ۆيكتور فرانكل «ومىردەن ءمان ىزدەگەن جان» كىتابىندا كونتسلاگەرلەردە باستان وتكەرگەن وقيعالاردان تۇيگەن ويلارىن جازادى. «نەگە ءبىر ادامدار كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ، تەز ارادا كوز جۇمادى، ال ەكىنشى بىرەۋلەرى جانتالاسىپ ءومىر سۇرۋگە تالپىنادى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى. العاش رەت 1946 جىلى جارىق كورگەننەن باستاپ، 1997 جىلى اۆتور ومىردەن وزعانعا دەيىن، 10 ميلليوننان اسا تارالىممەن ساتىلىپ، 24 تىلگە اۋدارىلعان.
تاپ بولعان قيىندىقتان قۋات الاسىز با،
ۇگىلىپ-مۇجىلەسىز بە – ونى ءوزىڭىز شەشەسىز
توزىمدىلىك تۇرعىسىنان العاندا ادامدار ارقيلى بولادى. بىرەۋلەر ءسال قيىندىققا شىدامايدى، ال ەكىنشى بىرەۋلەر باسىنا قانشا اۋىرتپالىق تۇسسە دە توزەدى، ەشتەڭەگە قاراماستان كۇرەسە بەرەدى. نەگە؟ فاشيستىك كونتسلاگەرلەردىڭ سۇمدىعىن باستان وتكەرگەن ۆيكتور فرانكل (1905 – 1997) مىنە وسى سۇراققا جاۋاپ بەرگەن. بۇل كىتاپتا كونتسلاگەرلەر تۇتقىندارى كورگەن اۋىر ازاپتار مەن ادام شوشىرلىق وقيعالار جانە سونىڭ بارىنە شىداي بىلگەن پسيحولوگتىڭ وي-پىكىرلەرى باياندالادى.
«ومىردەن ءمان ىزدەگەن جان» 1946 جىلى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالىپ، اۆتور ۆيكتور فرانكلدىڭ ناتسيستىك كونتسلاگەردەن بوساپ شىققانىنا ءبىر جىل وتكەندە تۇڭعىش رەت نەمىس تىلىندە جاريالاندى. ءاربىر جاندى ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋگە ۇندەيتىن، مەمۋارلار مەن پسيحولوگيالىق تراكتاتتاردان قۇرالعان بۇل ەڭبەك جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەڭ ىقپالدى كىتاپتارىنىڭ بىرىنە اينالدى.
كىتاپ ءۇش بولىمنەن تۇرادى. «كونتسلاگەردەگى ءومىر» اتتى ءبىرىنشى بولىمدە تۇتقىنداردىڭ بويىنداعى پسيحولوگيالىق رەاكتسيانىڭ ءۇش نەگىزگى كەزەڭى جەكە-جەكە سيپاتتالادى: لاگەرگە كەلۋ كەزەڭى، [1] لاگەرگە مويىنسىنۋ كەزەڭى [2] جانە بوساتىلۋ كەزەڭى.[3]
«لوگوتەراپيا دەگەنىمىز نە؟» دەپ اتالاتىن ەكىنشى بولىمدە ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋ مەن تالداۋعا نەگىزدەلگەن تەراپيالىق پراكتيكانىڭ باستى قاعيدالارى سيپاتتالادى. ال «تراگەديالىق وپتيميزم» اتتى ەپيلوگتە «ەشتەڭەگە قاراماستان ومىرگە «ءيا» دەۋ» يدەياسى تالدانادى.
«ادام بالاسى ازاپتان [4] قاشىپ قۇتىلا المايتىن جاعدايعا تاپ بولسا، ءوز ءومىرىنىڭ ءمانىن تابۋ ارقىلى قيىندىقتى جەڭە الادى» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور ءوزىنىڭ ويىن. دەمەك، ءوزىڭىز وزگەرتە المايتىن جاعدايعا تاپ بولساڭىز، فرانكل سياقتى تۇرمەگە تۇسسەڭىز، كەمتار بولىپ قالساڭىز، جازىلمايتىن اۋرۋعا دۋشار بولساڭىز، قانداي قيىندىق بولسا دا، ومىردەن باز كەشەسىز بە، سول تاۋقىمەتتىڭ وزىنەن ءومىردىڭ ءمانىن تاباسىز با، ونى ءوزىڭىز شەشەسىز.
وسى تۇرعىدان العاندا فرانكلدىڭ تەورياسى ءومىردىڭ ءمانىن جان راقاتىن ىزدەۋ, [5] ءلاززات الۋ دەپ تۇسىنگەن فرەيدتىڭ، بيلىككە ۇمتىلۋ دەپ وسيەت ەتكەن الفرەد ادلەر يدەياسىمەن ونشا ۇيلەسە قويمايدى. «ويتكەنى ءومىردىڭ ماقساتى [6] ادامدى جانۋاردان ەرەكشەلەپ قانا قويمايدى، ول سونىمەن قاتار، قيىن كەزدەردە العا جەتەلەيدى. ءومىردىڭ ماقساتى – جاننىڭ راقاتىن ىزدەۋ ەمەس، سۇيىكتى ىسىڭىزبەن اينالىسۋ جانە ءماندى عۇمىر كەشۋ»، [7] – دەيدى فرانكل.
شوشىنعان ادام ولىمنەن قورىقپايدى
اۆتور ءبىرىنشى كەزەڭگە شوشىنۋ [8] دەپ ءبىراۋىز سوزبەن انىقتاما بەرگەن. فرانكل قايعى-قاسىرەتتىڭ مەكەنىنە اينالعان وسۆەنتسيمگە پويىزبەن قالاي جەتكەنى، جانىنداعى تاعدىرلاستارىنىڭ بويىن بيلەگەن باستاپقى شوشىنۋ سەزىمى جايلى اسەرلى اڭگىمەلەيدى. وسۆەنتسيم دەگەن جازۋدى كورگەننەن تۇلا بويلارى سۋىپ قويا بەرەدى. سەبەبى ولاردىڭ كوبى مۇندا گاز كامەرالارى بار ەكەنىنەن حاباردار.
تۇتقىنداردىڭ كوكەيىندەگى «سوڭعى ساتتە قۇتقارىلامىز، مۇنىڭ ءبارى ۋاقىتشا» دەگەن الدامشى سەنىمدى اۆتور راقىمشىلىق جاسالادى دەگەن ۇمىتكە [9] تەڭەيدى. وزگە تۇتقىندارمەن بىرگە سس وفيتسەرىنىڭ الدىندا كەزەكتە تۇرعان ساتىندە تاعدىردىڭ تالكەگىنە كونىپ، بارىنە دە مويىنسىنعانىن ايتادى. دەنە ءبىتىمى قارا جۇمىسقا جارامدى بولىپ كورىنگەندەردى وڭ جاققا، ءالسىز بولىپ كورىنگەندەردى سول جاققا ءبولىپ، بىردەن گاز كامەرالارىنا [10] جونەلتىپ تۇرعان وفيتسەردىڭ جاناشىرلىقتان جۇرداي قاتىگەز بەينەسىن سۋرەتتەيدى. ادەتتە وسۆەنتسيمگە كەلگەن ادامداردىڭ 90 پايىزى تىكەلەي گاز كامەرالارىنا جونەلتىلىپ وتىرعان.
تۇتقىنداردىڭ بويىنان بارلىق كيىمدەرى مەن جەكە بۇيىمدارىن سىپىرىپ الىپ، سۇپ-سۋىق دۋشقا ايداپ اكەلگەن شاقتى فرانكل ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ شارىقتاۋ شەگى دەپ سيپاتتايدى.
سىرت كيىمىنىڭ قالتاسىندا تىرناقالدى تۋىندىسىنىڭ قولجازباسى بولادى. سونى ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپ، قارت تۇتقىنعا جالىنىپ كومەك سۇرايدى. بۇعان مىرس ەتىپ كۇلگەن تۇتقىن ىزىنشە فرانكلعا «ءبىر بۋما قاعاز ءۇشىن باسىڭدى بايگەگە تىگىپ» دەپ دۇرسە قويا بەرەدى. ول ءدال وسى ساتتە ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءومىرىنىڭ تۇگەلدەي سىزىلىپ قالعانىن [11] تۇسىنەدى.
شاشتارى قىرقىلىپ، جالاڭاش يت تىرلىكتەن [12] باسقانىڭ بارىنەن ايىرىلعان تۇتقىنداردى ارتىنشا شاراسىز كۇلكى بيلەيدى. ولار مۇنداي ازاپقا قاشانعا دەيىن توزە الاتىندارىن ويلايدى. قورلىققا شىداماعان تۇتقىنداردىڭ كوبى لاگەردى قورشاعان تىكەنەك تورعا قارعىپ، توققا ءتۇسىپ، ءوز-وزدەرىنە قول جۇمسايدى.[13] وسىنى كورگەننەن كەيىن فرانكل ءوز-وزىمە ەشقاشان قول جۇمسامايمىن دەپ ءسوز بەردى.
لاگەرگە بۇلاردان بىرنەشە اپتا بۇرىن كەلگەن زامانداسى وعان كۇن سايىن قىرىنىپ، ەڭسەنى تىك ۇستاپ، السىزدىك تانىتپاي [14] ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى. سەبەبى جۇمىس ىستەۋگە شاماسى كەلمەي، ابدەن قالجىراعان جاندار مەن ناۋقاستار «مۇساپىرلەر» دەپ اتالىپ، دەرەۋ گاز كامەرالارىنا جونەلتىلىپ وتىرادى ەكەن. مىنە ۇرەيلى گاز كامەرالارىنا وسىلايشا بويى ۇيرەنگەن وسۆەنتسيم تۇتقىندارى العاش شوشىنعاننان كەيىن-اق ولىمنەن قورقۋ دەگەندى ۇمىتا باستاعان.
قيىندىق سەزىمنەن جۇرداي ەتەدى،
سەزىمسىزدىك اپاتياعا ۇلاسادى،
ال اپاتيا قيىندىقتان قورعايدى
بىرنەشە كۇننەن سوڭ تۇتقىندار ەكىنشى كەزەڭگە وتەدى. ول كەزەڭ اپاتيامەن، ماڭگىرۋمەن جانە فرانكل «ەموتسيالىق ءولىم» [15] دەپ ات قويعان سەزىممەن سيپاتتالادى. كۇندەلىكتى ازاپ تۇتقىنداردى جيىركەنىش، قورقىنىش جانە ايانىش سەزىمىنەن جۇرداي ەتكەن. بۇل جاعداي ولار ءۇشىن قاجەتتى قورعانىس مەحانيزمىنە [16] اينالعان.
فرانكل سۇزەكتەن ولگەن ادامنىڭ مايىتىنە قۇددى ەشتەڭە بولماعانداي قاراعانىن ەسىنە تۇسىرە وتىرىپ، ءوزىنىڭ سەزىم اتاۋىنان جۇرداي بولعانىن جازادى. ەگەر ەموتسيادان ايىرىلعانى ونى عالىم رەتىندە قىزىقتىرماعان بولسا، بۇل وقيعانى ويىنا الماۋى دا مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتەدى.
كۇزەتشىلەر مەن بريگاديرلەردىڭ ۇرىپ-سوعۋىنان كوز اشپاعان تۇتقىندار ابدەن توزعان اياق كيىممەن اق قار، كوك مۇزدا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ اۋرۋعا شالدىعادى، شەمەننەن زارداپ شەگەدى، سۇزەك جۇقتىرادى. كۇندەلىكتى بەرىلەتىن سۋلى كوجە مەن بىرەر ءتىلىم نانعا تويماي، وزەگى تالعان بەيشارالار اشتىقتىڭ ازابىن تارتادى. ودان باسقا كەيدە قولعا تيەتىن «قوسىمشا ازىق» [17] دەگەن بولعان. وعان جيىرما گرامم مارگارين نەمەسە يىستەنىپ كەتكەن شۇجىقتىڭ ءبىر كەسەگى، يا بولماسا كىشكەنە عانا ىرىمشىك، ءبىر ۇرتتام جاساندى بال نەمەسە ءبىر اس قاسىق سۇيىق جەمىس توسابى سالىناتىن. جۇقا كيىممەن ۇنەمى سۋىقتا ءجۇرىپ اۋىر جۇمىس ىستەيتىن تۇتقىندار ءۇشىن كالورياسى جوق مۇنداي ماردىمسىز اۋقات مۇلدە جەتكىلىكسىز ەدى. وسىنىڭ سالدارىنان ولاردىڭ كوبى اشتىققا ۇشىرادى.
«لاگەردەگى اۋىر جاعداي سالدارىنان تۇتقىندار تۇرپايى دەڭگەيگە [18] قايتا ورالدى. ال ازىق تاپشىلىعى ولاردىڭ جاتسا-تۇرسا ويىنان كەتپەيتىن اڭسار ارمانىنا اينالدى، – دەپ جازادى اۆتور. – ءسويتىپ ءومىردىڭ بار ءمانى جان ساقتاۋعا [19] كەلىپ تىرەلدى».
سونداي-اق، «كوزگە تۇسپەۋ» دە ولار ءۇشىن ءتىرى قالۋ امالدارىنىڭ بىرىنە اينالعان. كونتسلاگەردە ءبىر ساتكە بولسا دا قاتىگەز جەندەتتەردىڭ نازارىنان تىس قالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇندايدا كەز كەلگەن ادامنىڭ وڭاشا قالۋدى اڭسايتىنى [20] بەلگىلى. بىرنەشە مينۋتقا سوزىلعان وسىنداي باقىت ارا-تۇرا فرانكلعا دا بۇيىرعان ەكەن. بىردە مۇردەلەر تاستالعان سۋ قۇبىرى شاحتاسىنىڭ قاقپاعىندا وڭاشا وتىرادى، كەلەسىدە دەمالىس لاگەرىندە ءسال تىنىستاۋدىڭ امالىن تاپقان.
فرانكلدىڭ ايتۋىنشا، تاۋقىمەتكە تاپ بولعان قيىنشىلىقتى ۇمىتۋ ءۇشىن تۇتقىندار وزدەرىنە ەرمەك تاۋىپ الىپ جۇرگەن. ايتالىق، تۇتقىندار ارا-تۇرا كابارە ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ كورگەن ازاپتى ۋاقىتشا بولسا دا ەستەن شىعارۋعا سەبەپ بولعانى سونشالىق، تۇتقىنداردىڭ كەيبىرى وعان قاتىسامىز دەپ ونسىز دا ماردىمسىز ازىقتان قاعىلاتىن بولعان.
تاۋقىمەت تارتقان ادامنىڭ سەزىمى سەمىپ قالادى،
قۋانۋدى قايتا ۇيرەنۋگە تۋرا كەلەدى
فرانكلدىڭ ايتۋىنشا، ءۇشىنشى كەزەڭ تۇتقىننىڭ بوستاندىققا شىققاننان كەيىنگى پسيحولوگياسىمەن بايلانىستى.
اۆتور تۇتقىنداردىڭ بوستاندىققا شىعا سالىسىمەن باس اينالار باقىتتى سەزىنە الماعانىن جازادى. «بوستاندىق سەزىمى ولاردىڭ ساناسىن لەزدە وياتا الماعان. ءتىپتى تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعى دا سەزىمدەرىن سەلت ەتكىزبەدى. ولار جىلدار بويى جاپا شەككەندىكتەن راقاتتى سەزىنۋ قاسيەتىنەن ايىرىلىپ قالعان ەدى. ءتىپتى قۋانا ءبىلۋدىڭ ءوزىن قايتادان ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولدى، – دەيدى اۆتور ويىن جالعاستىرا وتىرىپ. – ويتكەنى ولار وزدەرىنىڭ قاندى قۇرساۋدان ازات بولار كۇنىن ارمانداعان ەدى. بىراق سول كۇنگە جەتكەندە وعان وڭايلىقپەن يلانا قويمادى. وسىنداي سەزىمدەردەن ارىلا باستاعان بويدا اس ءىشۋ، ەركىن سويلەۋ جانە تابيعات سۇلۋلىعىنا ءسۇيسىنۋ سەكىلدى لاگەردە ۇمىت بولعان ەموتسيالاردى قايتا يگەرە باستادى».
كونتسلاگەر ازابىن كورگەن جاندار وزدەرىنىڭ بۇرىنعى ومىرىنە قايتا ورالعاندا وراسان قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەلگەن. اينالاداعى جۇرتتىڭ بوستاندىققا شىققان تۇتقىندارعا قاۋىپتەنە قاراۋى ولاردى قاتىگەزدىككە يتەرمەلەدى. وعان قوسا شىنايى ءومىر وزدەرىنىڭ قيالىنداعىداي ەمەس، مۇلدە وزگەشە ەكەنىن جانە ۇيدە ەشكىم كۇتىپ وتىرماعانىن كورگەندە، ودان بەتەر تۇڭىلە باستادى.
وسىندايدا كەيبىر ادامدار وزدەرىن پايداسىز سەزىنەدى ەكەن. ومىردەن ءمان كورمەيتىنى دە سودان. ال اقيقاتىندا ادام ءومىرى ءماندى. وعان ەشقانداي شارت كەرەك ەمەس. پايدالى بولۋ، ەلدىڭ الدى بولۋ، تابىستى بولۋ دەگەن سياقتى شارت كەرەك ەمەس. سونداي-اق، ادام ءومىرى قۇندى. وعان دا ەشقانداي شارت كەرەك ەمەس. ادام ءومىرىنىڭ قۇندىلىعى ونىڭ قوعامعا اكەلەتىن پايداسىمەن ولشەنبەيدى. ەگەر ءوزىڭىزدى پايداسىز سەزىنسەڭىز، ەش جابىرقاماڭىز. ادامنىڭ قادىر-قاسيەتى مەن ونىڭ قوعامعا تيگىزەر قايىرى ەكى بولەك دۇنيە.
ادام بالاسى قيىندىققا تۇسكەن كەزدە رۋحاني كومەك [21] دەر كەزىندە كورسەتىلمەسە، جان توزگىسىز قورلىقتان كەنەت قۇتىلعان ادامنىڭ پسيحيكاسىنا قاۋىپ تونەدى. ال تۋمىسىنان تۇرپايى ادامدار مۇنداي ەركىندىكتى بەيباستىقپەن شاتاستىرىپ الادى. ءسويتىپ قىسىم كورگەندەردەن قىسىم كورسەتۋشىلەرگە اينالادى. فرانكلدىڭ جازۋىنشا، ادام بالاسى قانداي جاماندىق كورسە دە، ەشكىمگە دە جاماندىق جاساۋعا قاقى جوق.[22]
ادام بالاسىن سۇيىسپەنشىلىك جانە
ماحابباتتىڭ قۇدىرەتى قۇتقارادى
«ءوزىنىڭ ىشكى الەمىنەن ءومىردىڭ ءمانىن تابا العان ادام لاگەردە ءتىرى قالىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار، ادام رەتىندە ساقتالىپ تا قالادى» دەپ جازادى فرانكل.
اۆتور ءومىر ءمانىن، ءومىر سۇرۋگە بولاتىن سەبەپتى تاپقان. «وتە قيىن جاعدايدا ءتىرى قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتاسىلى – بۇل نە ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن ايقىنداپ بەرەتىن الدەبىر سەبەپتىڭ بولۋى»، – دەيدى فرانكل. اۆتوردىڭ ءوزى ءۇشىن وسىنداي سەبەپ ايەلىنىڭ ديدارىن قايتا كورىپ، جۇمىسىنا ورالىپ، جوعالتىپ العان قولجازباسىن قالپىنا كەلتىرۋ ەدى. فرانكل لاگەردە ءمۇساپىر كۇي كەشىپ، ۇساقتالىپ كەتپەس ءۇشىن ءوزىنىڭ بۇكىل جان-دۇنيەسىن وسى ماقساتقا جۇمىلدىرعان فرانكل، ءتىپتى سۇزەككە شالدىققان كەزىندە دە، ەسىنەن اداسىپ قالماس ءۇشىن، وي-ارماندارىن شيىرشىقتالعان قاعاز قيىندىلارىنا تۇسىرۋمەن بولعان.
ول ۇسكىرىك ايازدا توڭ بوپ قاتقان جەردى ويىپ ارىق قازعاندا باسقا تۇسكەن ازاپتى ۇمىتۋ ءۇشىن ايەلىن ويلاعانىن، باقىتتى شاقتارى ەسىنە تۇسكەندە كادىمگىدەي قۋاتتانىپ قالاتىنىن جان تەبىرەنتە اڭگىمەلەيدى. جان جارىنىڭ كەز كەلگەن جاعدايدا وزىنە ىقىلاسپەن قۇلاق اساتىنىن ەسكە الىپ، ونىمەن ويشا سۇحباتتاسادى. وسىنداي ساتتەردە «ماحاببات [23] – ادام بالاسىن كەز كەلگەن قيىندىقتان قۇتقاراتىن قۇدىرەتى بار تۇپكىلىكتى بيىك ماقسات» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. جۇمىر باستى پەندە قانداي دا ءبىر قيىن جاعدايعا تاپ بولىپ، قانداي شاراسىز كۇيگە تۇسپەسىن، ءومىردىڭ ءمانىن ماحابباتتان تابا الادى. ادام بالاسى ءومىر ءمانىن ءوز بويىنان ىزدەگەن ساتتە ماحاببات رۋحاني دەڭگەيدە كورىنىس تابادى. وندايدا ادامنىڭ بۇل ومىردە بار-جوعىنىڭ ءوزى ماڭىزدى بولماي قالادى. سەبەبى فرانكل لاگەردە وتىرعاندا جۇبايىنىڭ نە ءتىرى، نە ءولى ەكەنىن بىلمەگەن. وسى سەنىم فرانكلدىڭ لوگوتەراپيالىق تەورياسىنىڭ دىڭگەگىنە اينالدى.
سۇيگەن جانداردى ويلاۋ، وتكەن ۋاقىتتى ەسكە الۋ، ازىلدەسۋ جانە ونەر مەن تابيعاتتىڭ اسەمدىگىنە ءبىر ءسات بولسا دا تامسانۋ لاگەردە ءتىرى قالۋدىڭ تاسىلىنە اينالعان. لاگەردەگى تىرلىكتىڭ ماعىناسىز [24] تۇرپاتىنان، شاراسىزدىق [25] شەڭگەلىنەن جانە رۋحاني كەدەيلىكتەن [26] قۇتقاراتىن پانا ءتارىزدى بولعان جانە بەيشارا تىرشىلىكتى از ۋاقىتقا بولسا دا ۇمىتۋعا كومەكتەسكەن.
فرانكل لاگەر ءومىرىنىڭ وسىنداي تۇششىمسىز قۋانىشتارىن «نيتستەرىس باقىت»[27] دەپ اتايدى. ال شوپەنگاۋەر مۇنى «ازاپتان قۇتىلۋ»[28] دەپ اتاعان ەكەن. اۆتور وزدەرى «مۇرجالار» دەپ اتاعان كرەماتوريگە تۇسپەي، جاتاق جايلارىنا امان ورالۋدىڭ، ۇيىقتار الدىندا بيت سىعۋدىڭ نەمەسە سارى ايازداعى جان توزگىسىز جۇمىستان ولمەي قايتا كەلۋدىڭ، سونداي-اق فابريكا عيماراتىندا جۇمىس ىستەۋ باقىتىنا يە بولۋدىڭ نەمەسە ناۋقاستاردى وقشاۋلايتىن ورىندا وتىرىپ ءسال تىنىس الۋدىڭ قانشالىقتى قۋانىش سىيلاعانىن اڭگىمەلەيدى. ونداي شىنايى راقات [29] وتە از بولعان.
قيىندىققا تاپ بولساڭ، تاعدىرىڭمەن تايتالاسپا
فرانكل كىتاپتىڭ ءبىر تۇسىندا لاگەردى بىلاي سۋرەتتەيدى: «ۇيقىلارى قانباعان، اشىعۋدان جانە نيكوتين مەن كوفەين جەتىسپەۋشىلىگىنەن قاجىعان، ءوزىن-ءوزى كەمتار سەزىنىپ، ومىردەن ابدەن تۇڭىلگەن تۇتقىنداردىڭ جۇيكەلەرى جۇقاردى. ءبارى شەتىنەن اشۋشاڭ بولىپ الدى. جاعداي ناشارلادى. جىگەرى قۇم بولعان كوپشىلىك پەن ءسال-ءپال قولداۋعا يە بولعان ازشىلىقتىڭ اراسىندا قاقتىعىستار كوبەيدى. سەرىكتەرىنىڭ ومىردەن كۇدەر ۇزگەنىن كورىپ، وزدەرىنە دە قاۋىپ تونەتىنىن بىلگەن تۇتقىنداردىڭ اشۋ-ىزاعا ەرىك بەرۋى جيىلەي باستادى».
مۇنداي جاعدايدا ءومىرىڭنىڭ بيلىگى تاعدىرىڭنىڭ قولىندا بولسا، ءوزىڭ ءۇشىن شەشىم قابىلداۋ ازاپ ەكەن دەپ جازادى. «لاگەردە ءوزىڭنىڭ تاعدىردىڭ ىرقىندا ەكەنىڭدى ءسات سايىن سەزىنەسىڭ». ەركىنەن ايىرىلعاندا فرانكل تاعدىردىڭ ىرقىنا كونگەن,[30] ونىمەن تايتالاسپاعان.
ماسەلەن، بىردە «دەمالىس لاگەرى» دەپ اتالاتىن جەرگە بارۋعا ءتيىستى ادامداردىڭ تىزىمىنە ىلىكتى. ول تىزىمنەن سىتىلىپ شىعىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى بولسا دا، ماڭدايعا جازىلعانىن كورەيىن دەدى. اراسىنان سىتىلىپ شىقپادى. ال جانىنداعى سەرىكتەرى وسى كەزدە ونى گاز كامەراسىنا «جولداما» الدى دەپ ويلادى. بىراق فرانكل دۇرىس شەشىم قابىلداعان بولىپ شىقتى. ويتكەنى شىن مانىندە دەمالىس لاگەرىنە اۋىستىرىلدى. سودان ءبىراز ۋاقىت وتكەندە بۇرىن ءوزى بولعان لاگەردە اشتىق پەن ادام جەگىشتىكتىڭ بەلەڭ العانىن ەستىدى.
فرانكل تاعى ءبىر وقيعانى باياندايدى. سوعىستىڭ سوڭىنا قاراي فرانكل دوسىمەن بىرگە لاگەردەن قاشۋدى جوسپارلاعان. الايدا ءوزى ەمدەلىپ جاتقان ناۋقاستارعا سۇيەنىش بولۋ ءۇشىن بۇل ويىنان اينيدى. ول ودان دا جاماندىق كورمەيدى.
تاعى بىردە سەرىگىمەن بىرگە قاشۋعا تالپىنىپ كورەدى. بىراق كومەككە قىزىل كرەست كەلگەندىكتەن لاگەردە قالۋدى ءجون كورەدى. ال قالعان تۇتقىندار لاگەردىڭ قاقپاسى اشىلعان بويدان بوستاندىققا شىعامىز دەپ جۇك كولىكتەرىنە وتىرىپ، لاگەردى تاستاپ شىعىپ كەتكەن. شىن مانىسىندە ولار كورشى لاگەردەگى باراقتارعا اپارىپ ورتەلگەن بولىپ شىعادى. فرانكل بۇل توزاقتان دا امان قالادى.
ومىردەن ءمان تابۋ – مازمۇندى عۇمىردىڭ العىشارتى
فرانكل ومىردەن مۇلدە ءمان كورە الماعان جانە سودان زارداپ شەككەن زامانداستارى تۋرالى ايتا وتىرىپ، ونىڭ سەبەپتەرىن اتاپ كورسەتەدى. ودان سوڭ ءوزى «ەكزيستەنتسيالىق ۆاكۋم» دەپ اتاعان اقىل-وي كۇيىن سيپاتتاۋعا كوشەدى. «ەكزيستەنتسيالىق ۆاكۋمنىڭ كەڭ تارالعان كورىنىسى – زەرىگۋ.[31] سونىمەن قاتار، دەپرەسسيا، اگرەسسيا جانە تاۋەلدىلىك ىسپەتتى جايسىز سەزىمدەر دە سوعان جاتادى. كەي ادامدار ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋ جولىنداعى ساتسىزدىكتەرىنىڭ ورنىن بيلىككە ۇمتىلۋ، اسىرەسە اقشاعا قۇنىعۋ جانە توسەك قاتىناسىنان قاناعات تابۋ سياقتى ناپسىقۇمارلىعىمەن تولتىرۋعا تىرىسۋى مۇمكىن. لوگوتەراپەۆتىڭ ماقساتى – جانى كۇيزەلگەن ادامداردىڭ جان دۇنيەسىندە پايدا بولعان بوس كەڭىستىكتى ءومىردىڭ شىنايى مانىمەن تولتىرۋ»، – دەيدى ول.
ال «ءومىردىڭ ءمانى» دەگەنىمىز نە؟ ونى قالاي تابامىز؟ فرانكلدىڭ ويىنشا، بۇل ومىردە جالپىنى تۇگەل قامتيتىن امبەباپ ءمان بولمايدى. قانداي جاعدايدا دا ءومىردىڭ شىنايى ءمانىن تابۋعا بولادى. ءار ادام وزىنە عانا ءتان وزگەشە سيپاتى، وزىندىك ءمانى بولادى. فرانكل ارقايسىمىز ءوز ومىرىمىزگە جاۋاپ بەرەمىز، لوگوتەراپيانىڭ وزەگى مىنە وسى جاۋاپكەرشىلىكتە دەپ سانايدى. رۋحاني كۇيزەلىسكە ۇشىراعان جان ءوز ءومىرى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەندىگىن سەزىنۋگە ءتيىس. لوگوتەراپەۆت وسىعان كومەكتەسەدى.
ءومىردىڭ ءمانى دە ادام بالاسى تاپ بولاتىن ءتۇرلى جاعدايلارعا قاراي وزگەرىپ وتىرۋى مۇمكىن. فرانكل ءومىردى بۇلىڭعىر يدەيا [32] ەمەس، ادام ءوز بويىنان تابۋعا ءتيىس ناقتى شىنايىلىق [33] دەپ سيپاتتايدى. سوندىقتان ءاربىر ادام بالاسى ءوزىنىڭ ءدال قازىرگى ساتتەگى شىنايى جاعدايىنان جانە سوعان قاتىستى كوزقاراسىنان ءمان تابۋعا ءتيىس. «ءومىردىڭ ءمانى نەدە؟» دەگەن سۇراقتى ءۇستى-ۇستىنە قويا بەرگەننەن تۇك شىقپايدى. ءومىردىڭ ءوزى ساۋال قوياتىنىن، ەمتيحاننان وتكىزەتىنىن جانە جاۋاپكەرشىلىگى مول ادام عانا سول سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الاتىنىن جازادى.
فرانكل ءومىردىڭ ءمانىن ءوز ويىڭنان ەمەس، سىرتتان ىزدەۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ول وسى قاعيدانى «تىرشىلىك شەگىنەن شىعۋ» [34] دەي وتىرىپ، باسقا پسيحولوگتار ايتىپ جۇرگەندەي «ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ» [35] تەك سول «ءوز شەگىنەن شىعۋدىڭ» جاناما اسەرى رەتىندە عانا جۇزەگە اساتىنىن جازادى.
ءومىردىڭ ءمانىن تاپساڭىز، دەرتتەن ارىلاسىز
فرانكل لوگوتەراپيانى لاگەرگە تۇسكەنگە دەيىن-اق زەرتتەي باستاعان بولاتىن. لوگوس گرەكشە «ءمان» دەگەندى بىلدىرەدى. ال فرانكل ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋ ادامدى ىنتالاندىرۋدىڭ نەگىزگى كىلتى دەپ سانايدى. «لوگوتەراپيادا «مانگە ۇمتىلۋ» فرەيدتىڭ «راحاتقا ۇمتىلۋى» مەن الفرەد ادلەردىڭ «بيلىككە ۇمتىلۋىنا» قاراما-قارسى قويىلادى. ەگەر ءومىردىڭ ءمانىن تۇسىنبەسە، ادام ەكزيستەنتسيالىق دەرتكە[36] شالدىعۋى مۇمكىن. ول ءوز كەزەگىندە نووگەندى نەۆروزعا [37] اكەلىپ سوعادى. لاتىنشا noos – «اقىل» دەگەن ءسوز» دەيدى فرانكل.
بۇدان ءارى ول نووگەندى نەۆروزدى پسيحوگەندى نەۆروزدان [38] اجىراتىپ قاراستىرادى. پسيحوگەندى نەۆروز دەگەنىمىز كادىمگى جۇيكە اۋرۋى، ال نووگەندى نەۆروز سىرقات ەمەس، ءومىردىڭ ءمانىن جوعالتىپ الۋ. سوندىقتان ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋ دە، ونىڭ جوقتىعىنا نالۋ دا پسيحيكالىق سىرقات بەلگىسى ەمەس، ەكزيستەنتسيالىق كۇرەس.[39] ونىڭ دەنساۋلىققا زياندى بولا بەرمەۋى دە مۇمكىن. ال وسىنداي كۇرەستىڭ زارداپتارىن، ياعني ەكزيستەنتسيالىق دەرتتەن تۋىندايتىن جان ازابىن پاتولوگيا رەتىندە قاراستىرمايدى، كەرىسىنشە جەتىستىككە بالايدى.
«ادامنىڭ كىم ەكەنى مەن كىم بولۋعا ءتيىستى ەكەندىگىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق [40] ناتيجەسىندە پايدا بولعان پسيحيكالىق قىسىمدى [41] جان ساۋلىعىنىڭ ماڭىزدى بولىگىنە جاتقىزۋعا بولادى دەيدى ول. – ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋ، ماقساتقا جەتۋ نەمەسە مىندەتتى ورىنداۋ سياقتى ادامنىڭ ىشكى كۇرەسىن «نوو-ديناميكا» [42] دەيدى. لوگوتەراپەۆتىڭ جۇمىسى جانى كۇيزەلگەن ادامعا جاردەم بەرۋ، ءومىردىڭ ءمانىن تاباتىن باعىتتى نۇسقاۋ ەكەندىگىن ايتادى.
سونداي-اق، فرانكل ادام باسىندا بار نەۆروز قوعامعا دا ءتان دەيدى. جانە دە ءار ءداۋىردىڭ ۇجىمدىق نەۆروزى بولاتىنىن ايتادى. ول ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعام نەۆروزىن دا «ەكزيستەنتسيالىق ۆاكۋم» دەپ سيپاتتايدى. فرانكل ەكزيستەنتسيالىق ۆاكۋمدى حالىقتىق فەنومەن، ۇجىمدىق سيندرومعا بالايدى. جان دۇنيەنى جايلاعان مۇنداي جۇتاڭدىق پەن ماعىناسىزدىق سەزىمى ناۋقاستاردى عانا ەمەس، جاستار مەن ۇلكەن كىسىلەردى، جۇمىسسىزدار مەن ءتىپتى ءتورت قۇبىلاسى تەڭ تۇلعالاردى دا مازالايدى ەكەن. بۇل سەزىم سوعىس تۇتقىندارى مەن تۇرمەدە ازاپ شەككەندەردى دە تۇگەل شارپىعان. فرانكل ءوز زامانىنداعى جاس ۇرپاقتىڭ جان-جۇرەگىن جارالاپ، زەردەسىن زاقىمداعان تاۋەلدىلىك، اگرەسسيا جانە دەپرەسسيا سەزىمدەرىن نەۆروزدىڭ، ەكزيستەنتسيالىق ۆاكۋمنىڭ سيمپتومى دەيدى. ال ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋگە تالپىنۋ وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدىڭ الدىن الاتىن ارەكەتتەردىڭ ءبىرى دەيدى اۆتور.
ءومىردىڭ ءمانىن ءۇش نارسەدەن تابۋعا بولادى
فرانكل ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋدىڭ ءۇش جولىن كورسەتەدى.
ءبىرىنشىسى، ومىردە ءىز قالدىرۋ، جەتىستىككە جەتۋ. مۇندايدا ءومىردىڭ ءمانىن جۇمىستان تابادى. ماسەلەن، عالىمدار ءومىردىڭ ءمانىن تاڭداعان تاقىرىبىن زەرتتەپ، جاڭالىق اشۋدان ىزدەسە، سپورتشىلار ءومىردىڭ ءمانىن چەمپيون بولعاننان كورەدى.
ەكىنشىسى، ءماندى قارىم-قاتىناس. سۇيگەن ادامنىڭ، جاقسى كورەتىن جانداردىڭ بولۋى دا ءومىر ءمانىن تاۋىپ بەرەدى.
الايدا فرانكل ماحابباتتى جىنىستىق قۇشتارلىقتىڭ بالاماسى ەمەس، باستاپقى شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتىڭ عاجايىپ كورىنىسى دەپ تۇسىندىرەدى. سۇيىسپەنشىلىك – باسقا ادامدى شىن مانىندە تۇسىنە ءبىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتاسىلى. سۇيىكتى ادامىڭمەن ۇعىسۋ، ءتۇسىنىسۋ ارقىلى ونىڭ سارقىلماعان قاينار قۋاتىن، جۇمسالماعان جىگەرىن تانۋعا جانە سونى جۇزەگە اسىرۋىنا، سارقا جۇمساۋىنا جاردەمدەسۋگە بولادى.
ءۇشىنشىسى، جان قينالىسى مەن ازاپتانۋدى جەڭىسكە، ياعني تراگەديانى تريۋمفقا اينالدىرۋ. ەگەر ىشكى ۇستانىم، نيەت دۇرىس بولسا، اۋىرۋ مەن ازاپتىڭ ءوزىن جەتىستىككە اينالدىرا الاسىڭ. سول سەبەپتى اۆتور زارداپ شەگۋدى ومىردەن ءمان تابۋ مۇمكىندىگى رەتىندە قاراستىرادى. «ءمان تابۋدىڭ ادەتتەگى قاراپايىم جولدارى جابىق بولسا دا، ادامدار ونى ءبارىبىر تاۋقىمەت تارتىپ ءجۇرىپ تە تابا الادى. ولاردىڭ مۇنداي ۇمتىلىسىنا باتىلدىق پەن تاباندىلىق جانە مورال كومەكتەسەدى. ايتپەسە ولار جانۋارلاردان ەش ايىرماسىز تىرشىلىك كەشەر ەدى. ءبىز قانشا قالاماساق تا ادام بالاسى بەينەت پەن ولىمنەن قۇتىلا المايدى. ويتكەنى ونسىز تولىققاندى ءومىر جوق» دەگەن پىكىر ايتادى.
«ازاپتىڭ ءوزىن دۇرىس قارسى الۋ ءۇشىن ءومىردىڭ ءمانىن تابۋ – سول بەينەتتى جەڭىپ شىعۋعا كومەكتەسەتىن جالعىز امال. ءتىپتى عۇمىردىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاساتىن اۋىرتپالىقتىڭ وزىنەن اقيقات ىزدەۋ ءومىر ءمانىنىڭ ءتۇپسىز تابيعاتىن، شەكسىزدىگىن ايعاقتايدى» دەيدى فرانكل.
دەگەنمەن، فرانكل تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن زارداپ شەگۋ شارت ەمەس ەكەنىن ايتادى. ەگەر دە ازاپقا تۇسپەۋ مۇمكىن بولسا، تۇسپەي-اق قويعان ءجون. ال ەگەر ودان قۇتىلا الماساڭ، لايىقتى قارسى تۇرۋدىڭ وزىنەن ءومىردىڭ ءمانىن تابۋعا بولادى.
«نە ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن بىلەتىن جان
قالاي دەگىزەر كەز كەلگەن قيىندىققا شىداي الادى»
ناتسيستىك كونتسلاگەرلەردە ادامزات تاريحىنداعى اسا اۋىر ايۋاندىق ارەكەتتەردىڭ ورىن العانى ءمالىم. ادامدار بالا-شاعاسىمەن ءوز ۇيلەرىنەن قۋىلىپ، پويىزدارعا مالشا تيەلىپ، كونتسلاگەرلەرگە جونەلتىلدى. تۇتقىنداردى ادام قۇرلى كورمەدى، جەكە تۇلعا دەپ قارامادى. بۇكىل قۇجاتتارىمەن قوسا بۇيىمدارىن تارتىپ الىپ، قوقىسقا تاستادى. بارلىعىنا بىرەگەي ۋنيفورما كيگىزىپ، دەنەلەرىنە ءنومىرلى تاڭبا باستى. ولاردىڭ ادام ەكەندەرى ۇمىتىلىپ، نومىرلەرگە اينالدىرىلدى.
«لاگەردىڭ ەڭ سوراقى اسەرى – ەشكىم دە ءوزىنىڭ ول جەردە قانشا بولاتىنىن بىلە الماي، تولىق بەلگىسىزدىك [43] ورنادى. ءسويتىپ ونداعى ادامنىڭ ءومىرى شەگى مەن شەتى بەلگىسىز جانتالاس تىرلىككە اينالدى. تۇتقىنداردىڭ كوپشىلىگى ماقسات-مۇراتتارىنان ايىرىلدى، ءۇمىتىن ءۇزدى. ويتكەنى ولار وزدەرىنىڭ بوستاندىققا شىعاتىن-شىقپايتىندارىن بىلمەدى. تاعدىرلارى تاپ قىلعان جاعدايدى قابىلداي الماعان، تاۋقىمەتتەن بولاشاقتىڭ ساۋلەسىن كورە الماعان، وتكەن كۇندەردىڭ ەلەسىمەن تىرشىلىك كەشكەن تۇتقىنداردىڭ بار ءومىرى ءمان-ماعىنادان ايىرىلدى»، – دەيدى اۆتور.
ايتپەسە ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمىن جوعالتقان ادامنىڭ كۇنى قاراڭ. ءوزىنىڭ رۋحاني تاباندىلىعىنان [44] ايىرىلعان ادام مۇڭ تولى جانارىن ءبىر نۇكتەگە قاداعان كۇيدە سوڭعى شىلىمىن شەگەدى دە، ءارى قاراي ءومىر سۇرۋدەن باس تارتادى. ودان سوڭ بەرىلەدى، جەڭىلەدى. اقىرى اۋرۋى مەڭدەيدى دە، كوز جۇمادى.
وسى تۇستا فرانكل نيتسشەنىڭ «نە ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن بىلەتىن جان قالاي دەگىزەر كەز كەلگەن قيىندىققا شىداي الادى» [45] دەگەن ءسوزىن كەلتىرىپ، ءومىر سۇرۋگە سەبەبى بار ادامدار كەز كەلگەن قيىندىقتى ەڭسەرە الاتىنىن مەڭزەيدى. مەيلى سۇيگەن جانىن ويلاسىن، مەيلى العا قويعان ماقساتىنا الدانسىن، ايتەۋىر ءومىر سۇرۋگە دەگەن سەبەپ بولسا، ادام بالاسى كەز كەلگەن سىناقتى جەڭىپ شىعادى.
ءومىر سەبەپتەرىنىڭ ىشىندە ماقساتقا ۇمتىلۋ [46] – ءومىردىڭ اجىراماس بولىگى. وسى ۇمتىلىس ارقىلى ءبىز ءومىرىمىزدىڭ شىنايى ءمانىن تانيمىز، ءتول ماقساتىمىزدى تۇسىنەمىز. سوندىقتان اۆتور «ادام بالاسىنىڭ بارىندە العا جەتەلەيتىن ماقسات بولۋى [47] ءتيىس» دەيدى.
بولاشاققا قاراپ ءومىر سۇرەتىن مۇنداي ايرىقشا ادامداردى لاتىنشا «sub specie aeternitatis»، ياعني «ماڭگىلىككە كوز تىككەن» دەپ سيپاتتايدى.
ءۇمىتىن ءۇزىپ العان ادامنىڭ ءوزى دە
كوپ ۇزاماي ءومىر اعاشىنان ءۇزىلىپ تۇسەدى
وسىعان مىسال رەتىندە فرانكل ءبىر تۇتقىننىڭ سوعىس 1945 جىلعى 30 ناۋرىزدا اياقتالادى دەپ ۇمىتتەنگەنىن باياندايدى. «الايدا 29 ناۋرىزدا سوعىس اياقتالمادى، سول كۇنى الگى تۇتقىننىڭ سىرقاتى مەڭدەپ، 30-ى كۇنى ەسىنەن تانىپ، 31 ناۋرىزدا قايتىس بولادى. «ونىڭ ولىمىنە اسىعا كۇتكەن ازاتتىقتىڭ كەلمەگەنى جانە اڭعال ءۇمىتى [48] اقتالماي، كۇيزەلگەنى سەبەپ بولدى، – دەپ جازادى ول. – بۇل ونىڭ سۇزەككە قارسى يممۋنيتەتىن كۇرت تومەندەتىپ جىبەردى. سونىڭ سالدارىنان ونىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىمى [49] مەن ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى السىرەپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ونى الا الماعان اۋرۋدىڭ ءبىر كۇندە قۇربانى بولدى».
اۆتور ادامنىڭ ءۇمىت-سەنىمى مەن يممۋنيتەت اراسىنداعى بايلانىستى كورسەتەتىن تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەدى. 1944 جىلعى روجدەستۆو مەن 1945 جىلعى جاڭا جىل اراسىندا لاگەردەگى ءولىم-ءجىتىم ەشقاشان بولىپ كورمەگەن دەڭگەيگە جەتەدى. بۇل ازىق جەتىسپەۋشىلىگى نەمەسە جۇمىس جاعدايىنىڭ كۇرت ناشارلاپ كەتۋى، اۋا-رايىنىڭ وزگەرۋى الدە ىندەتتىڭ تارالۋىنان بولعان وقيعا ەمەس ەدى. وعان سەبەپ: تۇتقىندار روجدەستۆوعا دەيىن ۇيگە ورالامىز دەپ ۇمىتتەنگەن. روجدەستۆو جاقىنداعاندا كوڭىل سەرگىتەرلىك ەشبىر حابار كەلمەي، سوڭعى ۇمىتتەن ايىرىلعان بەيشارالار ومىردەن باز كەشەدى. ءۇمىتىن ءۇزىپ العان ادامنىڭ ءوزى دە كوپ ۇزاماي ءومىر اعاشىنان ءۇزىلىپ تۇسەدى.
فرانكل لاگەردە اشتىق جاريالاعان سەرىكتەرىنىڭ بۇدان اقىل سۇرعانىن ەسىنە تۇسىرەدى. ولاردىڭ ءتىرى قالۋى ەكىتالاي بولسا دا، فرانكل ولارعا جارقىن بولاشاقتىڭ جاقىندىعى جانە ءۇمىت وتىن سوندىرمەۋگە بولاتىن سەبەپتەر تۋرالى ايتادى. ءسويتىپ ءومىردىڭ سول ساتتەگى اقيقاتىن مويىنداۋعا كومەكتەسەدى. قازىرگى جاعدايدىڭ وزىنەن ءمان تابۋعا شاقىرادى. ولاردىڭ وتكەن ومىرلەرى قانداي كوركەم بولعانىن جانە ونى ەشكىمنىڭ تارتىپ الا المايتىنىن ۇقتىردى. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، ءتىپتى تۇيىققا تىرەلگەن كۇننىڭ وزىندە ءۇمىتتى جەلكەن ەتۋ ارقىلى تۋرا باعىتتان اداسپاۋعا بولادى. ويتكەنى شەكسىز ءمان [50] ومىرگە ءتان، ونىڭ سارقىلىپ، تاۋسىلىپ قالۋى ەشقاشان مۇمكىن ەمەس. ازاپتى دا ابىرويمەن ارقالاي بىلگەن جانداردىڭ قۇرباندىعى [51] ەڭ بولماعاندا رۋحاني دەڭگەيدە اقتالارى انىق. وسىنداي ويدى بەرىك ۇستانعان فرانكل بار قيىندىققا ءتوزۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمعا سەرىكتەرىنىڭ كوزىن جەتكىزە ءبىلدى. ونىڭ نانىمدى سوزدەرى ازاپ شەككەن بايعۇستاردىڭ كوكىرەكتەرىنە ءۇمىت وتىن جاقتى.
ىشكى ەركىندىگىن جوعالتقان ادام ءبارىن دە جوعالتادى
اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، وسىنداي ادام توزگىسىز جاعداي تۇتقىنداردى ادامي قاسيەتتەن ءھام ىشكى ەركىندىكتەن [52] ايىردى. فرانكلدى ەڭ الدىمەن مازالاعان ماسەلە مىنە وسى بولدى. ەگەر ولار ءوزىن-ءوزى قۇرمەتتەمەسە، باعالاماسا، جەكە تۇلعالىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسپەسە، ياعني ءومىردىڭ ەش ءمانى قالماسا، حايۋاننان ايىرماشىلىعى بولماعان بولار ەدى. وسى جەردە فرانكل تۇتقىندار قاباعان يتتەردەن قاشىپ قۇتىلىپ، قارىن تويدىرۋدى عانا بىلەتىن جانۋارلاردىڭ تۇيسىك دەڭگەيىنە تۇسكەنىن جازادى.
وكىنىشكە قاراي، ادام بالاسىنا ومىردە بولاتىن جاعدايلاردى تاڭداۋ مۇمكىندىگى بەرىلمەگەن. ەرتەڭ باسقا قانداي ناۋبەت تۋارىن، قايدان شىعارىڭدى بىلمەيسىڭ. بىراق سول جاعدايلارعا قاتىستى قانداي ارەكەت جاسايتىنى، قالاي جاۋاپ قاتاتىنى جانە ءوزىن-ءوزى قالاي ۇستايتىنى اركىمنىڭ ءوز قولىندا. سوندىقتان دا فرانكل ادام جاعدايعا قارسى تۇرا المايدى دەگەندى سىنايدى. ونىڭ ويىنشا، ادام ءوز جولىن ءوزى ايقىندايدى. ول قۇر ءومىر ءسۇرىپ قانا قويمايدى، سول ءومىردى قالاي سۇرەتىنىن، بولاشاقتا نە ىستەيتىنىن ءوزى شەشەدى. ەگەر مۇمكىندىك بەرسە، ادام الەمدى دە، قاجەت بولسا، ءوزىن دە جاقسى جاعىنا قاراي وزگەرتە الادى. [53] مىسالى، ءتىرى زەرتحانا نەمەسە سىناق پوليگونى دەپ اتاۋعا بولاتىن كونتسلاگەرلەردە كەيبىرەۋلەر وزدەرىن شوشقا سياقتى ۇستاسا، ەكىنشى بىرەۋلەر قادىر-قاسيەتىن جويماي ءجۇردى»، – دەيدى اۆتور.
وسىنداي ويتولعامدارمەن ول ادام بالاسىن ەكى ناسىلگە ءبولدى: يماندىلار جانە يمانسىزدار.[54] بۇل قاسيەت كۇزەتشىلەرگە دە، تۇتقىندارعا دا – جالپى ادام اتاۋلىنىڭ بارىنە ورتاق. تۇرمە كۇزەتشىلەرىنىڭ اراسىندا دا قاتىگەز ساديستەر دە، اياۋشىلىق بىلدىرگەندەر دە كەزدەسكەن. بۇعان مىسال رەتىندە فرانكل قولىنداعى نانىن ءبولىپ بەرىپ، ادامگەرشىلىك تانىتقان بريگادير جايلى ايتادى.
وسىعان وراي فرانكل ادامنىڭ بولمىسىنا تەك سىرتقى اسەرلەر مەن جاعدايلاردىڭ جەمىسى دەپ قارامايدى. ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى تۇپتەپ كەلگەندە سىرتقى جاعدايلار ەمەس، ىشكى شەشىمدەرگە بايلانىستى بولاتىنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ كونتسلاگەردەگى تاجىريبەسىن مىسالعا كەلتىرەدى. قانداي ادام بولماسىن كەز كەلگەن جاعدايدا ءوزى ءۇشىن اقىل-ويدان اداسپاۋ جانە رۋحاني قۇنسىزدانباۋ امالىن تابا الاتىنىن ايتادى. «ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىز، قانداي ەكەنىڭىز ىشكى شەشىمنىڭ [55] ناتيجەسى. باسىڭىزعا تۇسكەن ازاپتى ابىرويمەن ەڭسەرە [56] ءبىلۋدىڭ ءوزى – ناعىز جەتىستىك، – دەيدى ول. – ءدال وسى رۋحاني ەركىندىك ومىرگە ءمان بەرەدى، ماقساتىڭنان اداستىرمايدى».
دەگەنمەن، فرانكل ىشكى ەركىندىككە قوسا جاۋاپكەرشىلىكتىڭ [57] دە قاجەت ەكەنىن ەسكەرتەدى. مىنە وسىنى لوگوتەراپياداعى ەڭ وزەكتى يدەيا دەپ سانايدى. جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز قولىڭىزعا الماساڭىز، ىشكى ەركىندىك ءوز ماعىناسىن جوعالتادى.
تراگەديالىق وپتيميزم
«تراگەديالىق ۇشتاعاندى» جەڭەدى
فرانكلدىڭ ايتۋىنشا، ادام بالاسىن شاراسىزدىققا جەتەلەيتىن ءۇش نارسە بار: اۋىرتپالىق، كىنا جانە ءولىم. [58] اۆتور ولاردى «تراگەديالىق ۇشتاعان»[59] دەپ اتايدى.
فرانكل ادام بالاسى تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراسا دا سونىڭ وزىنەن ءبىر جاعىمدى جۇبانىش تابۋعا بولاتىنىن ايتادى. تاقسىرەتتىڭ وزىنەن ساۋلە كورگەن كىسى قاسيەتىنە «تراگەديالىق وپتيميزم»[60] دەپ ات قويادى.
فرانكل «تراگەديالىق ۇشتاعان» سەبەپ بولار ەكزيستەنتسيالىق شاراسىزدىق ماسەلەسىن ومىردەگى كەز كەلگەن جاعدايدىڭ تۇپكىلىكتى ءمانىن ىزدەپ تابۋ ارقىلى شەشۋگە بولاتىنىن ايتادى.
ايتالىق، تراگەديالىق ۇشتاعاننىڭ ءبىرىنشى تاعانى – كەز كەلگەن اۋىرتپالىقتىڭ وزىنەن ءومىردىڭ ءمانىن تابۋعا بولاتىنىن جازادى.
بۇعان مىسال رەتىندە فرانكل 17 جاسىندا دايۆينگپەن اينالىسام دەپ قايعىلى جاعدايعا ۇشىراعان. سونىڭ سالدارىنان سال بولىپ قالعان، ءومىر بويى توسەككە تاڭىلعان دجەرري لونگتىڭ ءومىرىن اڭگىمە ەتەدى. اياق-قولى ىستەمەي قالسا دا دجەرري كىتاپ وقىپ، تەلەديدار كورىپ، قالام تىستەپ وتىرىپ جازۋ جازادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ قوعامدىق كوللەدجدە ءبىلىم الادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اۋىر دەرتكە شالدىقسا دا تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە مويىمايدى، تولىققاندى ءومىر سۇرەدى.
تراگەديالىق ۇشتاعاننىڭ ەكىنشى تاعانى – كىنا تۋرالى ايتا كەلىپ، كىنالى سەزىنۋ دە ءوزىڭدى جاقسى جاققا وزگەرتۋ مۇمكىندىگى [61] رەتىندە پايدالانۋعا بولاتىنىن ايتادى.
ويىن قورىتا كەلە، تراگەديالىق ۇشتاعاننىڭ ءۇشىنشى تاعانىن، ياعني اقىر سوڭىندا ولىمگە كەلىپ تىرەلەتىن وتپەلى ءومىردىڭ ءمانىن قالاي تابۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرەدى. ونىڭ ويىنشا، ءولىم ءومىردىڭ ءمانىن تومەندەتپەيدى، قايتا ارتتىرا تۇسەدى. ءومىردىڭ وتكىنشىلىگى [62] ادامداردى جاۋاپتى ارەكەت ەتۋگە [63] جىگەرلەندىرەدى. ويتكەنى بۇل ءومىر ءمان-ماعىناعا تولى. وتپەلى ءومىرىمىزدىڭ ءار ءساتىن بارىنشا ىزگىلىكپەن وتكىزۋدى، ءاربىر وقيعانىڭ ماعىناسىن اشىپ، مانىنە كوز جەتكىزۋگە ۇندەيدى.
اۆتور قيىندىقتاردى جەڭۋدە تراگەديالىق ءوپتيميزمنىڭ ءرولىن اتاپ وتەدى: وپتيميزم ءومىر ءمانىن ىزدەۋ قۇرالى. الايدا فرانكل تراگەديالىق ءوپتيميزمدى امەريكالىق مادەنيەتكە ءتان «باقىتتى بولۋ» قاجەتتىلىگىنەن ءبولىپ قارايدى. لوگوتەراپياعا سايكەس باقىتقا ۇمتىلۋدىڭ ءوزى باقىتتى بولۋمەن پارا-پار. «باقىت» دەگەنىمىز – ءومىردىڭ شىنايى ءمانىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاناما اسەرى دەپ سيپاتتايدى. ادام بالاسى قانداي جاعدايدا دا ءومىردىڭ ءمانىن تاۋىپ، ونى جۇزەگە اسىرا[64] الادى. جەتى جۇت قاتار كەلسە دە، جاقسىلىقتان ءۇمىت ۇزبە، بارىڭدى باعالاپ، ءوز ءومىرىڭنىڭ ءمانىن تاپ.
اعىلشىن تىلىندەگى سوزدىك:
[1] لاگەرگە كەلۋ كەزەڭى – phase immediately following arrival at the camp – فازا پريبىتيا ۆ لاگەر
[2] لاگەرگە مويىنسىنۋ كەزەڭى – phase when prisoners are entrenched in camp life – فازا، كوگدا زاكليۋچەننىە ۋكورەنيايۋتسيا ۆ لاگەرە
[3] بوساتىلۋ كەزەڭى – phase following their liberation – فازا پوسلە يح وسۆوبوجدەني
[4] ازاپ – suffering – سترادانيە
[5] جان راقاتىن ىزدەۋ – pursue pleasure – پوگونيا زا ۋدوۆولستۆيەم
[6] ومىرلىك ماقسات – purpose of life – تسەل جيزني
[7] ءماندى عۇمىر كەشۋ – living with meaning – پروجيت جيزن سو سمىسلوم
[8] شوشىنۋ – shock – شوك
[9] راقىمشىلىق جاسالادى دەگەن ءۇمىت – delusion of reprieve – يلليۋزيا وتسروچكي
[10] گاز كامەرالارى – gas chambers – گازوۆىە كامەرى
[11] ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءومىرىنىڭ تۇگەلدەي سىزىلىپ قالۋى – strike out his whole former life – پەرەچەركنۋت ۆسيۋ سۆويۋ پرەجنيۋيۋ جيزن
[12] جالاڭاش يت تىرلىك – naked existence – وبناجەننايا جيزن
[13] ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ – suicide – ساموۋبيستۆو
[14] السىزدىك تانىتپاۋ – avoid looking weak in any way – يزبەگات ليۋبىح پروياۆلەني سلابوستي
[15] ەموتسيالىق ءولىم – emotional death – ەموتسيونالنايا سمەرت
[16] قاجەتتى قورعانىس مەحانيزمى – necessary defense mechanism – نەوبحوديمىي زاششيتنىي مەحانيزم
[17] قوسىمشا ازىق – extra allowance – دوباۆوچنىي پاەك
[18] تۇرپايى دەڭگەي – primitive level – پريميتيۆنىي ۋروۆەن
[19] جان ساقتاۋ – survival– ۆىجيۆانيە
[20] وڭاشا قالۋدى اڭساۋ – irresistible urge to get away – نەپرەودوليموي پوترەبنوستي ۋەدينيتسيا
[21] رۋحاني كومەك – spiritual care – دۋحوۆنىي كونتاكت
[22] جاماندىق كورسە دە، ەشكىمگە دە جاماندىق جاساۋعا قاقى جوق – no one has the right to do wrong, not even if wrong has been done to them – نيكتو نە يمەەت پراۆا تۆوريت زلو، داجە ەسلي زلو بىلو پريچينەنو ەمۋ
[23] ماحاببات – love – ليۋبوۆ
[24] ماعىناسىز – emptiness – پۋستوتا
[25] شاراسىزدىق – desolation – وتچايانيە
[26] رۋحاني كەدەيلىك – spiritual poverty – دۋحوۆنايا بەدنوست
[27] تەرىس باقىت – negative happiness – وتريتساتەلنوە سچاستە
[28] ازاپتان قۇتىلۋ – freedom from suffering – وتسۋتستۆيەم سترادانيا
[29] شىنايى راقات – real pleasures – ناستوياششەە ۋدوۆولستۆيە
[30] تاعدىردىڭ ىرقىنا كونۋ – let fate take its course – پوزۆوليل سۋدبە ۆزيات ۆسە ۆ سۆوي رۋكي
[31] زەرىگۋ – boredom – سكۋكا
[32] بۇلىڭعىر يدەيا – vague idea – سمۋتنايا يدەيا
[33] ناقتى شىنايىلىق – concreate reality – كونكرەتنايا رەالنوست
[34] تىرشىلىك شەگىنەن شىعۋ – self-transcendence of human existence – ۆىحود زا سۆوي پرەدەلى
[35] ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ – self-actualization – سامورەاليزاتسيا
[36] ەكزيستەنتسيالىق دەرت – existential frustration – ەكزيستەنتسيالنوە راسسترويستۆو
[37] نووگەندى نەۆروز – noogenic neuroses – نووگەننىي نەۆروز
[38] پسيحوگەندى نەۆروز – psychogenic neuroses – پسيحوگەننىي نەۆروز
[39] ەكزيستەنتسيالىق كۇرەس – existential conflict – ەكزيستەنتسيالنىي كونفليكت
[40] ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭ مەن كىم بولۋعا ءتيىستى ەكەندىگىڭنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق – gap between what one is and what one should become – رازليچي مەجدۋ تەم، كتو تى ەست، ي تەم، كەم تى دولجەن ستات
[41] پسيحيكالىق قىسىم – mental tension – پسيحيچەسكوە ناپرياجەنيە
[42] نوو-ديناميكا – noo-dynamics – نووديناميكا
[43] تولىق بەلگىسىزدىك – total uncertainty – پولنايا نەوپرەدەلەننوست
[44] رۋحاني تاباندىلىق – spiritual hold – دۋحوۆنايا ستويكوست
[45] نە ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن بىلەتىن جان قالاي دەگىزەر كەز كەلگەن قيىندىققا شىداي الادى – man who has a WHY to live for can bear with almost any HOW – ەسلي ەست زاچەم جيت، موجنو ۆىنەستي پوچتي ليۋبوە كاك
[46] ماقساتقا ۇمتىلۋ – striving for an objective – سترەملەنيە ك تسەلي
[47] ماقسات بولۋ – have a goal – يمەيۋت تسەلي
[48] اڭعال ءۇمىت – naive hope – نايۆنايا نادەجدا
[49] بولاشاققا دەگەن سەنىم – faith in the future – ۆەرا ۆ بۋدۋششەە
[50] شەكسىز ءمان – infinite meaning – بەسكونەچنىي سمىسل
[51] قۇرباندىق – sacrifice – جەرتۆا
[52] ىشكى ەركىندىك – inner freedom – ۆنۋترەننيايا سۆوبودا
[53] ادام الەمدى جاقسى جاعىنا قاراي وزگەرتە الادى – man is capable of changing the world for the better – چەلوۆەك سپوسوبەن يزمەنيت مير ك لۋچشەمۋ
[54] يماندى جانە يمانسىز – decent man and indecent man – دوستوينىە ليۋدەي ي نەدوستوينىە ليۋدەي
[55] ىشكى شەشىم – inner decision – ۆنۋترەننەە رەشەنيە
[56] ازاپتى ابىرويمەن ەڭسەرۋ – bearing your suffering with dignity – پرەودولەت سترادانيا س دوستوينستۆوم
[57] جاۋاپكەرشىلىك – responsibleness – وتۆەتستۆەننوست
[58] اۋىرتپالىق، كىنا جانە ءولىم – pain, guilt, and death – بول، ۆينا ي سمەرت
[59] تراگەديالىق ۇشتاعان – tragic triad– تراگيچەسكايا تريادا
[60] تراگەديالىق وپتيميزم – tragic optimism – تراگيچەسكي وپتيميزم
[61] ءوزىڭدى جاقسى جاققا وزگەرتۋ مۇمكىندىگى – opportunity for positive personal change – ۆوزموجنوست يزمەنيت سەبيا ۆ لۋچشۋيۋ ستورونۋ
[62] ءومىردىڭ وتكىنشىلىگى – transitory nature of life – پرەحودياششەست جيزني
[63] جاۋاپتى ارەكەت ەتۋ – take responsible action – پرەدپرينيمات سوزناتەلنىە دەيستۆيا
[64] ءومىردىڭ ءمانىن تاۋىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ – opportunities to find and fulfill meaning – ۆوزموجنوستي نايتي ي رەاليزوۆات سمىسل
كىتاپتىڭ تۇپنۇسقا اتاۋى:
Trotzdem Ja zum Leben sagen.
Ein Psychologe erlebt das Konzentrationslager
Viktor Frankl
اۆتور تۋرالى دەرەك:
ۆيكتور ەميل فرانكل – ۆەناداعى مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەۆرولوگيا جانە پسيحياتريا پروفەسسورى. ول – «ۆەنانىڭ ءۇشىنشى پسيحوتەراپيا مەكتەبى» دەپ اتالاتىن (فرەيدتىڭ پسيحولوگيالىق تالداۋىنان جانە ادلەردىڭ جەكە پسيحولوگياسىنان كەيىنگى) لوگوتەراپيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قايراتكەر. ول 1942–1945 جىلدار ارالىعىندا وسۆەنتسيم، داحاۋ جانە تەرەزيەنشتادتاعى كونتسلاگەرلەرىندە تۇتقىن بولعان.
"مازمۇنداما" جوباسىنىڭ اۆتورى جانە رۋحاني جەتەكشىسى -
شىڭعىس مۇقان.
"مازمۇنداما" جوباسى شىعارعان كىتاپتاردى Kaspi gold موبيلدىك قوسىمشاسى ارقىلى ساتىپ الۋعا بولادى:
"مازمۇنداما" كىتاپتارى ەندى Kaspi.kz دۇكەنىندە قولجەتىمدى!
ول ءۇشىن سىلتەمەنى باسىڭىز:
https://kaspi.kz/shop/search/?q=%3AallMerchants%3AMazmyndama&at=2
قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن جەرىنەن تاپسىرىس بەرۋگە بولادى!
كىتاپتاردى ءبولىپ تە تولەي الاسىز!
ەگەردە 5 000 تەڭگەگە تاپسىرىس بەرسەڭىز، كىتاپتى جەتكىزۋ تەگىن!
#Mazmundama #Qazaqsha100Bestseller #وقۋعاتيىس10كىتاپ
