اتا-بابالارىمىزدىڭ ءداستۇرلى گاردەروبىنداعى ءساندى ورنەكتەر مەن اشەكەيلەردىڭ استارىندا قانداي قاسيەتتى ماعىنالار جاسىرىلعان؟ دالا ءسانى قالاي، قاشان جانە نەگە وزگەردى؟ كوشپەءندى قازاقتار كۇندەلىكتى ومىردە ەتنومادەني ءىس-شارالاردا ءجيى كەزدەسەتىن ءساندى كيىمدەردى كيدى مە جانە ۇلتتىق كيىمدەردى قالاي تانىمال ەتۋ كەرەك؟ بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي وي تولعايدى.
- جاقىندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق كيىم ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ جارقىن كورىنىسى ەكەنىن ايتتى. پرەزيدەنت بۇل ماسەلەگە نەلىكتەن باسا نازار اۋداردى دەپ ويلايسىز؟
- پرەزيدەنت نازارىنا حالقىمىزدىڭ ەتنوقۇندىلىعى تۋراسىنداعى احۋال جەتىپ جاتسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە 2017 جىلى شىققان ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ ناتيجەسىز، قىرۋار قارجىنىڭ تەككە كەتكەنىن دە پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ بىلەتىنى جاسىرىن ەمەس. ۇلتتىق قۇرىلتايدا ءسوز بولعان بۇل باستاما وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا دەگەن قوزعاۋ ەكەنى ءسوزسىز. بىراق حالقىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني قۇندىلىعىن كەشەندى تۇردە رەسمي جوسپارمەن قولعا الماسا بولمايدى. احۋال حالىقتىڭ قازىرعى سۇرانىسىنا سايكەس بولماي وتىر. سوڭعى جىلدارى شۇعىل ويانعان ۇلتىمىز بۇرىنعىدان گورى ساۋاتتى ءارى ساليقالى ىستەر كۇتىپ، تالاپ ەتۋدە. سول سەبەپتى، رۋحاني تۇلەۋگە قاتىستى مەملەكەتتىك ءابجىل ءارى تەگەۋرىندى شارالار كەرەك. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ 10 كۇنىنىڭ ءبىرىن سپورتقا، ءبىرىن كيىمگە ارناپ، ەشتەڭەنى تۇلەتە المايمىز. مەنىڭشە 365 كۇننىڭ ونكۇندىگىن كيىمگە، تاعى ءبىر ونكۇندىگىن ەتنوسپورتقا بولەك ارناۋ قاجەت. جانە بۇل كۇندەر ناقتى ءىس-شارالارمەن، ناتيجەلەرمەن ادىپتەلگەنى ءجون.
- ۇلتتىق كيىمنىڭ ماعىناسى تەرەڭ. ايتىڭىزشى، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار، ونىڭ ەلەمەنتتەرى نەنى بىلدىرەدى؟
- قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ءبىر جاعىنان كوشپەلى مادەنيەتتىڭ تىكەلەي كورىنىسى بولسا، ەكىنشى جاعىنان بۇنداعى اشەكەيلەر مەن كوركەمدەۋشى ورنەكتەر، ويۋلار مەن تاڭبالار ەجەلگى ادامزات تاريحىنان حابار بەرەتىن ارتەفاكتتار مەن ارحەتيپتەرگە تولى اقپارات كوزى. بۇلارعا ءالى مادەنيەتتانۋ سالاسى جەتە كوڭىل بولە العان جوق. وعان جاي عانا قارابايىر كوزقاراسپەن نازار سالىنىپ وتىر. ۇلتتىق كيىمدەر ءالى كۇنگە كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ نىسانىنا اينالعان جوق، تەك قانا جەكەلەگەن عالىمدار مەن اۆتورلار قالام تارتىپ كەلەدى. ودان ارتىق جۇيەلى ەشتەڭە تىندىرعان جوقپىز. بۇگىنگى بازاردا ساتىلىپ، قۇدا-جەكجات پەن قوناقتارعا ۇلەستىرىلىپ جۇرگەن شاپان مەن قالپاق جىيداسى/كوللەكتسياسى – جاساندى نارسە. مىجىرايعان قالپاق بۇرىنعى ىشىنەن شوشاق بورىك كيىپ، ۇستىنە مۇراق قالپاق كيگىزىلەتىن اقسۇيەكتەردىڭ تاپتىق/سوسلوۆيەلىك باسقا ارنالعان كيەشەگى/كوستيۋمى بولاتىن. مۇراق – باسكيىم ەمەس، تورەلىك، اقسۇيەكتىك تيتۋلعا ساي تاجدىك باس كيەشەك. بۇل ءبىر عانا ەگجەي/دەتال. ال مەن وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن رەسەي پاتشالىعىنىڭ جىيداسىنان ناۋرىز مەيرامىن كيىلگەن ەكى باسكيىم تاپتىم. بىراق ول ءالى كۇنگە عىلىمي اينالىمعا دا، قازاق گاردەروبىنا دا ەنگەن جوق... ونى ەرتەڭ ءبىر حالىق پاتەنت الىپ يەلەنسە، عانا شۋلايمىز. وسىدان-اق، ۇلتتىق كيىمنىڭ اۋقىمى مەن قولدانىس اياسى قانداي بولعانىن بايقاۋعا بولادى.
- قازاقتىڭ ءداستۇرلى كيىمىنىڭ قانداي ەلەمەنتتەرىن باسقا حالىقتاردان الدىق؟
- قازاق حالقى اتتان ءتۇسىپ، كوشپەلى ءومىر سالتىن تارك ەتىپ، وتىرىقشىلىققا بەت بۇرعانشا ەشبىر حالىقتان كيىم ۇلگىسىن دە، ەلەمەنتتەرىن دە الا قويعان جوق. سەبەبى، ءبىزدىڭ ءداستۇر جاي عانا كوشپەلى ءومىر سالتى ەمەس، ەجەلگى عالامدىق تانىمعا نەگىزدەلگەن، «تاڭىرلىك» دەيتىن شارتتى اتالاتىن ءداۋىردىڭ تىكەلەي حابارشىسى. سول كەزدەگى كيىمنىڭ پوشىمى مەن تۇرپاتىن، ەلەمەنتتەرىن بۇرمالاۋ ءومىر سالتى وزگەرىسكە ۇشىراعاندا عانا بىرگە جۇرەتىن پروتسەسس. ماسەلەن، قازاقتىڭ بۇرىنىراقتاعى شاپاندارى مەن ايەلدەردىڭ كويلەك-كامزولىنداعى ورنەكتەر وسىمدىكتۇرپاتتى بولىپ كەلەتىن ءداۋىر بار، ودان باسقا ويۋ-ورنەكتەردىڭ ستيلدەنگەن كەزەڭى بار. بۇل ويۋ-ورنەكتەر ەجەلگى سكيف-ساق داۋىرىندەگى ايۋاندار/زۆەرينىي ستيلىنەن شىققاندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. دەگەنمەن، كيىمنىڭ تۇرپاتى مەن ەلەمەنتتەردىڭ وزگەرىسىنە تەك قانا ءومىر سالتىنىڭ وزگەرۋى ەمەس، حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ دا قۇبىلۋى اسەر ەتەدى. ماسەلەن، كيمەشەكتىڭ تۋىنداۋىنا يسلام مادەنيەتىنىڭ اسەرى بولمادى دەي المايمىز. بۇنىڭ ءبارى دە – زاڭدىلىق، ولاردى اشۋعا ءبىزدىڭ عىلىم جۇيەلى كىرىسە الماي وتىر. عىلىمعا مۇمكىندىكتەر ەندى اشىلۋدا، قۇندىلىقتارىمىزدى سايراتاتىن ۋاقىت ەندى كەلە جاتىر. ازىرگە ءبىز سۋبەكتيۆ ينتەرپرەتاتسيامەن عانا شەكتەلەمىز.
- قازاقتىڭ ءداستۇرلى كيىمىنىڭ قانداي ەلەمەنتتەرىن باسقا حالىقتار العان؟
- بۇل سۇراققا وسى سالانىڭ ماماندارى بولماسا، ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن. دەگەنمەن تۋىس تورك حالىقتارى ءبىر بىرىنەن الىپ، وزىنە بەيىمدەپ، وزگەرتىپ، يەلەنىپ وتىراتىنى دا زاڭدىلىق. ماسەلەن، ايىرقالپاق اتالىپ جۇرگەن كيىز قالپاقتىڭ تاريحتاعى ۇلگىسى سوناۋ جەتىسۋدى مەكەندەگەن موعولدارعا تيەسىلى، بالكىم ونىڭ تاريحى ودان دا ەرتە بولۋى مۇمكىن. ۇندىستانعا بارىپ پاتشالىق قۇرعان بابالارىمىزدىڭ وسى ايىرقالپاعىن بۇگىندە قازاق تا، قىرعىز دا مەنىكى دەيدى. ويتكەنى، سول جەتىسۋدا ەكەۋى دە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەندى قىرعىز اعايىن ايىرىن تۇتاس ەتىپ، ناعىز شلياپاتەكتەس قالپاق شىعارا باستادى. ال ءبىز سونىڭ قاي-قايسىنا دا كوڭىل بولمەي وتىرمىز. تەك قانا ەرتەدە تۇسىرىلگەن كلاسسيكالىق كينولارىمىزدىڭ كەيىپكەرلەرىنە عانا كيگىزىپ ۇلگەردىك، ال بۇگىندە ول قالپاقتى دارىپتەي الماي وتىرمىز. قىرعىزدار وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن وسى قالپاقتىڭ ونداعان ءتۇرىن تاۋىپ، كورمە وتكىزگەنى بار.
سول سەكىلدى تاقيا تۋرالى دا ءسوز كوپ. توبەتەي اتالاتىن بۇل جەڭىل باسكيىمدى بارلىق توركتەر دەرلىك كيەدى، بىراق اركىم وزىنە لايىق ورنەك سالادى، ماتەريالى دا الۋان. بۇل جاعىنان بۇل تۋىس حالىقتار بىرىنەن ءبىرى الىپ، قۇبىلتىپ وتىر.
- قازىرگى ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرى قازاقتاردىڭ بۇرىن كيگەن تۇپنۇسقا كيىمدەرىمەن قانشالىقتى سايكەس كەلەدى؟ قازىرگى ۇلتتىق كيىمدەردى كەڭەستىك ديزاينەرلەر ويلاپ تاپقان دەگەن پىكىر بار.
- قازىرعى ۇلتتىق كيىمدەر قازاقتىڭ ناعىز ۇلگىلەرىنەن الشاق جاتىر. سەبەبى، كەڭەستىك داۋىردە باي-شونجار كيگەن كيىمدى كەدەي-كەپشىكتىڭ كيۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ءتىپتى «قىز جىبەك» ءفيلمى ۇلتتىق كيىمدەردى بارىنشا قالپىنا كەلتىرگەنىمەن، ونى كۇندەلىكتى ومىرگە ەنگىزۋگە مۇرسات تا، رۇقسات تا بولمادى. سوسىن تەكەمەتتىڭ ويۋلارىن جاپسىرعان شاپاندار مەن كونۋستالعان ساۋكەلەلەر قاپتادى، شەلەك پوشىمدى كيمەشەكتەر تىگىلدى دەگەندەي.
بىزدە قازىر مودەرن ستيلىندەگى كيىمدەر وسى جاساندى ۇلگىدەن شىعىپ جاتىر. ال بارىنشا زەرتتەلىپ بارىپ، ەتنوستيلدەن الىپ تىگىلىپ جاتقان نارسەلەر از. تەك قانا 1-2 جىل بۇرىن قىزبالالارعا ءسان بولعان تاقيانى جاقسىلىقتىڭ ءبىر لەبى دەۋگە بولار. بىراق اكادەميالىق ءتۇردى ەتنوكيىمدەردى زەرتتەۋ، قالپىنا كەلتىرۋ مەن ءوندىرۋ سالاسى بىزدە ءالى تۇراقسىز – بىردە بار، بىردە جوق.
- قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى شىن مانىندە ازاماتتار اراسىندا سۇرانىسقا يە بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- ول ءۇشىن ەتنوكيىمدەردى جان-جاقتى زەرتتەپ، بۇگىنگى سۇرانىسقا لايىقتاعان مودەرن ستيلدەرىن قاراستىرۋ كەرەك. وعان مەملەكەت تاراپىنان مۇددەلى كوزقاراسپەن ءتۇرلى جەڭىلدىك پەن قولداۋ بولسا - قۇباقۇپ. اي سايىن ءىرى قالالاردا ىرىكتەلگەن كيىمدەر جارمەڭكەسى مەن كورمەسى، كونكۋرس-ەكشەمدەر نەگە ءوتىپ جاتپايدى؟
ماسەلەن، «قازاقفيلم» جانىنان ەتنوكيىمدەر فابريكاسىن نەگە قۇرماسقا؟! ونىڭ جولى وتە كوپ جانە ونى كيۋگە، قابىلداۋعا حالقىمىزدى بىلاي قويعاندا، الەم دايىن تۇر! ءوزىمىز باردى كەلىستىرە الماي وتىرمىز.
دامير قۇسايىنوۆ
