1990 جىلى 18 قاڭتاردا سەمەي قالاسىندا وتكەن «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرىلتايىندا بەلگىلى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ قازاق ءتىلىن ورىستاندىرۋ تاريحى تۋرالى بايانداما جاساعان، دەپ حابارلايدى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
بۇل تۋرالى دينا مۇحاممەدحان Facebook جەلىسىندەگى پاراقشاسىندا جازدى.
ونىڭ جازباسىنا سايكەس قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ بايانداماسىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ 1862 جىلدان باستاپ قازاق حالقىن بىرتىندەپ شوقىندىرۋ جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەنى ايتىلعان. بۇل ساياساتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قازاق ءتىلىن ورىس گرافيكاسىنا كوشىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى.
عالىم پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ميسسيونەرلەرى، اسىرەسە نيكولاي يلمينسكيدىڭ قازاقتار اراسىندا ورىستاندىرۋ ساياساتىن بەلسەندى جۇرگىزگەنىن ايتتى. ول قازاق بالالارىنىڭ ورىسشا ءبىلىم الۋىن ۇيىمداستىرىپ، اراب الىپبيىنەن باس تارتۋعا شاقىردى. بۇل ارەكەتتەردى قازاق دالاسىندا جۇزەگە اسىرۋعا ىبىراي التىنسارين تارتىلعانىن تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە بايانداعان.
1پاتشا ۇكىمەتى 1862 جىلدان باستاپ رەسمي تۇردە قازاق حالقىن شوقىندىرۋ، سول ارقىلى بىرتىندەپ ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرا باستادى.
1865 جىلى 5 يۋلدە الەكسانر II پاتشا قول قويعان دوكۋمەنتتە قازاقتى بيلەپ-توستەۋدىڭ جاڭا ەرەجەسىن 1867 جىلدان ىسكە اسىرۋ ماسەلەسى، ەكىنشى قازاق حالقىن كەلەشەكتە پراۆوسلاۆيە دىنىنە كىرگىزىپ، ورىستادىرۋ ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا باعىتتادى.
يلمينسكي نيكولاي يۆانوۆيچ
(1822- 1891)
1846 ج. قازان دۋحوۆنايا اكادەمياسىن بىتىرگەن.
1858 جىلدان 3 جىلداي ورىنبور شەكارا كوميسسياسىندا قىزمەت ىستەپ، ميسسيونەرلىككە كىرىسەدى.
ورىس الفاۆيتى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ:
«قازاق ءدىنى شىنىعىپ جەتپەگەن، شالا مۇسىلمان حالىق. مۇنى ءمۇسىلمان دىنىنەن حريستيان دىنىنە اۋدارىپ جىبەرۋ وڭاي دەگەن پىكىرمەن، پاتشا ۇكىمەتى قازاقپەن نوعاي اراسىنا جىك سالىپ، ەكەۋىن ايىرعىسى كەلدى. ونىڭ ءۇشىن قازاق بالالارى نوعايشا وقىماي، ورىسشا وقيتىن بولارلىق ساياسات جۇرگىزدى. قازاق بالالارى ءۇشىن شكول اشادى، نوعايعا قازاقتىڭ جازۋ جاعىنان سورپاسى قوسىلماس ءۇشىن اراب ءارىپىن قالدىرىپ، قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى ورىس ارىپىمەن باسادى...»
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وسى ساياساتىن قازاق دالاسىندا ىسكە اسىرۋعا بەلسەنە كىرىسكەن ادام – ميسسيونەر يلمينسكي بولدى.
1861 جىلى يلمينسكي پروفەسسور اتاعى بەرىلىپ، ورال، ءسىبىر، ەدىل بويىنداعى جانە قازاق دالاسىنداعى وتار حالىقتاردى شوقىندىرۋ ماسەلەسى تاپسىرىلدى.
يلمينسكي ەڭ الدىمەن تاتارلارعا ارنالعان ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جازۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساپ، 1862-1867 جىلدار اراسىندا، تاتار تىلىندە، ميسسيونەرلىك تالابىنا ساي 7 كىتاپ جازىپ، ونىڭ ءبارىن دە ورىس الفاۆيتىمەن باستىرىپ شىعاردى.
1872 جىلى ول قازان ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قىزمەتىن تاستاپ، ءبىرجولاتا ميسسيونەرلىك جولىنداعى قىزمەتكە اۋىستى. قازاندا ميسسيونەرلەردىڭ ورتالىعىنا اينالعان دۋحوۆنايا سەميناريانىڭ ديرەكتورى بولدى.
تاتار عالىمى پروفەسسور ءابرار كاريمۋللين بىلاي دەيدى: «... تاكيم وبرازوم، پودگوتوۆكا كادروۆ ميسسيونەروۆ پەرەشلا ۆ رۋكي ساموگو يلمينسكوگو. زدەس گوتوۆيات كادروۆ – ميسسيونەروۆ دليا ۆسەح رايونوۆ روسسي (ستر.250)
يلمينسكيدىڭ قازاقتاردى شوقىندىرىپ، ورىستاندىرۋ ارەكەتىدەگى ميسسيونەرلىك ساياساتى: «... ورىستاندىرۋدىڭ ەڭ باستى راديكالدى قۇرالى – قازاق تىلىنە ورىس الفاۆيتىن ەڭگىزۋ. قازاقتار ورىس الفاۆيتىمەن جازىپ وتىرعاندا، ول قازاقتاردى ءوزىنىڭ شىرماۋىنان شىعارماي، وزىنە تارتا بەرەدى»، – دەي كەلىپ، جانە ءبىر پىكىر ايتادى:
«بۇل ويدى ورىس چينوۆنيكتەرى جۇزەگە اسىرۋى ءتىپتى كەمىسپەيدى دەدى. ياعني قازاقتىڭ ءوز ادامى ىسكە اسىرۋ كەرەك. ونى ىسكە اسىراتىن كىم بولدى؟ ى. التىنسارين.
1869 جىلى وقۋ اعارتۋ مينيسترىنە جازعان حاتىندا يلمينسكي بىلاي دەيدى:
«... التىنسارين قازاقتاردىڭ ورتاسىندا مەكتەپ اشسا، ورىس الفاۆيتىن سوندا قولدانسا، ونى ورىس ەلىنىڭ ادامدارى ىستەتىپ وتىر دەگىزبەي، ءوزى اشقان بولسا... ...ونى ورىس باسشىلىقتارىنىڭ ينيتسياتيۆاسى دەپ حالىق ويلامايتىن تۇردە جۇرگىزسە... ەڭ اۋەلى جاڭا يدەيا التىنساريدىكى بولادى»، ¬¬– دەيدى. (قازان ءارحيۆى. ف. 968, 0-1, د-16, 1-2 ستر.)
جاسىرىن قات. ارحيۆتا",- دەلىنگەن جازبادا.
سونىمەن قاتار، مۇحامەدحانوۆ كەڭەس زامانىنداعى لاتىن جانە كيريلليتساعا كوشۋ ۇدەرىستەرىنىڭ قازاق مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ دامۋىنا تيگىزگەن اسەرىن دە تالدادى. ول بۇل وزگەرىستەردىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىن السىرەتىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋعا كەرى ىقپال ەتكەنىن اتاپ ءوتتى.
Басқалармен бөлісе отырыңыз
