تۇركىستاندىق ەميگراتسيانىڭ كوسەمى، cوۆەت بيلىگىنە قارسى ديسسيدەنت، بولشەۆيكتەر مەن كوممۋنيستەر باسقىنشىلىعىنا قارسى تالماي كۇرەسكەن، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ازاتتىعىن اڭساپ وتكەن الاش قايراتكەرى مۇستافا شوقايدىڭ شىعىستانۋ باعىتىندا جازىلعان ماقالالارى نازار اۋدارتادى. ول وسى ارقىلى شىعىس ەلدەرىندەگى تۇركىستاندىقتاردىڭ، قازاقتاردىڭ ماسەلەسىن قوزعاپ، ولارعا جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قامقور بولۋىن وتىنەدى.
مۇستافا شوقاي جەلتوقسان ايىندا دۇنيەگە كەلىپ، جەلتوقسان ايىندا باقيلىق بولدى. 1890 جىلى 25 جەلتوقساندا نارشوقىدا دۇنيەگە كەلگەن ول 1941 جىلى 27 جەلتوقساندا بەرليندە قايتىس بولدى. الداعى 2025 جىلى قايراتكەردىڭ تۋعانىنا 135 جىل تولماق.
وسى كۇنگە دەيىن از ايتىلعان تاقىرىپ – مۇستافا شوقايدىڭ شىعىس ەلدەرى بويىنشا مامان، حالىقارالىق ساراپشى ءارى شىعىستانۋشى رەتىندەگى قىرى. ەميگراتسيا كوسەمى، ساياسي مۇددەگە بەرىك، زەرتتەۋ، زەردەلەۋدە سۇڭعىلا مۇستافا شوقاي ءوز ماقالالارىن بىرنەشە تىلدە جازعانىنان ۇزاپ كوپ ەشتەڭە ايتىلماي كەلەدى.
مۇستافا شوقاي – شىعىستانۋشى
م.شوقاي شىعىس تاقىرىبىنا ارنالعان ماقالالارىن ورىس، اعىلشىن، فرانتسۋز تىلدەرىندە دە جازىپ وتىرعان. بىراق، ورتا تۇرىك تىلىندە جازىلعان ماقالالارى ءتىل تابيعاتى جاعىنان ەرەكشە. ورتا تۇرىك ءتىلى – م.شوقايدى مىڭداعان، ءجۇز مىڭداعان تۇركىستاندىقتارمەن بايلانىستىرعان ءتىل. م.شوقايدىڭ ورتا تۇرىك تىلىندە جازعان ماقالالارىنداعى شىعىس ەلدەرى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سونىمەن قاتار، م.شوقاي شىعىس ەلدەرىنىڭ تاعدىرىن، تاريحىن جانە ساياسي جاعدايىن شوقان ءۋاليحانوۆتان كەيىن جان-جاقتى قاراستىرعان قازاق اراسىنان شىققان شىعىستانۋشى عالىم.
م. شوقاي ءومىر سۇرگەن كەزدەگى شىعىستانۋشىلاردىڭ نەگىزگى اينالىسقان تاقىرىپتارى م.شوقاي كوتەرگەن تاقىرىپتارعا سايكەسەدى. مىسالى م. شوقايدىڭ ءوزى جەكە تانىس بولعان بىرنەشە تانىمال ەۋروپالىق شىعىستانۋشى عالىم العاشىندا شىعىستانۋشى رەتىندە سول ەلدىڭ ساياسي احۋالىنا ءمان بەرگەن. كەيبىر شىعىستانۋشىلار، اسىرەسە، اعىلشىن شىعىستانۋشىلارى نەگىزىنەن وفيتسەر جانە سوسىن ديپلوماتيالىق قىزمەتتە بولعان عالىمدار. ديپلوماتيالىق قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ شىعىس ەلدەرىنىڭ تىلىمەن، ادەبيەتىمەن، تاريحىمەن، ەتنوگرافياسىمەن جانە تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان.
م.شوقاي جەكە تانىس بولعان تانىمال شىعىستانۋشى عالىمداردىڭ ىشىنەن فرانتسۋز تاريحشىسى، ەتنوگرافى جوزەف كاستانەنى (1875-1958), پول پەلليونى (1878-1945), جان دەنيدى (1870-1963), اراب جانە پارسى تىلدەرىنىڭ مامانى گابريەل فەرران، پاريج ۇلتتىق كىتاپحاناسى شىعىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەدگار بلوشەنى جانە اعىلشىن شىعىستانۋشىسى ەدۆارد براۋندى (1862-1926), شىعىستانۋشى ءارى ديپلومات ەدۆارد دەنيسون-روسستى (1871-1940), نەمىس تۇركىتانۋشىسى اننەماري فون گابەن مەن ت.ب. بىرنەشە تانىمال شىعىستانۋشىلاردى اتاپ كورسەتۋگە بولادى.
شوقاي ەڭبەكتەرىنىڭ تىلدىك الۋاندىعى
زەرتتەۋشىلەر اراسىندا م.شوقايدىڭ اراب ارىپتەرىمەن جازعان تۇرىك تىلىندەگى ماقالالارىن «شاعاتاي تىلىندەگى ماقالا» دەپ اتاۋ ءجيى كەزدەسەدى. شىن مانىندە م.شوقاي جازعان ءتىل سول كەزدەگى بۇكىل تۇرىك حالىقتارىنا «ورتاق تۇرىك ءتىلى» (ۋمۋمي تۇرىك ءتىلى). بىرىنشىدەن، م.شوقاي پايدالانعان ورتا تۇرىك تىلىندە جازىلعان ماقالالاردىڭ تۇركى-شاعاتاي تىلىنەن ەداۋىر ايىرماشىلىعى بار.
ەكىنشىدەن، م.شوقايدىڭ تۇرىك ءتىلى سول كەزدەگى قازاق، وزبەك، ۇيعىر، تاتار ت.ب. تۇرىك تىلدەرىندە جاريالانعان باسىلىمداردان ايىرماشىلىعى بار. مىسالى ءۇشىن «قازاق»، «ايقاپ» باسىلىمدارىنىڭ تىلىمەن «جاس تۇركىستان» باسىلىمىنىڭ تىلىندە ايىرماشىلىق كوپ. ارينە، م.شوقاي پايدالانعان تۇرىك ءتىلى سول كەزدەگى «وسمانلى» تۇرىك تىلىنە جاقىن ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى. بىراق «وسمانلى» تىلىندە جازىلعان دۇنيەلەردى شىعىس تۇركىستانداعى، دەليدەگى ت.ب. شىعىس ەلدەرىندەگى تۇركىستاندىقتار وڭاي تۇسىنگەن جانە تۋرا وسى تىلدە م.شوقايمەن حات جازىسىپ، حات الماسقان.
سونداي-اق سول كەزدەگى «وسمانلى» تۇرىك ءتىلى اراب ارىپتەرىمەن جازىلىپ قويماي، ونىڭ ىشىندە قاپتاعان اراب-پارسى كىرمە سوزدەرى بولعاندىعىن ەسكەرگەندە بۇگىنگى تۇركيالىقتار ءۇشىن دە وسى «ۋمۋمي تۇرىك ءتىلى» ءبىرشاما قيىندىقتار تۋعىزادى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار.
بۇگىنگى كۇندە تۇرىك ءتىلىنىڭ (ىستامبۇل) الىپپەسى وزگەرىپ كەتسە، ەكىنشىدەن اراب-پارسى سوزدەرىنەن ءبىرشاما تازارتىلدى. بۇكىل تۇركىستان وقىرماندارىنىڭ كوپشىلىگى الىپپەنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى وسى «ۋمۋمي تۇرىك ءتىلىن» بۇل كۇندە جاتىرقايتىن دارەجەگە جەتكەن. سوندىقتان سول كەزدەگى ءيسى تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق ءتىل بولعان «ورتا0 تۇرىك تىلىندە» جازىلعان م.شوقايدىڭ ماقالالارىن زەرتتەۋدىڭ تىلدىك ماسەلەرى بار.
ايتا كەتەر جاي، بۇل تۋرالى ماريا شوقايدىڭ ەستەلىكتەرىندە دە قىزىقتى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. ماريا شوقاي جارى دۇنيە سالعان سوڭ ۇيىنە تۇركىستاندىقتاردىڭ ءجيى كەلگەندىگىن، مۇستافانىڭ كىتاپحاناسىن اينالشىقتاپ، وقۋ ءۇشىن كىتاپ سۇرايتىنىن جازادى. ماريا ءوزىنىڭ بەرمەيتىنىن، بىراق تۇركىستاندىقتاردىڭ سوندا دا ۇرلاپ، تىعىپ الىپ كەتەتىندىكتەرىن ايتا كەلە، ءبىر قىزىعى مۇستافا شىعارعان «ياش تۇركىستان» جۋرنالىن ەشقايسىسى وقىمايتىنىن ايتادى. جازۋىنشا، اراب ارىپتەرىمەن جازىلعاندىقتان بۇل جازۋدى وقي الماعاندارىنا قينالاتىن. ساۋاتى بارلارى جۋرنالدى وقىپ بولعان سوڭ، تولقىپ، ىشىندە جازىلعانداردىڭ ءبارى راس ەكەنىن مويىندايتىن دەيدى ماريا شوقاي. بۇل ەستەلىكتەن تۇركىستاندىقتاردىڭ ءبىرازى سول كەزدىڭ وزىندە اراب الىپپەسىمەن جازىلعان «جاس تۇركىستان» باسىلىمىن وقۋدان قالىپ بارا جاتقاندىعىن جانە وسىنداي باسىلىمداردى وقي الاتىنداردىڭ سيرەگەنىن اڭعارامىز.
بۇگىنگى وقىرماندارعا قيىندىق تۋعىزاتىن «ۋمۋمي تۇرىك» تىلىندە جازىلعان م.شوقايدىڭ ماقالالارى 12 تومدىق شىعارمالار جيناعىنا تولىقتاي ەندى دەپ ايتا المايمىز. م. شوقايدىڭ 12 تومدىق شىعارمالار جيناعىنا ەنگەن «ورتا تۇرىك تىلىندە» جازىلعان ماقالالارىنىڭ جالپى سانى – 320. ولار نەگىزىنەن ماقالالار مەن م.شوقاي جازعان نەمەسە م. شوقايعا جازىلعان حاتتار. ءار جىلدارى جازىلعان وسى ماقالالار ءارتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتيدى. تاقىرىپتاردىڭ نەگىزگى بولىگى شىعىس ەلدەرىنىڭ جاي-كۇيىنە، تىلىنە، ادەبيەتىنە جانە تاريحى مەن تاعدىرىنا ارنالادى.
م.شوقايدىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماندا ۇلكەن ايماقتىڭ (شىعىس تۇركىستاننان تۇركياعا دەيىنگى ايماق) ءتىلى بولعان ورتا تۇرىك تىلىندە ماقالالار جازۋى سول كەزدەگى باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىن ۇشتاستىرا بىلگەندىگىن كورسەتەدى. م. شوقاي ءومىر سۇرگەن كەزدەگى ورتا تۇرىك ءتىلىنىڭ لەكسيكاسى نەگىزىنەن اراب جانە پارسى كىرمە سوزدەرىنەن تۇرعاندىعى بارشاعا ءمالىم. م. شوقاي سول كەزدەگى «ورتا تۇرىك ءتىلىن» شىعىس حالىقتارىنىڭ ءتىلى رەتىندە پايدالانۋ ارقىلى يران، اۋعانستان، ءۇندىستان، مىسىر جانە شىعىس تۇركىستانداعى كوپتەگەن زامانداستارىمەن بايلانىس ورناتىپ، حات-حابار الماسىپ، وي ءبولىسىپ وتىرعان. بۇل جەردە ايتا كەتەر جاي، سول كەزدەگى ورتا تۇرىك ءتىلىن بىلگەن ادام اراب پەن پارسىنى يگەرۋى وڭاي بولعاندىعى. اسىرەسە «ۋمۋمي تۇرىك ءتىلىن» بىلگەن ادام پارسى ءتىلىن جەڭىل ۇيرەنەتىن بولعان. سوعان قاراپ مۇستافا پارسى ءتىلىن بىلگەن دەپ سانايمىز. ال، اراب تىلىنە كەلەتىن بولساق بۇل تۋرالى جۇبايى ماريا شوقايدىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنەمىز. ماريا شوقاي ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە مۇستافا شوقايدىڭ اۋىلىندا تۇرىك مۇعالىمى بولعان جانە ول قۇراندى جاتقا بىلگەن. اۋىل بالالارىنىڭ ىشىنەن ەرەكشە زەرەكتىلىگىمەن مۇستافا ەرەكشەلەنگەن. قۇراندى ەڭ ۇزدىك وقيتىن بالا بولعان. بۇنى اتا-اناسى ۇلكەن ماقتانىش سانايتىنىن جازعان. الايدا ماريا شوقاي مۇستافانىڭ اراب ءتىلىن بىلمەيتىندىگىنە وكىنەتىندىگىن ايتادى.
م.شوقايدىڭ 12 تومدىق شىعارمالارى جيناعىنا ەنگەن ماقالالاردى ساراپتاي كەلە، شىعىس ەلدەرىنە ارنالعان ماقالالارىن تاقىرىبىنا قاراي بىرنەشە توپقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى: تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرى (پالەستينا، تۇركيا، مىسىر، يران جانە اۋعانستان), شىعىس تۇركىستان، وڭتۇستىك ازيا ء(ۇندىستان), قيىر شىعىس ەلدەرى (قىتاي، جاپونيا جانە ەكى ەلدىڭ تارتىسىنا اينالعان مانچجۋريا).
اۋعانستان، يران جانە سوندا بارعان قازاقتار جايى
م.شوقايدىڭ اۋعانستان تاقىرىبىنا ورىس، ورتا تۇرىك، فرانتسۋز جانە اعىلشىن تىلدەرىندە بىرنەشە ماقالا ارناعان. ماقالالاردىڭ مازمۇنىنا قاراپ، م.شوقايدىڭ تومەندەگىدەي ماسەلەلەرگە توقتاعاندىعىنا كۋا بولامىز. بىرىنشىدەن، اۋعانستان ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە تالاسقان ەكى ەلدىڭ ساياسي ويىن الاڭىنا اينالعان. ونىڭ ءبىرى – رەسەي يمپەراتورلىعى، كەيىننەن كەڭەس وداعى بولسا، ەكىنشىسى – انگليا. ەكىنشىدەن، مۇستافا اۋعانستان مەن شەكارالاس جەرلەرگە بولشەۆيكتەردىڭ تالاسى مەن باسماشىلاردىڭ كوزىن قۇرتۋ ماقساتىندا اۋعانستان جەرىنە ەتەنە كىرۋدى كوزدەگەن بولشەۆيكتەردىڭ جىمىسقى ساياساتىن سىنايدى. ۇشىنشىدەن، ول ونسىز دا ساياسي احۋالى وتە اۋىر اۋعانستان ەلىن پانالاۋعا ءماجبۇر بولعان تۇركىستاندىقتاردىڭ جاعدايى تۋرالى دا جازعان.
مۇستافا شوقاي وسى تاقىرىپتار تۋرالى ماقالالارىن ورىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە جازعان. بۇل ماقالالاردا اۋعانستاننىڭ سول كەزدەگى ءامىرى امانۋللاح پەن بولشەۆيكتەردىڭ دوستىعى جانە بۇعان قاتىستى اعىلشىنداردىڭ ءىس-ارەكەتى باياندالادى. ناتيجەدە، اۋعانستان ءامىرى امانۋللا كەڭەس وداعى مەن ەۋروپاعا ساياحات جاساپ، ءوز ەلىنە رەفورما جاساۋعا تىرىسقاندىعى ءسوز بولادى. م.شوقاي ماقالالارىندا كەڭەس وداعىنىڭ ورتاازيالىق باسىلىمدارىنىڭ بىردە اعىلشىنداردى، بىردە اۋعانداردى ايىپتاعانىن سىنعا الادى. ول اۋعانستان تاقىرىبىنا ارناعان ماقالاسىندا اۋعاندىقتاردىڭ دا، اعىلشىنداردىڭ دا ورتاازيالىق كەڭەس باسىلىمدارىمەن جەتە تانىس ەمەستىگى بولشەۆيكتەر ءۇشىن ۇتىمدى بولعاندىعىن اتاپ كورسەتەدى.
بۇل جەردە باستى نازار اۋداراتىن ماسەلە بولشەۆيكتەردىڭ اۋعان حالقىن ءوز پاتشاسىنا جانە اعىلشىندارعا قارسى قويۋ ارقىلى اۋعان توڭكەرىسىن جاساۋعا بارىنشا ۇمتىلعاندىعى. م.شوقاي اۋعانستان تاقىرىبىنا ارنالعان ماقالالارىندا اۋعان حالقىنىڭ جاعدايىن بايانداي وتىرىپ، بۇكىل تۇركىستاندىقتارعا وي تاستاۋدى كوزدەگەن. اۋعانستانعا ارنالعان ماقالالارىنىڭ ءبىرى اعىلشىن تىلىندە جازىلعان. بۇل ماقالا «ەيشاتيك رەۆيۋ» جۋرنالىندا (The Asiatic Review. May, 1930. Vol. XXVI. PP. 324-330) جارىق كورگەن. ماقالانىڭ باسىندا م.شوقايدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن اتالمىش باسىلىمدا ەكى ماقالاسى جارىق كورگەندىگىن جانە تاياۋ شىعىس مۇسىلمان ساياسي ويلارىنىڭ ليدەرى ەكەندىگى مەن ونىڭ تۇركيا، پەرسيا جانە اۋعانستاندا كوپتەگەن بايلانىسى بار ەكەندىگى مەن سول بايلانىسىن پايدالانا وتىرىپ اتالمىش ايماقتارداعى ماسەلەلەر تۋرالى مالىمەت الىپ وتىراتىندىعى اتاپ كورسەتىلگەن.
م.شوقايدىڭ اۋعانستانعا قاتىستى كوتەرگەن ەكىنشى ماسەلەسى – جەر مەن شەكارا ماسەلەسى. سونداي داۋلى جەردىڭ ءبىرى – ورتا-توعاي دەپ اتالاتىن امۋدارياداعى ارال. كەڭەس وداعى وزدەرى وسى ارالدان كەتكەن سوڭ، ارالعا باسماشىلار قاپتاپ كەتتى دەپ ءباسپاسوز بەتتەرىندە جازىپ، ەلدى دۇرلىكتىرۋمەن اۋرە بولادى. سونداعى ماقساتى – اۋعانستانداعى تانىشتىقتى تەك كەڭەس وداعى ورناتا الادى دەگەن ءۋاج. ال مۇستافا شوقاي كەڭەس وداعى اۋعان جەرىنەن شىقسا، ەلدە تىنىشسىزدىق ورنايدى دەگەن جالعان تۇجىرىمدى سىنعا الىپ وتىرعان.
اۋعانستانعا قاتىستى ءۇشىنشى ماسەلە تاعدىر تالكەگىمەن وسى ەلگە قاشۋعا ءماجبۇر بولعان تۇركىستاندىقتاردىڭ تاعدىرى. ايتا كەتەر جاي اۋعانستان مەن يرانعا قاشۋعا ءماجبۇر بولعان تۇركىستاندىقتاردىڭ جاعدايى بىرگە ايتىلادى. مەشحەدتەن العان حاتتىڭ نەگىزىندە جازىلعان «يران جانە اۋعانستانعا قاشقان تۇركىستاندىقتاردىڭ جاعدايى» جانە «ادامشىلىق جانە اعايىندار اتىنا» دەپ اتالاتىن ماقالالاردا يران مەن اۋعانستان جەرىنە قاشقان تۇركىستاندىقتاردىڭ اۋىر جاعدايى باياندالادى. ەكى ماقالا مازمۇنداس جانە ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرادى. ءبىرىنشى ماقالادا 300000 ءۇيلى تۇركىستاندىقتاردىڭ يران شەكاراسىنان ءوتىپ ىشكە قاراي 30 فارساح جەرگە بارىپ ورنالاسۋىنا جەرگىلىكتى ۇكىمەت شەشىم شىعارعانى ءسوز بولادى. الايدا، بولشەۆيكتەر جۋىق ارادا اۋعانستان شەكاراسىنا ياعني ساراحسقا اسكەري كۇش كىرگىزەتىنى بەلگىلى بولعالى بەرى، تۇركىستاندىق ەميگرانتتاردىڭ مازاسى كەتەدى. ەندى، تۇركىستاندىقتار اۋعانستاننىڭ شالعاي ايماقتارىنا كوشۋگە، ياعني يرانعا بارىپ ورنالاسقان جەرلەرىنەن كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعاندىعى مەن بۇل ورىن اۋىستىرىپ كوشە بەرۋدىڭ قايعى ۇستىنە قايعى بولعاندىعى باياندالادى. ماقالا زالىم بولشەۆيكتەردەن قاشىپ كەلگەن بايقۇس تۇركىستاندىقتاردىڭ جان-ايقايىن تىڭدايتىن كىم بار دەگەنە سارىنمەن اياقتالادى. بۇل ماقالا 1932-جىلى شىلدەنىڭ 30-جۇلدىزىندا جازىلعان. ەكىنشى ماقالا دا تۋرا وسى ماسەلە ءسوز بولادى. يرانعا قاشقان تۇركىستاندىق ەميگرانتتاردىڭ جاعدايى ادام شىداپ بولماس جاعدايدا ەكەندىگى جان-جاقتى سيپاتتالادى. ماقالادا ەلدەن سىرتقا قاشۋعا ءماجبۇر بولعان تۇركىستاندىقتار سانى قانشا ەكەندىگى بەلگىسىز، تەك قانا يرانعا قاشقان تۇركىستاندىقتار جايلى مالىمەت بار ەكەندىگى ءسوز بولادى. ال، يرانعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان تۇركىستاندىقتاردىڭ سانى – 250000-300000 ءۇي. تۇركىستاندىقتاردىڭ يرانداعى جاعدايلارىنىڭ سونداي اۋىر بولعاندىقتان ءبىراز تۇركىستاندىقتار ەلگە كەرى قايتىپ كەتكەندىگى مەن ولاردىڭ «جاس تۇركىستان» رەداكتسياسىنان جاردەم سۇراپ حات جازعانى جازىلعان.
سونىمەن قاتار، بۇل ماقالادا 1919 جىلى يراننىڭ گۋرگان جانە كاسپي جاعالاۋىنداعى تۇركمەندەر بىرىگىپ «تۇركمەن حاندىعىن» قۇرۋ تۋرالى جوسپار قۇرعاندىعى دا ءسوز بولادى. م. شوقاي وسى ماسەلە تۋرالى: «بۇكىل تۇركمەندەردىڭ ءبىر مەملەكەت بولىپ قۇرىلۋى تۇركىستان تۇركىمەندەرىن قىزىقتىرمادى دەپ ايتۋ قيىن. الايدا، بۇل جوسپاردى ىسكە اسىرۋعا يراننان گۋرگان ايماعىن تارتىپ العىسى كەلەدى دەگەن قاۋىپ تۋعىزادى دەپ، تۇركىمەندەردىڭ وزدەرى بۇل جوسپاردى قايتارىپ تاستادى»، - دەپ جازادى. ءسوز سوڭىندا م.شوقاي يرانداعى تۇركىستاندىقتارعا جەرگىلىكتى يران ۇكىمەتىنەن جاردەم بەرۋىن وتىنەدى.
اۋعانستان ەلىمەن قاتار م.شوقاي يران (1936-جىلعا دەيىن پەرسيا) ەلى تۋرالى دا بىرنەشە ماقالا جازعان. ونىڭ ءبىرى جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي يرانعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان تۇركىستاندىقتار تاقىرىبىنا ارنالعان. م.شوقاي تۇرىكستان تۇركمەندەرىنىڭ يرانعا قاشۋى تاقىرىبىنا ارنالعان نەمىس ءتىلدى “Memeler Dampftboot” گازەتى 1931 جىلدىڭ 30 شىلدەسى كۇنى جاريالاعان «تۇركىستان تۇركىمەندەرىنىڭ يرانعا قاشۋى» اتتى ماقالاسىن اۋدارىپ «جاس تۇركىستاندا» جاريالايدى. ماقالانىڭ اۆتورى – روسيتا فوربس (Rosita Forbes). بۇل ماقالادا شيعالاردىڭ ورتالىعى، كىلەمدەر مەن ءتۇرلى الاشالار ساتىلاتىن مەشحەدكە ىشكى رەسەيدەن تۇركمەندەردىڭ قاشىپ كەلىپ ورنالاسىپ جاتقاندىعى مەن ولاردىڭ اراسىندا ۇلتى تۇرىك ەمەستەردىڭ دە بار ەكەندىگى ايتىلادى. جاقىن ارادا 21 ادامنان تۇراتىن ءبىر توپ شەكارادان قالاي وتكەنى بەلگىسىز، مەشحەدكە كەلگەن. ولاردىڭ ىشىندە جاس بالالار مەن ءتورت ايەل كىسى بار. ەر ادامداردىڭ ىشىندە تەمىرجولشى، كولىك جۇرگىزۋشىسى، ينجەنەر جانە ت.ب. ماماندىق يەلەرى بار، ۇلتى ورىس. بۇل ادامداردىڭ مەشحەدكە كەلۋىنە سەبەپ بولعان جاي ازىق-اۋقاتتىڭ جوقتىعى مەن كەڭەس وداعىمەن بىرگە كەلگەن اۋىر تۇرمىس. نەمىس تىلىندە جاريالانعان ماقالانى تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ باسقان م.شوقاي يرانعا كوشكەن ادامدار تۋرالى، ولاردىڭ ۇلتى، كوشۋ سەبەپتەرى تۋرالى مالىمەتتەردى ءجىتى قاداعالاپ وتىرعانىنا كۋا بولامىز. ەسكەرە كەتەتىن جايت – قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋىنان شىققان قازاقتاردىڭ دا يرانعا كوش توقتاتاتىن كەزى وسى، 1929-1930 جىلدار. ولاردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە قازاقتاردىڭ يرانداعى دياسپوراسىن قۇراپ وتىر.
يران تاقىرىبىنا جازىلعان ماقالالاردىڭ ءبىرازى سول كەزدەگى يراننىڭ اعىلشىندار مەن ورىستاردىڭ اراسىندا قالعان تۇسىنىكسىز جاعدايىنا ارنالادى. يرانداعى قاجارلار اۋلەتىنىڭ سوڭعى شاحى احماد شاحتىڭ بيلىكتەن كەتۋىنە از قالىپ، ونىڭ ورنىنا پەھلەۆي اۋلەتىنىڭ كەلەتىن تۇسى م.شوقايدىڭ نازارىنان تىس قالمايدى. بولشەۆيكتەردىڭ ارالاسۋىمەن پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى توپتىڭ باسشىسى مىرزا كۋچەك-حاندى (1881-1921) وزدەرىنە قاراتۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرى تالقىلانادى. الايدا م.شوقايدىڭ وزگە دە ماقالالارىنان بولشەۆيكتەر قانشالىقتى تىرىسسا دا، يراندىقتار ءوز دەگەنىنەن قايتپاعانىن وقيمىز. قاجارلار اۋلەتىن بيلىكتەن كەتىرىپ ونىڭ ورنىنا كەلگەن پەھلەۆي اۋلەتىنىڭ ءبىرىنشى بيلەۋشىسى ريزا-شاح جەتى ءتۇرلى باعىتتا تەمىرجول سالۋ جوباسىن قولعا الادى. ريزا-شاحتىڭ تەمىرجول جوباسى ونىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە بۇيرەگى بۇراتىندىعىن بايقاتپايدى، كەرىسىنشە ەلدىڭ ءتورت شەتىنە (شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك) بىردەي تەمىرجول سالۋ يراننىڭ ۇستاناتىن ساياساتىنىڭ باسقا ەكەندىگىن بايقاتاتىنىن جازادى. سونىمەن قاتار، «حوراسانسكوە ۆولوكنو» ماقالاسىندا مۇستافا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ حوراسان ماقتاسىن ءۇش ەسە قىمبات باعاعا ساتىپ الۋ ارقىلى پەرسياعا ىقپالىن جۇرگىزىپ جانە وسى ىقپالىن ساقتاپ قالۋدى كوزدەگەنىن جازادى. مۇستافا مۇندايدا كەڭەس وداعىنا يراننان حوراسان ماقتاسىنس اتىپ الۋدىڭ ورنىنا ورتالىق ازيا ەلدەرىن سۋلاندىرۋعا قاراجات جۇمساعانى الدەقايدا ۇتىمدى ەكەنىن ايتىپ،سول كەزدەگى حوروسان ماقتا كوميتەتىنىڭ باس وكىلى زۆەرەۆتىڭ 1926 جىلعى 24 ناۋرىزدا «پراۆدا ۆوستوكا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىنا سىلتەمە جاسايدى.
ۇندىستانداعى تۇركىستاندىقتار
م.شوقاي ءۇندىستان تاقىرىبىنا دا بىرنەشە ماقالا ارناعان. سونىڭ ءبىرى – ورىس تىلىندە جازىلعان «ۆ يندي» ماقالاسى. بۇل ماقالادا ءۇندىستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسى مەن ءۇندىستان ۇلتتىق كونگرەسىن قۇرۋ جولىنداعى ارەكەتتەرى باياندالادى. ءۇندىستاندا تۇراتىن 350 ميلليون ادامنىڭ 200 تىلدە سويلەيتىنى مەن ەشبىر كاستاعا جاتپايتىن 50-60 مىڭداي ادامنىڭ اۋىر تاعدىرىن م.شوقاي اشىنا جازادى. ءۇندىستان حالقىنىڭ بىرىگىپ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسۋىنە ءتىپتى ءۇندى زيالىلارىنىڭ ءوزى قارسى ەكەندىگىن ۇلكەن تاڭ قالىسپەن جازعان. اتاپ ايتقاندا رابيندرانات تاگور سىندى تانىمال ۇلت زيالىلارى باستاعان توپتىڭ ءوزى ءۇندىستاننىڭ بريتانيا دومينيونى بولعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيتىنى بۇل ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋ ارمانىن الىستاتىپ جىبەرەتىندىگى ايتىلادى. ال، اعا-حان باستاعان توپتىڭ ءۇندىستان مۇسىلماندارىنىڭ جەكە دومينيون بولۋىن قالايدى. بولشەۆيكتەر بولسا، نەرۋ مەن گانديدى الدەقاشان ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ جاۋى ەتىپ جاريالاپ تاستاعان. وسىنداي قيىن جاعدايدا قالعان ءۇندىستاننىڭ ەڭ قاۋىپتى جاۋى ماسكەۋ ەكەندىگىن قىتاي مىسالىندا تالداپ بەرگەن م.شوقاي بۇل جاعدايدىڭ تۇركىستاندىقتار ءۇشىن ساباق بولۋىن كوزدەگەن. م. شوقايدىڭ ۇندىستانداعى ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستى ءجىتى باقىلاۋدا ۇستاۋ ارقىلى تۇركىستاندىقتارعا وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا تەك قانا بىرىگۋ ارقىلى ەركىن، ازات ەل بولۋعا مۇمكىندىكتەرى بار ەكەندىگىن جەتكىزۋدى كوزدەيدى. ءۇندىستان جۇرتىمەن سالستىرعاندا ءبىر ءدىن، ءبىر تىلدە سويلەيتىن تۇركىستاندىقتاردىڭ جاعدايى مۇلدەم بولەك ەكەندىگىنە وقىرمان نازارىن اۋدارادى.
م.شوقايدىڭ ءۇندىستان تاقىرىبىنا ارنالعان ماقالالارىنىڭ اراسىنداعى ورىس تىلىندە جازىلعان ءبىر ماقالاسى ۇندىستانداعى تۇركىستاندىقتاردىڭ ومىرىنە ارنالادى. دەليدەن جەتكەن حاتتىڭ نەگىزىندە جازىلعان بۇل ماقالادا 1934 جىلى مامىر ايىندا دەلي قالاسىندا «ەميگرانتتار ءۇيى» اشىلعانى جازىلعان. تۇركىستاندا ەميگرانتتار ۇيىمىنىڭ بەلسەندىلەرى ابدوللا قايۋم مەن ماحمۋد حاسان ۇندىستانعا تارىداي شاشىلعان تۇركىستاندىقتارمەن كەزدەسىپ، ولارعا ناقتى جاردەم جاساۋمەن اينالىسقانى باياندالا كەلە ولارعا تەگىن تاماق بەرۋ، ءبىلىم بەرۋ، جۇمىس تاۋىپ بەرۋ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جاتقاندىعى اتاپ كورسەتىلەدى. قاراپ تۇرعانىمىزداي م.شوقاي ونسىز جاعدايى اۋىر ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇركىستاندىقتارعا ءوز اراسىنان شىققان بەلسەندىلەردىڭ جاردەمدەسۋىنە ءبىر جاعى قۋاناتىندىعىن، ەكىنشىدەن وسى ءىس وزگەلەرگە ۇلگى بولۋ كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتكەن.
جاپونياداعى تۇركىستاندىقتار
تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرىنەن باسقا تۇركىستاندىقتار الىستاعى جاپون ارالدارىنا دەيىن جەتكەنى بەلگىلى. سونىڭ ءبىر كورىنىسىن م. شوقايدىڭ جاپونيا تاقىرىبىنا ارنالعان ماقالالارىنان كورەمىز. م. شوقاي جاپونيا مەن قىتاي جانە وسى ەلدىڭ مانچجۋريا ءۇشىن تارتىسى تۋرالى كوپتەگەن ماقالالار جازعان.
الايدا بىزگە قىزىقتىسى وسى جاپونيا ەلىندەگى «جاپونيادا تۇراتىن مۇسىلماندار مەن توكيوداعى يسلام ماحاللەسى» دەپ اتالاتىن ماقالالارى. ماقالالارىنداعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، سول كەزدەرى جاپونيادا 500 جۋىق مۇسىلماندار تۇرعان. بۇلاردىڭ ءبارى دە رەسەيدە ورىن العان وقيعالاردان سوڭ مانچجۋرياعا كوشكەن جانە سول جەردەن جاپونياعا كوشىپ بارعان تۇرىكتەر. جاپونياعا كوشكەن تۇرىك مۇسىلماندارى بىرنەشە قالاعا ءبولىنىپ كەتكەن. ولار توكيو، كيوتو جانە ناگويا. جاپونيادا تۇراتىن مۇسىلمان تۇرىكتەر 1927 جىلى جاپونيا ۇكىمەتىنىڭ ارنايى رۇحساتىمەن توكيودا «يسلام مەكتەبىن» اشادى. 1928 جىلى جاپونيادا تۇراتىن بارلىق مۇسىلمانداردىڭ قۇرىلتايى بولادى. قۇرىلتاي ناتيجەسىندە توكيودا «جاپونياداعى مۇسىلماندار بىرلىگى» قۇرىلادى. بۇل بىرلىكتىڭ باسشىسى بولىپ توكيو يمامى ءابد ءال-حاي قۇربانالي سايلانادى. باسشىنىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى ورىنباسارلارى مەن باس حاتشى، باس حاتشىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ورىنباسارلارى تاعايىندالادى. سونىمەن قاتار، توكيودا «يسلام باسپاسى» بار. بۇل باسپادان شىعاتىن يسلام ادەبەتى مەن مەكتەپ وقۋلىقتارى اراب ارىپتەمىن، بىراق تۇرىك تىلىندە جارىق كورەتىن بولعان. اراب ارىپتەرىن 1929 جىلى تۇركيادان الدىرتقان. سونداي-اق يسلام ماحاللەسىنىڭ وتىنىشىنە وراي قالانىڭ كورنەكتى جەرىنەن مۇسىلمان قابىرستانى ءۇشىن ارنايى ورىن بولىنگەندىگى باياندالادى.
م. شوقايدىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك تۇركىستاندىقتار كوشىپ بارعان شىعىس ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاعدايى اۋىرلارى – يران مەن اۋعانستاندا تۇراتىندار. سونىمەن قاتار، شىعىس ەلدەرىنە قاتىستى م. شوقاي جازعان ماقالالار بۇگىنگى قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە، جاڭاشا سارالاۋعا جاردەمدەسەرى انىق. ونىڭ شىعىستانۋشى رەتىندەگى قىرى مەن شىعىستانۋ عىلىمىنا سىڭىرگەن وراسان ەڭبەگى ءالى كۇنگە تەرەڭ زەرتتەپ، زەردەلەۋدى كۇتىپ جاتىر.
عاليا قامباربەكوۆا
شىعىستانۋشى
