اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى ەلدىڭ كوپجاقتى دامۋىنا اسەر ەتەتىنى بىرنەشە جەردە ايتىلۋدا. الايدا، ناقتى قاي تۇستارى جاڭا وزگەرىسكە ۇشىرايدى؟ قانداي دامۋ تەتىكتەرى اشىلادى؟ بۇل تۋرالى “ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى” اق ديرەكتورى باۋىرجان مۇقان ايتىپ بەردى.
-اتوم ەلەكتر ستانتسياسى ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرۋعا قالاي ىقپال ەتەدى؟ يمپورتتىق ەنەرگيا كوزدەرىنە تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋ قانشالىقتى مۇمكىن؟
-قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەنەرگيا جۇيەسى ءۇش ايماقتى قامتيدى: سولتۇستىك، وڭتۇستىك جانە باتىس. سولتۇستىك ايماق گەنەراتسيالانعان ەلەكتروەنەرگياسىنڭ قۋاتىنىڭ 70%-ىن جابادى. ال وڭتۇستىك ايماقتاردىڭ ەنەرگيالىق تاپشىلىعى دا وسى سولتۇستىك ايماقتاعى ەنەرگيا بولىنىسىمەن وتەلەدى. رەسەي فەدەراتسياسىنان دا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بىرنەشەسىنەن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە يمپورتتىق تاۋەلدىلىگىمىز بار. 2023 جىلداعى دەرەككە سۇيەنسەك 115 ميلليارد كۆت/ساع ەلەكترەنەرگياسى تۇتىنىلعان، ال وندىرگەن كولەمى 112,2 ميلليارد كۆت/ساع. ياعني وسى ەكى ارالىقتا دەفيتسيت پايدا بولعانىن كورە الامىز. جەتپەگەن ەنەرگيا كولەمىن ءبىز باسقا مەملەكەتتەردەن الدىق.
اەس-ءتىڭ الەۋەتى وتە زور. الەمدىك نارىقتا ءبىز ۋراندى يگەرۋ جانە ەكسپورتتاۋ بويىنشا بەلدى مەمەلكەتتەردىڭ ىشىنە كىرەمىز. سوعان سايكەس اەس-ءتىڭ قۇرىلىسى ونىڭ ارمەن قاراي دامۋى ەلەكترەنەرگياسىنا دەگەن تاپشىلىقتى جويۋعا، وسى ماسەلەنى يگەرۋگە ىقپالى ەتەتىن ءسوزسىز. اەس-ءتى سالۋعا بايلانىستى بىزدە اقتاۋدا جۇمىس ىستەگەن اتوم رەاكتورىنىڭ تاجىريبەسى بار. سوعان سايكەس كادرلىق پوتەنتسيال بار. سونىمەن قاتار، كۋرچاتوۆ قالاسى مەن الماتىدا ءۇش زەرتتەۋ رەاكتورلارى بار. سول بويىنشا اتوم سالاسىندا قازاقستاندا 20 مىڭنان اسا ماماندار جۇمىس ىستەيدى. الەمدىك دەڭگەيدەگى اتوم ەنەرگياسىنا قاتىستى ايتار بولساق، جالپى قازاقستاندا وندىرىلگەن ۋران الەمدىك قاجەتتىلىكتىڭ 40 پايىزىن جابادى. ۋران ۇنتاعى مەن تابلەتكاسىن قازىرگى تاڭدا ءۇلبى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتىندا شىعارادى. وسى تۇرعىدا اەس سالۋدا وتاندىق الەۋەت بار.
-اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى مەن جۇمىس ىستەۋى ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا قانداي ەكونوميكالىق پايدا اكەلۋى مۇمكىن؟ بۇل باسقا ەنەرگەتيكالىق كوزدەرمەن سالىستىرعاندا قانشالىقتى ءتيىمدى؟
-اەس قۇرىلىسى بۇرىننان كەلە جاتقان جوبالاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. تەحنيكالىق ەكونوميكالق زەرتتەۋلەر 2008-2009 جىلدارى بەلسەندى سيپات الىپ قر-دا اتوم سالاسىن دامىتۋ بويىنشا ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيادا وسى اەس-ءتى سالۋعا دەگەن تولىققاندى ءبىر پىكىر قالىپتاسىپ الماتى وبلىسىنداعى ۇلكەن اۋىلى بەلگىلەندى. دۇنيەجۇزى بويىنشا اەس-ءتى سالۋ رەسەي، قىتاي، فرانتسيا، امەريكامەن بىرلەسكەن جاپوننىڭ رەاكتورلارى قولدانىسقا يە. قازىرگى تاڭدا ەكسپلۋاتاتسياعا شىققان رەسەيدىڭ جانە وڭتۇستىك كورەيانىڭ دا رەاكتورلارى دا بار. قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتقان كورەيانىڭ ءوزى ءتورت رەاكتوردى سالىپ جاتىر، سونداي-اق ءباا ءتورت رەاكتوردىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە. ال روساتوم ۆۆەر-1200 مودەلى بويىنشا توعىز رەاكتور سالىپ جاتىر. ءبىز نەگە ءمان بەرۋ كەرەكپىز؟ اەس-ءتىڭ باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن سالىستىرعاندا تيىمدىلىگى جوعارى. ونى ءبىز بەكىتىلىگەن قۋاتتىلىعىن پايدالانۋ كوەففيتسيەنتى دەگەن شاما ارقىلى بىلسەك بولادى. وسى ارقىلى الىپ قاراعاندا باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن سالىستىرعاندا جوعارى شاماسى اەس-كە تيەسىلى. اتوم ەنەرگەتيكاسى 79%، گيدروەنەرگەتيكا 59%، جەل ەنەرگەتيكاسى 24%، كۇن ەنەرگەتيكاسى 16%-عا يە. دەمەك وسىدان اەس-ءتىڭ بەكىتىلگەن قۋاتتىلىعىنىڭ پايدالانۋ كوەففيتسيەنتى وتە جوعارى ەكەنىن بىلە الامىز.
- اەس-ءتىڭ قۇرىلىسىمەن جانە ونىڭ جۇمىسىمەن بايلانىستى قانداي سالالاردا جۇمىس ورىندارى پايدا بولادى جانە ينفراقۇرىلىم قالاي داميدى؟
جالپى اتوم ەنەرگياسى ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىمەن جانە قورشاعان ورتانى لاستاۋعا بايلانىستى وتە تومەن دەڭگەيىمن سيپاتتالىنادى. كومىر جانە گاز ەلەكترستانتسيالىرىمەن سالىستىرعاندا كومىرقىشقىل گازىن شىعارۋ وتە تومەن دەڭگەيدە. تۇراقتىلىعى جاعىنان كۇن جانە جەل ەنەرگياسىنا قاراعاندا اۋا رايىنا قاتىستى تاۋەلدىلىگى جوق. سونىمەن قاتار اەس سالۋ كەزىندە باسقا دا قوسىمشا سالالاردىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. قۇرىلىسقا قاتىستى الار بولساق، قۇرىلىس ماتەريالدارىنا، تەمىر بەتون كونسترۋكتسيالارىنا دەگەن سۇرانىس پايدا بولادى. ەكىنشىدەن، عىلىمي زەرتتەۋ جوبالارىنا سۇرانىس جوعارىلايدى. سەبەبى، ءبىلىم جانە زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. ۇشىنشىدەن، اەس سالعاننان كەيىن ونى جوندەۋ جۇمىستارى بار جانە قىزمەت كورسەتۋى بار قوسىمشا كاسىبي دەىگەيى جوعارى كومپانيالاردىڭ تۋىنداۋى ابدەن ىقتيمال. اەس-تىڭ كەيىنگى تسيكلىندا راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ۋتيليزاتسيالاۋ ونى تاسىمالداۋ بويىنشا ترانسپورتتىق ينفراسترۋكتۋرانىڭ دامۋىنا بىردەن-ءبىر سەپتىگىن تيگىزەدى.
-اەس-ءتىڭ قۇرىلىسىنا بايلانىستى ۇلكەن باستاپقى ينۆەستيتسيالار ەل ەكونوميكاسىنا قانداي اسەر ەتەدى؟ بۇل ينۆەستيتسيالار بيۋدجەتكە جانە باسقا سالالارعا قالاي ىقپال ەتەدى؟
-اەس-ءتىڭ ەكوكنوميكاعا تىكەلەي جانە جاناما اسەرى بار. اەس-ءتىڭ ەكونميكاعا اسەرى نەمەسە ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرگە اسەرى 2000-جىلدارى اقش-تىڭ اتوم ەنەرگياسى ينستيتۋتىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ سول جوبالار قازىرگى تاڭدا بار. 2000-جىلدارى كانادادا، 2012 جىلى قىتايدا، وڭتۇستىك كورەيادا 2004-2009 جىلدارى اەس-ءتىڭ ماكروەكونميكاعا اسەرى زەرتتەلگەن بولاتىن. بۇل ۇلكەن تەرەڭ مەتوجدولگيالىق بازانى قاجەت ەتەدى. دەمەك ونىڭ استارىندا ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك تيىمدىلىكتەرى اسەرى باعالانۋى ءتيىس. ەكونوميكالىق ماكروتيىمدىلىگى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ وسۋىنە مۋلتيپليكاتيۆتى اسەرىن بەرەدى. ارى قاراي بيۋدجەتكە تولەم بالانسىنا سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەتكە، ەڭبەك ونىمدىلىگىنە، ونەركاسىپتىڭ وندىرىسىنە، جالپى ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىككە، ادامي كاپيتالعا اسەرى بار.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
