ادامنىڭ دامۋى مەن جەتىستىككە جەتۋىنە سەپتەسەتىن ادەت قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جازىلعان كىتاپتا كەيبىر سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋعا بولادى. ادەت اركىمنىڭ جەكە ارەكەتى بولعانىمەن، وعان ارنايى كىتاپ ارناۋ بۇل ماسەلەنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەدى.
ميراس كەسەباەۆ – قازاقستاندى كىتاپ وقيتىن ەلگە اينالدىرۋ ماقساتىندا شىققان «جىلدام وقى»، «ناعىز جىگىت»، «مىنەزدى وزگەرتۋ الحيمياسى» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. «ادەت كۇشى» كىتابىن 2023 جىلى «سامعا» باسپاسىنان شىعارىپ، وقىرمانعا ۇسىندى. بۇل كىتاپتا ادەتتىڭ قۇرىلىمىن تۇسىندىرە وتىرىپ، 27 پايدالى ادەتتى ۇيرەنۋدىڭ جانە 21 زياندى ادەتتەن ارىلۋدىڭ ناقتى قادامدارى كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار، ادەتتى قالىپتاستىرۋداعى بيولوگيالىق پروتسەستەر مەن پسيحولوگيا قۇپيالارى ايتىلادى.
بارلىق ادام وزگەرگىسى كەلەدى. سپورتپەن اينالىسۋ، جاڭا ءتىل ۇيرەنۋ، ۇيقىنى رەتتەۋ سياقتى پايدالى ادەتتەردى ومىرىنە ەنگىزۋدى قالايتىندار جەتەرلىك. بىراق نەگە ىلعي دۇيسەنبىنى نەمەسە جاڭا جىلدىڭ باستالعانىن كۇتىپ، ۋاقىتىمىزدى زايا كەتىرەمىز؟ نەگە جاڭا ادەتتى ومىرىمىزگە ەنگىزگەننەن كەيىن، كوپ ۋاقىت وتپەي تاستاپ كەتەمىز؟ سەبەبى، ءبىز ماقساتىمىزعا جەتكىزەتىن دۇرىس ءتاسىلدى تاڭدامادىق. ونى قالاي دۇرىس تاڭداۋ كەرەك؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ادەت تاقىرىبىندا جازىلعان كىتاپتاردان تابا الامىز. وسى ماقساتتا جاقسى ادەت قالىپتاستىرۋدىڭ دۇرىس ءتاسىلىن كورسەتىپ، جامان ادەتتەن ارىلۋدى ۇيرەتەتىن، 10 كىتاپتىڭ ءتۇيىنى مەن 10 عالىمنىڭ تۇجىرىمى بىرىكتىرىلگەن ميراس كەسەباەۆتىڭ «ادەت كۇشى» كىتابىنان جاۋابىن ىزدەپ كورمەكپىز.
اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى
ادەت – ادامنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىك قاجەتىنە بايلانىستى قالىپتاسقان ءىس-قيمىلى. كۇنبە-كۇن قايتالايتىن ارەكەتتەرگە مي كوپ ەنەرگيا جۇمسامايدى. سەبەبى، ميدا ارتىق ەنەرگيا جوق، سول ءۇشىن ءجيى قايتالايتىن ارەكەتتەردى ادەتكە اينالدىرىپ قويادى. سوندىقتان ادامعا جاڭا ادەت قالىپتاستىرۋ قيىن بولىپ كورىنەدى، سونىڭ اسەرىنەن باستاعان ءىستى سوڭىنا دەيىن جەتكىزبەي تاستاپ كەتۋ كوپ كەزدەسەدى. بۇعان شەشىم رەتىندە اۆتور ادەت قالىپتاستىرۋدى ۇساق ارەكەتتەن باستاۋدى ۇسىنادى. «ۇساق ادەتتەر بايقالمايدى، جاساۋ دا قيىن ەمەس» دەيدى ول.
مىسالى، ادامداردىڭ كوپشىلىگى سپورتپەن اينالىسۋدى قولعا الامىن دەپ، جاتتىعۋ زالىنا جازىلادى. وعان بارۋ ءۇشىن الدىن-الا زاتتاردى جيناپ، دايىندالۋ كەرەك، ونىمەن قوسا جول جۇرۋگە ەنەرگيا مەن ۋاقىت جۇماساۋ بار. مۇنىڭ ءبارى ميعا ۇلكەن جۇمىس بولىپ كورىنىپ، كەلەسى جولى بارماۋعا ءتۇرلى سەبەپتەر ىزدەيدى.
ال وسى ارەكەتتى كۇردەلەندىرمەي، ۇيدە 10 مينۋت جاتتىعۋ جاساۋ ارقىلى ميدى كۇندەلىكتى قايتالاۋعا داعدىلاندىرىپ، سپورتتى ادەتكە جەڭىل اينالدىرۋعا بولادى. ءبىر ارەكەتتى تۇراقتى تۇردە جاساۋ ادەتكە اينالدىرادى، ادەت قالىپتاسقان سوڭ ودان ارىلۋ وڭاي بولمايتىنى انىق. كىتاپتا وعان مىسال رەتىندە «اتوم ادەتتەر» كىتابىنىڭ اۆتورى دجەيمس كليردىڭ اپتاسىنا بىرنەشە رەت زىلتەمىر كوتەرۋ ارقىلى 77 كەلى قاڭباقتاي جىگىتتەن جاۋىرىنى قاقپاقتاي 90 كەلىلىك ازاماتقا اينالعان وقيعاسى ايتىلادى.
قۇتقاراتىن دا، قۇردىمعا جىبەرەتىن دە ادەت
پايدالى ۇساق ادەتتەر ۋاقىت وتە كەلە ۇلكەن تابىس اكەلسە، پايداسىز ۇساق ادەتتەر ادامنىڭ مىنەزىن بۇزاتىنى انىق. ماسەلەن، كۇنىنە كىتاپتىڭ 10 بەتىن وقۋ ارقىلى 1 جىلدا 3650 بەت وقۋعا بولادى. بۇل دەگەنىمىز ورتا ەسەپپەن 15 كىتاپ دەگەندى بىلدىرەدى.
ءبىر سالا بويىنشا وسىنشاما كىتاپ وقۋ جەتىستىككە جەتەلەرى ءسوزسىز.
از ايتىلاتىندىقتان مۇنداي كەڭەس پايدالى بولاتىنىن اڭعارماي جاتامىز.
ەگەر وسى ادەتتىڭ ورنىنا كۇىننە 1 قوراپ تەمەكى شەگۋ زياندى ارەكەتىن قالىپتاستىرسا، ءبىر جىلدا تەمەكىلەردىڭ سانى 7300-گە جەتەدى. بۇل ارەكەت دەنساۋلىققا قانشاما كەرى اسەرىن تيگىزەدى، ودان بولەك ۋاقىت پەن اقشا پايداسىز ىسكە جۇمسالادى.
ساندارمەن ءتۇسىندىرۋ ارقىلى ميراس كەسەباەۆ ادەتكە اباي بولۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ونىڭ قۇتقاراتىنىن نەمەسە قۇلدىراتاتىن كورسەتەدى.
ۋاقىت ەمەس، جيىلىك ماڭىزدى
وسى تۇستا ارەكەتتى ادەتكە اينالدىرۋعا قانشا ۋاقىت كەتەدى دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. اۆتور «ادەت قالىپتاسۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت ەمەس، قانشا رەت قايتالاۋ قاجەت دەپ سۇراق قويساق دۇرىس بولادى» دەيدى. ميراس كەسەباەۆتىڭ ايتۋىنشا ادەتتىڭ قالىپتاسۋىنا ۋاقىت ەمەس، ورىندالۋ جيىلىگى اسەر ەتەدى. وسىعان بايلانىستى لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كوللەدجىندە 2009 جىلى فيليپپا لاللي تاجىريبە جاساپ كورەدى. بارلىعى 96 ادامعا ءتۇرلى پايدالى ادەتتەردى 12 اپتا جاساتۋ ارقىلى ادەتتى قالىپتاستىرۋعا 18 بەن 254 كۇننىڭ اراسىنداعى ۋاقىت ارالىعى قاجەت ەكەنىن انىقتاعان. زەرتتەۋشىنىڭ پايىمداۋىنشا، ارەكەتتى اۆوماتتى كۇيگە دەيىن جەتكىزۋگە ورتا ەسەپپەن 66 كۇن كەتەدى ەكەن.
جاقسى ادەتتى مەڭگەرۋ قانشالىقتى قيىن بولسا، جامان ادەتتى تاستاۋ دا سونشالىقتى قيىنعا سوعادى. پايدالى ارەكەتتەردى ءومىردىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرىپ، زياندى ارەكەتتەردەن ۋاقىت جوعالتپاي ارىلعان ابزال. ال ول ءۇشىن قاجەتتى بىلىمگە يە بولۋ ماڭىزدى.
مەرەي مىرزاعاليقىزى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
