1986 جىلدىڭ 17-18 جەلتوقسانى قازاقستان تاريحىندا ەرەكشە ورىن العان كۇندەر رەتىندە ماڭگى ەستە قالدى. بۇل كۇندەرى قازاق جاستارى الماتىداعى سول كەزدەگى برەجنەۆ الاڭىنا (قازىرگى رەسپۋبليكا الاڭى) شىعىپ، ءوز قۇقىقتارىن تالاپ ەتتى. وقيعا كۋاگەرلەرى ەسكە الادى.
1986 جىلى 16 جەلتوقساندا نەبارى 18 مينۋتقا سوزىلعان قازاق كسر كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا ۇزاق جىلدار بويى ەل باسقارعان دىنمۇحامەد قوناەۆ قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، ورنىنا رەسەيدىڭ ۋليانوۆسك وبلىسىنان كەلگەن گەننادي كولبين تاعايىندالدى. بۇل شەشىم قازاق حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. سەبەبى كولبين قازاقستاندا بۇرىن جۇمىس ىستەمەگەن، جەرگىلىكتى جاعدايدى بىلمەيتىن باسشى ەدى.
وسىعان قارسىلىق بىلدىرگەن جاستار 17 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ الماتىداعى برەجنەۆ الاڭىنا جينالا باستادى. ولار «ءار حالىققا – ءوز كوشباسشىسى!»، «لەنيننىڭ يدەيالارى جاساسىن!» دەگەن ۇراندارمەن بەيبىت شەرۋگە شىقتى. جينالعاندار نەگىزىنەن ستۋدەنتتەر مەن جاستار بولدى.
«سوعىس بولعانداي قاراڭعىلىق...»
1986 جىلى الماتى قالاسىندا بولعان جەلتوقسان وقيعاسى – قازاقستان تاريحىنداعى ەرەكشە ماڭىزدى ساتتەردىڭ ءبىرى. سول كەزەڭدە مەديتسينالىق ينستيتۋتتى پروۆيزور ماماندىعى بويىنشا ءتامامداپ، الماتىداعى ءدارىحانادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن بولات توقتابايۇلى وسى وقيعاعا كۋا بولىپ، تاعدىرلى ساتتەردىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىن ەسىنە الادى.
- جۇمىسقا كىرىسكەننەن كەيىن باستىعىم ورتالىققا بارىپ كەل دەپ جىبەردى. جولدا توپىرلاپ تۇرعان ادامداردى كوردىم. "بۇلار نەگە جينالىپ تۇر؟" دەپ ويلادىم. جولدىڭ ارعى بەتىندە 5-6 ادام اراسىندا باسقا ءبىر ۇلت وكىلى قولىنا ءبىر زاتتى ۇستاپ تۇر ەكەن. ودان "نە ىستەيىن دەپ جاتىرسىڭ؟"- دەپ سۇراعانىمدا، ول "قازىر جاستار كوتەرىلىسكە شىعادى ەكەن، سونى ورنىنا قويۋىمىز كەرەك", - دەدى. سوسىن سىبىر اراسىنان قوناەۆ اتامىزدى ورنىنان الىپ تاستاعانىن ەستىدىم. جۇگىرىپ ءدارىحاناما بارىپ، باستىعىما ايتتىم. باستىعىم "بارماي-اق قوي" دەدى، - دەپ ەسكە الادى بولات توقتابايۇلى.
- كەيىننەن جاتاقحانادا تۇرعان كەزىمدە ءىنىم وسىنداعى تۋىستارىمىزعا قوناققا كەلدى. سول كەزدە كوتەرىلىس كەزىندە وتاردان باستاپ پوست قويىلعان ەكەن. ءىنىم سول پوستتان ءوتىپ، قالاعا كەلىپتى. جاستار الاڭعا جينالىپ جاتقان سوڭ ەكەۋمىز دە كوشەگە شىقتىق. 63 اۆتوبۋسپەن اعىلىپ جاتقان حالىقتى كوردىك. ولار قايعىرىپ ەمەس، سويلەپ بارا جاتتى. حالىق وتە كوپ بولدى. سول كەزدە ءىنىمدى جوعالتىپ الدىم. سول ساتتە بويىمدى قورقىنىش بيلەدى. سەبەبى ميليتسيالار ادامداردى ۇرىپ-سوعىپ، ايقاي-شۋ بولىپ جاتتى. ۇيگە ارەڭ جەتسەم، ءىنىم دە كەلىپتى، - دەيدى بولات.
ايتۋىنشا، جۇمىستاعىلار دا ونىڭ كوزى كوگەرگەنىن بايقاپ قالعان.
- ۇيگە قايتايىن دەسەم، جۇمىسقا ۋچاسكەلىك ميليتسيونەر كەلدى. اۋەلدە قورقىنىش بولدى. ءىنىم تۋىستارىنا كەتتى، - دەيدى بولات توقاتابايۇلى.
- 19-20 جەلتوقسان كۇندەرى دوسىمنىڭ ۇيىنە قونۋعا بارماق بولىپ، ۆوكزال جاققا باردىم. سوعىس بولعانداي قاراڭعىلىق، ءتىرى جان جوق ەدى، - دەپ ەسكە العان جەلتوقسانشى جولاي باساق ۇلت وكىلدەرىمەن جانجالداسىپ قالعانىن ايتادى.
«گورباچەۆ قوناەۆتى الماۋى كەرەك ەدى، دۇرىس ىستەمەدى»
1986 جىلى اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ 5 كۋرسىندا وقىعان سەرىك جيەمباەۆ بۇل وقيعانىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن. ول جەلتوقسان وقيعاسىنا قالاي قاتىسقانىن جانە باسىنان وتكەرگەن اۋىر ساتتەرىن بىلايشا ەسكە الادى.
سەرىك جيەمباەۆ وقيعانىڭ باستالۋىن كەزدەيسوق ءبىر ورىس تاكسيستەن ەستىگەن. تاكسيست قوناەۆتىڭ قىزمەتىنەن الىنعانىنا نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ "گورباچەۆ قوناەۆتى الماۋى كەرەك ەدى، دۇرىس ىستەمەدى" دەپ ايتقان. سول ءتۇنى سەرىك دوسىنىڭ ۇيىندە قونىپ، ەرتەڭىندە جاستاردىڭ شەرۋگە شىعىپ جاتقانىن كورەدى.
جاستاردىڭ "قازاق، قازاق بولساڭدار قوسىلىڭدار!" دەگەن ۇرانىن ەستىپ، شەرۋشىلەر كولونناسىنا قوسىلادى. وعان ونەر اكادەمياسىنىڭ كوركەم سۋرەت فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى جانە كاسپي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاستارى دا قوسىلعان. ولار شەرۋمەن ءجۇرىپ، ءتۇرلى مەكەمەلەر مەن وقۋ ورىندارىنا بارعان. بىراق ءتارتىپ ساقشىلارى مەن مۇعالىمدەر جاستاردى تاراتپاق بولىپ، ولارعا قىسىم كورسەتە باستاعان.
- گوگول كوشەسىنە بارىپ، جەنپي-گە (قازىرگى قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى) كىرمەك بولدىق. بىراق ءتارتىپ ساقشىلارى ينستيتۋتتى قورشاپ الىپتى. ىشكە كىرگىزبەدى. سوعان قاراماستان قىزدار سىرتقا شىعۋعا مۇمكىندىك الىپ، "ۋرالاپ" شىقتى. ءسويتىپ قاتارىمىز تولىعىپ، قازىرگى بايتۇرسىنوۆ كوشەسىمەن كوتەرىلىپ، ساتباەۆ كوشەسىندەگى الاڭعا جەتكەندە، ءتورت قاتار بولىپ ساپ تۇزەگەن سولداتتار مەن ميليتسيا ءبىزدى قارسى الدى. ءبىز ءبارىمىز قوسىلىپ، "ەلىم-اي", "اتامەكەن" اندەرىن ايتتىق. "قازاققا قازاق باسشى كەرەك!" – دەپ ۇرانداتتىق. كەشكە قاراي قاقتىعىس باستالىپ، ولار (رەد. ميليتسيا) سۋ شاشىپ، ادامداردى شاشتان سۇيرەي باستادى»، - دەدى سەرىك جيەمباەۆ.
"ولجاس اعا، شىعىڭىز!"
سول كۇندەرى شەرۋشىلەر وزدەرىن قولدايتىن زيالى قاۋىمدى ىزدەگەنىمەن، ەشكىمنىڭ اشىق قولداۋ بىلدىرمەگەنىن ايتادى. جازۋشىلار وداعىنا بارىپ، "ولجاس اعا، شىعىڭىز!" دەپ ايعايلاعانمەن، عيماراتتان ەشكىم شىقپاعانىن دا ايتتى.
- ەرتەسىندە، 18 جەلتوقساندا قايتا سىرتقا شىقتىق. سول بەتىمەن اەروۆوكزالعا باردىق. جەتە بەرگەندە، قارسى الدىمىزدان اۆتوبۋسپەن جەتكەن، قولدارىنا تەمىر ارماتۋرا ۇستاپ، قارۋلانعان ادامدار شىقتى دا، بەيبىت شەرۋدەگى ادامداردى ساباپ، تاس-تالقانىن شىعاردى. ارتىمىزدان ميليتسيا كولىكتەرى دە قۋىپ، جان-جاققا قاشۋعا تۋرا كەلدى. ءبىز جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ الدىنا بارىپ "ولجاس اعا، شىعىڭىز!" – دەپ ايعايلادىق. بىراق ەشكىم شىقپادى. سول كەزدە قولداۋ كورسەتكەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىن كورمەدىك، - دەيدى سەرىك.
ايتۋىنشا، كەيىن اباي داڭعىلىنا جەتە بەرە ولاردى ميليتسيا تاعى دا ۇرىپ-سوعىپ، تاراتىپ جىبەرگەن.
- وقيعا سوڭىنا قاراي جاتاقحاناعا ءبىر توپ ادام كەلىپ، تەكسەرە باستادى. ولار الاڭدا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر اراسىندا كىم جوق بولسا، سولارعا عانا جاتاقحاناعا كىرۋگە رۇقسات بەردى، - دەيدى سەرىك جيەمباەۆ.
- بىلتىر عانا شىمكەنتتە ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ ازاماتتارى ارحيۆتەن ءوز سۋرەتتەرىمىزدى ىزدەدىك. مەن ءوزىمنىڭ سۋرەتىمنىڭ ءبىر جەردە بار ەكەنىن بىلەتىنمىن. سول كەزدە 12 سۋرەتىمدى تاۋىپ الدىم، - دەيدى جەلتوقسانشى.
ايتۋىنشا، سەرىكتىڭ اقتالعانىنا كوپ بولا قويعان جوق.
- 2024 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا عانا تولىق اقتالدىم، - دەيدى ول.
بۇگىندە سەرىك جيەمباەۆ – "جەلتوقسان اقيقاتى" پاتريوتتىق قوزعالىسى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
