قاۋىپتى بولسا دا قازاعى بار ەلدەردى ارالاپ جۇرگەن ءبىر قازاق بار. ونىڭ «جالعىز جولاۋشى» يۋتۋب ارناسىندا جاريالاعان اۋعان قازاقتارى جايلى دەرەكتى ءفيلمى اۋعانستاندا قازاق جوق دەپ جۇرگەن كوپشىلىك نازارىن بىردەن اۋداردى. دەرەكتى تۋىندىنىڭ اۆتورى سانات ءىلياس سۇحباتىندا اۋعان قازاقتارىنىڭ ءومىرى تۋرالى تولىعىراق اڭگىمەلەيدى.
اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ ءومىرى حالىقتى بەي-جاي قالدىرماعان. ونداعى قانداستارىمىز ءالى دە قىرىق جاماۋلى كيىز ءۇيدى باسپانا ەتىپ، تاۋ ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سولارمەن بىرنەشە كۇن بىرگە ءومىر سۇرگەن سانات ءىلياس كورگەن، تۇيگەندەرىمەن ءبولىستى.
«اۋعانستانداعى قازاق سانى 1 ملن دەلىنەدى»
- اۋعان ساپارى قالاي ءوتتى؟ ول جاقتاعى ءتۇسىرىلىم قانشا كۇنگە سوزىلدى؟
- اۋعانستاننان كەلگەنىمە 10 كۇننە ەندى استىى. ول جاقتاعى ءتۇسىرىلىم 6 كۇنگە سوزىلدى. مامىر ايىنىڭ 30-ى كۇنىنەن باستاپ، ماۋسىمنىڭ 5-نە دەيىن تۇسىردىك. نەگىزى اۋعانستاندا قازاقتاردىڭ سانى وتە كوپ. ءبىر اۋىلدا 500 قازاق ءۇيى بولسا، ەكىنشىسىندە – 17 ءۇي، تاعى بىرىندە 20-عا جۋىق قازاق ءۇيى بولدى. مەن ءوزىم ءۇش قازاق اۋىلىنا باردىم. اۋعانستانداعى تۇرعىندار ەلدەگى قازاقتاردىڭ سانى 1 ميلليونعا جەتەدى دەپ ايتادى.
- اۋعانستانعا قازاقتاردىڭ قونىس اۋدارۋى قالاي جۇرگەن؟
- نەگىزى قازاقتار اۋعانستانعا ءۇش كەزەڭمەن كەلگەن. بۇل – سول جاقتىڭ تاريحشىسى مولدا جۇما ەسىمدى اۋعانستانداعى قازاق تاريحشىسى جازعان دەرەك. ول پارسى تاريحىمەن سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەگەن ەكەن. سوندا قازاقتاردىڭ اۋعانستانعا ءۇش كەزەڭمەن بارعانى ايتىلادى. ءبىرىنشى كەزەڭدە – اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما ۋاقىتىندا، ەكىنشى – ابىلقايىر پاتشا ۇكىمەتىنە قوسىلۋعا كەلىسكەندە، قاراماعىنداعىلار اراسىندا كوتەرىلىس بولادى. سول كوتەرىلىستە قۋدالانعاندار اۋعانستانعا قاشقان ەكەن. ءۇشىنشىسى – اشارشىلىق، رەپرەسسسيا كەزىندە بوسىپ بارعان قازاقتار.
اۋعانستانداعى قازاق-وزبەك قاتىناسى
- سۇحبات بارىسىندا قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ تىعىز بايلانىسىنا ءمان بەرىلگەن. سول تۋرالى تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز.
- مەن بارعان، كورگەن قازاقتار وزبەكتەرمەن ەتەنە جاقىن ارالاسادى. باعلان، قۇندىز دەگەن ايماقتىڭ بارلىعى كەزىندە (باتىس) تۇركىستان ايماعى دەپ اتالعان ەكەن. سەبەبى ول جاقتا تۇرىكتەر كوپ بولعان. تۇرعىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇرىكمەندەر، وزبەكتەر، قازاقتار بولعان. اشارشىلىقتان، قۋعىننان قاشىپ بارعان قازاقتاردى وزگە ۇلتتار جاقىن تارتپاعان. تەك وزبەكتەر عانا قىز بەرىپ، قىز الىسقان. «ءبىز ءبىر باۋىرمىز» دەپ جاقىن تارتقان وزبەكتەر بولعان. سوندىقتان ول جاقتا قازاقتار وزبەكتەرمەن قاتتى ارالاسىپ كەتكەن.
«بەسىك پەن كيىز ءۇي»
- اۋعان قازاقتارىن ءبىر كورگەننەن تانۋعا بولا ما؟
- اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى قازاققا ۇقسايدى، ارينە. ۇڭگىردە تۇرىپ جاتقان قازاقتار بار، ويماۋىت اۋىلىندا 500-گە جۋىق قازاق تۇرادى. سىرتىنان قاراپ-اق مىناۋ قازاق دەپ انىق ايتۋعا بولادى. ويتكەنى بۇكىل سىرتقى كەلبەتى، سوزدەرى، قولىندا ۇستاعان زاتتارى – ءبارى قازاقتىڭ زاتتارى. مىسالى بەسىك، كيىز ءۇي دەگەن سياقتى بۇيىمداردى ءالى قولدانادى. ولاردىڭ سوزدەرى دە قازاققا ۇقسايدى.
ارينە، ول جاقتا ءبىلىم، مەكتەپ، قازاق ءتىلدى كۋرستار جوق. دالادا جارىق-جىلۋى، ينتەرنەت توعى جوق. ولار وقشاۋلانىپ ابدەن قاراڭعى بولىپ قالعان. دەگەنمەن قازاقتىڭ باياعى سالت-داستۇرلەرى، قىمىز ءىشۋ، بەسىككە بولەۋ دەگەن سىندى ادەت-عۇرىپتاردى ساقتاپ قالعان. اۋعانستاندا تاليباندار بيلىك قۇرادى. ولار ءدىني شاريعاتقا وتە قاتتى ءمان بەرەدى. سوندىقتان دومبىرا دەگەن سياقتى قازاققا ءتان ونەرلەردىڭ كوپشىلىگىن شەتتەتىپ تاستاعان. ۇڭگىردەگى قازاقتارعا دەيىن بارىپ سول جاقتاعى دومبىرالاردى سىندىرىپ تاستاعان.
«تاليبان ءۇشىن دومبىرا حارام»
- اۋعانستاندا قازاقتارعا دومبىرا تارتۋعا تىيىم سالىنعان. ياعني اسپاپتى «حارام» ساناي ما؟
- دومبىرا تارتساق، ناماز وقىماساق، ساقال قويماساق ۇرادى دەيدى قازاقتار. تاليبانداردىڭ سەنىمىنشە، مۋزىكالىق اسپاپ دەگەن – «حارام». سول سەبەپتى وعان زاڭ جۇزىندە تىيىم سالادى. كوشەدە، پوستتاردا اۆتومات ۇستاپ تاليباننىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرى تۇرادى. ولار ءار كولىكتى تەكسەرەدى. كولىكتىڭ ىشىندە مۋزىكا بولماۋى كەرەك. تىڭدايتىندارى دا بار. بىراق ولار جاسىرىن تىڭدايدى. ەگەر مۋزىكا تىڭداپ جۇرگەندەر قولعا تۇسسە، قاتاڭ جازالانادى. سول سەبەپتى بۇل جاقتا دومبىرانى «حارام» دەپ سانايدى.
«ءبىر قازاق اۋىلى جويىلىپ كەتكەن»
- قازاقتار نەمەن كۇن كورەدى؟ تاۋ ىشىندە نەمەن كۇنەلتەدى؟
- ول جاقتاعى قازاقتاردا پروبلەما وتە كوپ. ءتىپتى سۋ دا جوق. تاۋدا تۇرادى عوي. قىستا قار جاۋادى. سول كەزدە ارىق قازىپ، سول جاققا سۋدى جينايدى. جاز بويى ولار سول سۋدى ىشەدى. تازا سۋ دەگەن اتىمەن جوق. كەزىندە ءبىر اۋىل وبىر اۋرۋىنان بىردەن جويىلىپ كەتكەن. سونداي ەكولوگيالىق ماسەلەلەر وتە كوپ. ولار ەگىن ەگۋمەن، مال وسىرۋمەن اينالىسادى. كوپ بولماسا دا 1-2 مال بار. بىزدەگىدەي داستارقان جوق. نان جەيدى، ەت جوق، تاماق جوق، ءسۇت پەن قۇرت تا جوق. بيدايدى الىپ، ونى ۇگىتىپ، كەرەگىن سولاي دايىندايدى.
وقشاۋلانعان ءومىر
- ەلشىلىكپەن بايلانىسىپ، قۇجات الۋعا نە كەدەرگى؟
- اۋعان قازاقتارىنا «جاستارىڭىز قانشادا؟» دەپ سۇراپ كوردىم. ولار نە جاسىن بىلمەيدى، نە حات تانىمايدى. ولاردىڭ قازاق ەكەنىن كيىز ۇيلەرىنە، سىرتىنا قاراپ بىلۋگە بولادى. بىراق قازاقتاردىڭ ساۋاتى وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەۋگە جەتپەيدى. نەگە؟ ويتكەنى ەلشىلىكتە «قازاق ەكەنىڭدى دالەلدە» دەگەن سۇراق بار. ول قازاق ەكەنىن ءتۇرلى سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، جەتى اتاسىن ءبىلۋ ارقىلى دالەلدەۋى كەرەك. كوميسسيادا «قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى قانداي؟» دەگەن سۇراقتار بولادى. ال اۋعانستانداعى قازاقتار قاراپايىم سۇراققا دا جاۋاپ بەرە المايدى. ويتكەنى تاعدىر سوققىسىن كوپ كورگەن ولار وتە قاراڭعى.
- اۋعانستانداعى قازاق جاستارى قايدا؟ نەمەن اينالىسادى؟
- اۋعانستاندا بالالار، جاستار تالپىنىپ تۇر. ولار قازاقستانعا كەلگىسى كەلەدى، ءبىزدىڭ ەلدە وقۋدى قالايدى. وسىندا ءبىلىم الىپ، قازاق ەلىنە ءوز ۇلەسىن تيگىزگىسى كەلەدى. ولار «قازاقستاندا قانداي جۇمىس بولسىن، سونى ىستەيمىز. مال باق دەسە مال باعامىز، ەگىن ەك دەسە ەگىن ەگەمىز» دەپ وتىر. ارينە، ولاردىڭ ءومىرى كوز اشقالى سوعىسپەن ءوتىپ جاتىر. سوڭعى ەلۋ جىلدىقتى الساق تا كەڭەس ۇكىمەتى، امەريكا، تاليباندار كىرگەن. جالپى ولار سوعىستان كوز اشپادى. اۋىلدى جەرلەردە قازاق ءتىلى تۇرماق، مەكتەپ جوق. تاۋدا، ۇڭگىردە تۇراتىنداردا قۇجات جوق. ءبىلىم الامىن دەگەن كەزدە ولاردى توناپ، ءولتىرىپ كەتكەنى دە بار. جاستاردى اسكەرگە الىپ، ماجبۇرلەپ جۇمىس ىستەتكەن. سول سەبەپتى ولار قالاعا دا بارماعان، وقشاۋلانىپ، تۇرا بەرگەن. ارينە، مۇمكىندىك بولسا ولار دا ءبىلىم الىپ، دامىعىسى كەلەدى.
«سولتۇستىككە قونىستاندىرۋ»
- اعايىندى اتا-قونىسقا قايتارۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- ولاردى ەلگە ارنايى ەكسپەديتسيا جىبەرىپ، زەرتتەپ، قۇجات بەرۋ كەرەك. مەملەكەت، ۇكىمەت تاراپىنان كومەك كورسەتىلىپ، اعايىندى ەلگە اكەلۋ قاجەت. ول اعايىن وتە ەڭبەكقور، جۇرەكتەرى تازا، ارامدىق دەگەندى بىلمەيدى. بىرەۋلەر «ولار تاليبان بولىپ كەتكەن» دەيدى. جوق، مەن كوزىممەن كورگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. قازاقتار تاۋدىڭ ىشىندە 300 جىل بۇرىنعى داستۇرمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار. ولاردى سولتۇستىك وڭىرلەرگە اكەلىپ، جايعاستىرۋ كەرەك. سول جاقتى قازاقىلاندىرۋ كەرەك. ولاردىڭ ەلگە تيگىزەر ۇلەسى كوپ.
- سۇحبات ءۇشىن راقمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
