قازاقستان سۋ رەسۋرستارىنا باي ەل رەتىندە تانىلسا دا، سوڭعى جىلدارى اۋىز سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى وزەكتى بولىپ وتىر. كوپتەگەن وزەندەر مەن كولدەردىڭ مولدىعىنا قاراماستان، قولجەتىمدى تازا سۋ كوزى بىركەلكى بولىنبەگەن، بۇل جاعداي كەيبىر ايماقتاردا سۋ تاپشىلىعىنىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن.
بۇل ماسەلەگە بەيجاي قاراۋ بولاشاقتا حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، ەكونوميكاعا دا تەرىس اسەر ەتەدى.
سەبەپتەرى
اۋىز سۋ تاپشىلىعىنىڭ تۇپكى سەبەپتەرى بىرنەشە قىرىنان كورىنەدى.
بىرىنشىدەن، كليماتتىڭ وزگەرۋى سۋدىڭ مەزگىلسىز جينالۋىنا اكەلەدى, ول سۋ رەسۋرستارىنىڭ ءتيىمدى پايدالانىلۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. ەكىنشىدەن، سۋ تاپشىلىعى ءجيى بايقالاتىن جىلدارى سۋ قورلارىنىڭ ازايۋى دا ماڭىزدى سەبەپتەردىڭ ءبىرى. ۇشىنشىدەن، سۋدىڭ ىسىراپ بولۋى، ياعني تابيعي رەسۋرستاردى ءتيىمسىز پايدالانۋ، ماسەلەنى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ وتىر. تورتىنشىدەن، مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەردىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە ورىندالماۋى، اسىرەسە شەكارالاس ەلدەرمەن سۋ رەسۋرستارىن ءبولىسۋ ماسەلەسىندە ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. بەسىنشى سەبەپ – جەرگىلىكتى جەرلەردە تۇششى سۋ كوزدەرىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى نەمەسە مۇلدە بولماۋى، بۇل اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردە قاتتى بايقالادى. ال التىنشى سەبەپ – سۋ شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىنىڭ توزۋى، ونىڭ اسەرىنەن سۋ جەتكىزۋ جۇيەلەرىنىڭ ساپاسى تومەندەپ، سۋ تاپشىلىعىنىڭ ماسەلەسى ارتا تۇسۋدە.
ەگەر وسى ماسەلەنى شەشۋ بۇگىننەن باستالماسا، الداعى ۋاقىتتا ەلدىڭ دامۋىندا ايتارلىقتاي قيىندىقتار تۋىنداۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى، حالىق سانىنىڭ ارتۋى، سۋدىڭ ىسىراپ بولۋى، سۋ قۇرىلىمدارىنىڭ توزۋى جانە وسى سىندى ت.ب فاكتورلار اسەر ەتەتىن بولادى.
سالدارى
اۋىز سۋ تاپشىلىعىنىڭ سالدارى كوپ قىرلى ءارى تەرەڭ. بۇل ماسەلەدە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ەكولوگيالىق اسپەكتىلەردىڭ بارلىعى ءوزارا بايلانىستى، جانە ارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان اۋىرتپالىعى بار.
ەكونوميكالىق شىعىندار: سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى اۋىل شارۋاشىلىعىنا تەرىس اسەرىن تيگىزەدى. ونىمدىلىك تومەندەيدى، بۇل ءوز كەزەگىندە ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىنىڭ قىسقارۋىنا، باعانىڭ كوتەرىلۋىنە جانە جۇمىس ورىندارىنىڭ ازايۋىنا الىپ كەلەدى. اسىرەسە، سۋعا تاۋەلدى سەكتورلار مەن شارۋاشىلىقتار بۇل قيىندىقتاردى ەرەكشە سەزىنەدى. سۋ تاپشىلىعىنىڭ ەكونوميكالىق شىعىندارى تەك ءبىر سالاعا عانا ەمەس، تۇتاس ۇلتتىق ەكونوميكاعا تەرىس اسەر ەتەدى.
دەنساۋلىققا زيان: تازا اۋىز سۋعا قول جەتكىزە الماۋ حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى ىقپال ەتەدى. لاستانعان سۋ ءىش اۋرۋلارىنىڭ تارالۋىن ارتتىرىپ، اسىرەسە بالالار مەن قارتتاردىڭ ءومىر ساپاسىن تومەندەتەدى. سۋ تاپشىلىعى تەك فيزيكالىق جاعدايعا عانا ەمەس، جالپى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنە دە اسەر ەتەدى. تازا سۋ بولماعان جاعدايدا، جۇقپالى اۋرۋلار كەڭىنەن تاراپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنە ۇلكەن جۇكتەمە ءتۇسۋى مۇمكىن.
ەكولوگيالىق اپاتتار: سۋ تاپشىلىعى تابيعي ورتانىڭ تەپە-تەڭدىگىن بۇزىپ، ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولادى. سۋ رەسۋرستارىنىڭ جەتىسپەۋى كولدەر مەن وزەندەردىڭ قۇرعاۋىنا، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ ازايۋىنا اكەلەدى. مىسالى، ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى بۇكىل ورتالىق ازيا ايماعىنا ەكولوگيالىق اپات اكەلگەنى بەلگىلى.
وسىلايشا، اۋىز سۋ تاپشىلىعىنىڭ سالدارى تەك بۇگىنگى كۇنمەن شەكتەلمەيدى، ول بولاشاقتا دا ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا جانە تابيعاتقا ايتارلىقتاي زيان كەلتىرۋى مۇمكىن.
نە ىستەۋ كەرەك؟
قازاقستانداعى سۋ ماسەلەسى ەلدىڭ بولاشاعىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەتىن فاكتور بولىپ تابىلادى. سۋ رەسۋرستارىنىڭ تاپشىلىعى — بۇل تەك جەرگىلىكتى دەڭگەيدە عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە ورىن الىپ وتىرعان وتكىر ماسەلە. مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىعى ۇيلەستىرۋ كوميسسياسى عىلىمي-اقپاراتتىق ورتالىعىنىڭ باس ساراپشىسى قۇرالاي قالماعانبەتقىزى بۇل تۋرالى بىلاي دەپ پىكىر ءبىلدىردى:
- حالىق تەك سۋ بار جەردە قونىستاناتىنى بارىمىزگە بەلگىلى. ياعني، مەملەكەت بولۋ ءۇشىن جەر، سۋ جانە حالىق دەگەن ۇشتاعان بولۋى كەرەك. سوندىقتان، ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى سۋ قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي بايلانىستى دەپ ايتار ەدىم, - دەيدى ول.
اۋىز سۋ تاپشىلىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەملەكەت پەن قوعامنىڭ بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى قاجەت. قۇرالاي قالماعانبەتقىزىنىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەت توزعان ينفراقۇرىلىمدى قالپىنا كەلتىرىپ، قالالار مەن ەلدى مەكەندەردى جوبالاۋدا سۋ رەسۋرستارىنىڭ مولشەرىن ەسكەرۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار، مامانداردى دايارلاپ، ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل شارالار سۋ تاپشىلىعىن شەشۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى قادامدار بولار ەدى.
ودان بولەك، سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدەۋدى حالىققا ناسيحاتتاۋ اسا ماڭىزدى. سەمينارلار وتكىزىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە وسى تاقىرىپتى كەڭىنەن تالقىلاپ، ءبىلىم جۇيەسىنە ەنگىزۋ قاجەت. سۋ ۇنەمدەۋدى بالا باقشادان باستاپ، مەكتەپتەردە وقىتۋ ماڭىزدى ەكەنىن العا تارتادى ساراپشى. بۇل شارالار كەلەشەكتە ۇرپاقتىڭ سۋعا دەگەن سانالى كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، رەسۋرستاردى ساقتاپ قالۋعا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. سونداي-اق، مەملەكەت تاراپىنان اۋىلشارۋاشىلىقتارعا سۋدى ۇنەمدەۋ باعىتىندا قولداۋ كورسەتۋ ماڭىزدى.
ستاتيستيكا نە دەيدى؟
كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن حالىق سانىنىڭ ءوسۋى جاعدايىندا سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى ءارى ۇنەمدى پايدالانۋ ەرەكشە مانگە يە.
Worldometers ستاتيستيكالىق بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، قازاقستان سۋدى ەڭ كوپ پايدالاناتىن ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى. مىسالى، رەسەي، ۋكراينا، ۇلىبريتانيا سياقتى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، قازاقستاندا ادام باسىنا شاققانداعى تاۋلىكتىك سۋ پايدالانۋ دەڭگەيى ايتارلىقتاي جوعارى.
Science عىلىمي جۋرنالىندا جاريالانعان زەرتتەۋگە سايكەس، قازىرگى تاڭدا الەمدە 4 ميللياردتان استام ادام تازا سۋعا قول جەتكىزە الماي وتىر. ال ورتاشا ەسەپپەن، ءبىر ادام كۇنىنە 200-250 ليتر سۋ جۇمسايدى ەكەن. بۇل كورسەتكىش ادامزاتتىڭ قانشالىقتى ۇلكەن رەسۋرستى تۇتىناتىنىن ايقىن كورسەتەدى.
دەلناز مەنسەيتوۆا
