısterımen özderın Allaǧa teŋep otyr.
Sonymen, Qūrandy bılu üşın eşbır ädebiettıŋ kömegı qajet emes. Qūrandy Qūrannyŋ özınen artyq eş närse tüsındıre almaidy. Öitkenı, Qūrannyŋ özı – ärnenıŋ mänın tüsındıretın, közımızdı aşatyn kıtap. Paiǧambar däuırınde de solai bolǧan, bügın de sondai.Mıne Qūrandaǧy aiattar sony meŋzeidı
6:114 ,6:19 ,7.52 ,4:105 ,16.89 ,5.48
Mūhammed paiǧambardyŋ rolı turaly
Mūhammed paiǧambardyŋ däuırınen soŋ bıraz uaqyttan soŋ İslam älemınde dındı qoljaulyq qylǧan dınpazdar şyǧa bastady. Bırtındep dın ūstaityn jūrt olardy pır tūtatyn boldy. Aqyrynda olar dınbasy, dın iesı därejesıne jetıp aldy. Mūndai dın ielerı qazır mūsylmandar ömır süretın kez kelgen elde bar. Dın ielerınıŋ nemese dınbasylardyŋ İslamǧa jasaǧan eŋ auyr qylmysy ne ekenın bılemız be? Ol – arab-parsy dästürı (sünnet-ahl beit) men naqyl sözder jinaǧyn (hadis-ahbar) Qūdaidyŋ Kıtabyna jäne Qūdaidyŋ elşısıne teŋ qoiu. Būl qylmystyŋ zardaby qanşalyqty orasan ekenın sezınsek qoi!
İslamdaǧy dınbasylardyŋ aituynşa, adamdarǧa Qūdai men onyŋ elşısıne baǧynudy ämır etken Qūdai arab-parsy dästürı men mädinetımen jürudı de «maqūldapty». Dınge ielık etıp alǧandar būǧan senedı jäne özge jūrtty da sendıredı. Negızgı dälel etıp olar Qūrandaǧy myna joldardy keltıredı:
4:80 Elşıge baǧynǧan Qūdaiǧa da baǧynǧan. Al eger terıs ketkender bolsa, Bız senı olardy saqtauşy edıp jıbermedık.
Dınbasylar men pırlerdıŋ aituynşa, mūndaǧy «baǧynu» – «Paiǧambardyŋ sünnetı» («SunnatuRasul») dep atalatyn närsege moiynsūnu degen söz.
«Paiǧambardyŋ sünnetın» köpşılıgımız bılemız. Ony «hadis» jinaqtarynan, «fikh» turasyndaǧy kıtaptardan, «täpsır»-tüsındırmelerden jäne basqa jazbalardan köre alamyz.
Qalyptasqan arab dästürı boiynşa, «Sünnet» – Allanyŋ elşısınen qalǧan önege, endeşe ony ainytpai qaitalau qajet. Bıraq olardyŋ basym köpşılıgı Mūhammed paiǧambar jaily sol hikaialardyŋ qalai paida bolǧanyna, ras-ötırıktıgıne tereŋ oi jügırte bermeidı. Myna jaǧdaiǧa nazar audaraiyqşy. Paiǧambarymyz aitty degen sözder, ol turaly hikaialar Mūhammed o dünielık bolǧannan keiın şamamen jüz jyl ötken soŋ jinaqtala bastady. Qalai? Kımderden? Paiǧambardyŋ közın körgen adamdarmen söilesıptı-mıs degen adamdardyŋ auzynan. Osyndai jolmen taǧy jüzdegen jyldar boiy jinalumen boldy. Auyzdan auyzǧa taraǧan aŋyzdar aqyry qasiettı närsege ainaldy.
«Paiǧambardyŋ sünnetı» dep jürgenımız ne? Ol – orta ǧasyrlardaǧy arabtardyŋ tūrmystyq, gigienalyq, dietalyq, romantikalyq jäne basqa da tolyp jatqan ädet-ǧūryptary. Qalyptasyp ketken dästürdıŋ aituynşa, «Paiǧambar sünnetınsız» Qūrandy tüsınu mümkın emes. Iаǧni, Qasiettı kıtapty tüsınu üşın qosymşa – «qasiettırek kıtaptar» kerek-mıs.
Alaida, būl qaǧida İslamdaǧy qarapaiym faktıge qaişy keledı. Olai bolatyny – elşınıŋ ömırındegı negızgı jaittar Qūrannyŋ özınde egjei-tegjei baiandalǧan. Adamdardyŋ elşıge qoiǧan saualdary, Alladan quat alǧan Mūhammedtıŋ ol sūraqtarǧa jauaby hadisterde, sünnette emes, Qasiettı kıtapta jazuly tūr!
2.219 ,17:85 ,5:92 ,29:18
Mūhammedke syi etılgen jalǧyz jazu, jalǧyz aian, jalǧyz joldaudyŋ Qūran ekenıne eşqandai talas joq.
6:19 Būl Qūran maǧan aian bolyp berıldı. Senderdı jäne Qūran jetkenderdıŋ bärın saqtandyru üşın keldı.
Mūhammed – köp elşılerdıŋ bırı ǧana.
3:144 Mūhammed tek elşı. Oǧan deiın de elşıler ötken.
«Elşı» («Ra-Su-L») sözınıŋ tübırınde Joldau («Ri-Sa-Lia») degen söz jatyr. Elşı Joldaudy jetkızedı. Sondyqtan «elşıge baǧynu» ol jetkızgen Joldauǧa baǧynu degendı ǧana bıldıredı. Elşıge Alladan Joldau tüstı, «Allanyŋ elşısı» degen märtebe berıldı, bıttı. Būdan özge mäselede onyŋ bas ietındei bedelı bolmauy tiıs.
Körıp otyrǧanymyzdai, «Qūdai men onyŋ elşısıne baǧyn» ämırı «Qūranmen qatar Sünnet te kerek» degen söz emes. Kerısınşe, zaŋdardyŋ bastauy – Qasiettı kıtap. Bır ǧana zaŋ bar, ol – Qūdaidyŋ zaŋy. Bır ǧana sünnet bar, ol – Allanyŋ sünnetı. Qūranǧa baǧynumen bırge bız Qūdaiǧa, Onyŋ elşısıne baǧynamyz. Basqa adam oiynan şyǧarylǧan dıni jazularǧa sengenımız – basqa «qūdailarǧa» bas igenımız, söitıp Jalǧyz Qūdaidyŋ elşısınen terıs ainalǧanymyz.
21:45 ,5:48 , 7:203-204 ,6:114-115 ,6:19 ,33:21 ,48:23 ,8.20 ,7:204 ,4:13-14
Jalǧasy bar...
Tūrarbek Qūsaiynov
"Demos" QQ töraǧasy
