بۇگىن، مامىردىڭ 27-سىندە بەلگىلى قايراتكەر، سۋ مامانى، گيدروينجەنەر ناريمان قىپشاقباەۆ 90 جاسقا تولدى. ەلدەگى سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان باس مامان، مۇراپتىڭ ءوزى "سۋ بويىندا سۋداي تازا ادامدار جۇمىس ىستەۋى كەرەك" دەيدى قاعيدانى ۇستانادى. ونىڭ ءومىرى ەلدەگى سۋ شارۋاشىلىعىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن.
مىنەزدى مۇراپ - سۋ مەنەدجەرى
ناريمان قىپشاقباەۆ - ءبىر كورگەنگە قاتال ادام. سوۆەت وداعىن كورگەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ ەيفورياسىن وتكەرگەن. اكەلەرى ستاليندىك رەپرەسسيا قۇربانى بولعان ول سوۆەت وداعى ىدىرايتىن قارساڭدا مينيستر قىزمەتىن اتقاراتىن. «وداقتىڭ قۇلايتىنىن ءبىز 2-3 جىل بۇرىن بىلدىك»،- دەيتىن ەدى ول سوندا ءوز سالاسىنداعى شارۋاشىلىقتىڭ ماڭىزىنا مەڭزەپ.
ناريمان قىپشاقبايۇلى مۇراپ رەتىندە ەلدەگى سۋ ماسەلەسىنىڭ رەتتەلۋىنە باستى رول اتقاردى. ەلدەگى دەيمىز-اۋ، ورتالىق ازيا ايماعىنداعى سۋ ءبولىنىسى قىپشاقباەۆسىز شەشىلمەيتىن كەزدەر از ەمەس. ايماقتاعى سۋ سالاسى ءالى دە ونىڭ اقىل-كەڭەسىنە مۇقتاج ەكەنىن ايتساق، اسىرەلەۋ بولماس. ادەتتە، ونىڭ ءوزى اسىرا ماقتاپ، اسىرە كوپشىك تاستاۋدى ۇناتپايدى.
مينيستر كەزىندە ەل ارالاعاندا جايىلعان داستارحاننان نان اۋىز تيگەنى بولماسا، قوناق بولىپ قوناقتاۋدى ءجون كورمەيدى ەكەن. سوندىقتان مۇراپتى كەيبىرەۋلەر «شاي ىشپەيتىن مينيستر» اتاعان.
"مۇراپ" ءسوزى - پارسىنىڭ ء"امير" ء(امىر، بيلەۋشى) جانە "وب" (سۋ) سوزىنەن قۇرالعان اتاۋ. ياعني سۋدىڭ بيلەۋشىسى، سۋدىڭ باسقارۋشىسى، سۋ مەنەدجەرى دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
تۇرگەننەن – ەرتىسكە دەيىن
ناريمان قىپشاقباەۆ 1958 جىلى قازاق مەملەكەتتىك اۋىل شارۋاشىلىعى يسنتيتۋتىنىڭ گيدرومەليوراتيۆتى فاكۋلتەتىن ينجەنەر - گيدروتەحنيك ماماندىعىمەن ءتامامدايدى. ەڭبەك جولىن الماتى وبلىسى سۋعارۋ جۇيەسى باسقارماسىندا تۇرگەن وزەنىنىڭ گيدروتەحنيگى بولۋدان باستايدى. كەيىنىرەك وعان اسى جايلاۋىنىڭ ار جاق – بەر جاعىنداعى باسقا دا وزەندەردى بەكىتىپ بەرەدى. اۋداندىق دەڭگەيدەگى گيدروتەحنيككە اينالادى. سوندا اتپەن جۇرەدى ەكەن. سۋ شارۋاشىلىعىن ەرىنبەي تۇگەندەگەن ول ايگىلى «قاراش - قاراش وقيعاسى» بولعان قاراش جوتالارىن تالاي كەزگەنى انىق. قازىر دە كولىك جەتە المايتىن سارىمساقتى اسۋىنان اسىپ، بۇگىنگىلەر «تۇرگەن سارقىراماسى»، «ايۋلى سارقىراماسى» اتاپ كەتكەن سازدى قاراش سۋىنان تالاي سىناما الىپ، تومەندەگى تۇرگەن وزەنى ولشەمىن ەكشەگەن بولار.
تۇرگەندەگى 2 جىلدان سوڭ مۇراپ سول كەزدەگى سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ سۋ پايدالانۋ اپپاراتىندا باس ينجەنەر قىزمەتىنە اۋىسادى.
كەيىن سەمەيگە جىبەرىلەدى. سول كەزدەگى سەمەي وبلىسىنىڭ سۋ شارۋاشىلىعى جانە مەليوراتسيا باسقارماسىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارادى.
بۇگىندە ول سەمەيدە وتكەن 6 جىلىن ساعىنىشپەن ەسكە الادى. سەمەي، پاۆلودار توڭىرەگىندەگى وسى كۇنگە دەيىن ەل يگىلىگىن كورىپ وتىرعان گيدروقۇرىلىستاردا ناريماننىڭ قولتاڭباسى بار. ونىڭ كوبى مۇراپ سەمەيدەن كەتكەن سوڭ، مينيستر بولعان سوڭ سالىنعان نىساندار، جولعا قويىلعان جوبالار بولاتىن.
ايماقتاعى مۇراپتىق قىزمەت تاپسىرىلعاننان كەيىن ول ءتىپتى قۇلشىنا قىزمەت اتقارعانىن ەسكە الار ەدى. ەرتىستىڭ ەكى جاعاسىنداعى ماسەلەنى بەس ساۋساقتاي بىلەدى.
اباي مەن قۇرمانعازىعا جۇگىنگەن شەنەۋنىك
تەك سەمەيدەن ورىن سۋىتقاندا ءبىر ارمانى ورىندالماي قالعانىن ايتىپ قالعانى بار. سول ارمانى ەرتىس دارياسىنىڭ سول جاق جاعاسىنان ورمان ەگۋ ەدى. ەرتىستەن كانال تارتىپ، سول كانال داريانىڭ تاعى ءبىر بۇرىلىسىندا قايتادان ۇلكەن سۋعا قوسىلۋ كەرەك بولاتىن. مۇراپ سول ورمان ەرتىستىڭ اباي اۋدانىنا شىعا بەرىس، قاراۋىل كۇرەجولى ماڭىندا ەگىلۋگە ءتيىستى بولعانىن ايتاتىن.
مۇراپ بولسا دا، بۇل كىسى قىزىق، اباي دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ءوزى ەكى-اق نارسە تۋرالى سويلەيدى. ءبىرى – سۋ شارۋاشىلىعى بولسا، ەكىنشىسى – اباي. اقىننىڭ ولەڭدەرى، ويشىلدىڭ پايىم، دۇنيەتانىمى. ءالى كۇنگە سۇحبات الۋعا كەلگەن جۋرناليستەرگە اباي جىرىن جاتقا ايتىپ، اۋديتورياسىن ويلاندىرىپ تاستايتىنى بار...
اباي دەگەننەن شىعادى، سۋ شارۋاشىلىعى تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعالاردى ەكشەۋدە دە مۇراپ حالىق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ءجيى ۇڭىلەدى. سودان ءنار الادى دەسەك از بولار، دالەل، دەرەك تابادى. ماسەلەن، كاسپي سۋىنىڭ 19 عاسىردىڭ سوڭىندا دەڭگەيى كوتەرىلگەنىنە دالەل رەتىندە قۇرمانعازىنىڭ «كوبىك شاشقان» كۇيى جانە قاشاعاننىڭ «توپان» داستانى شىعارىلعانىن ايتىپ وتىرادى.
نازارباەۆ كەلگەندە سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن تاراتتى
قازاق دالاسى، ماۋەرەنناحر اراسىندا مۇراپ كورمەگەن سۋ جوق. ارال - سىرداريا باسسەينىندە، بالقاش - الاكول باسسەينىندە، ەرتىس، ەسىل جاعاسىندا، نۇرا - سارىسۋ باسسەينىندە، توبىل - تورعاي باسسەينىندە، جايىق - كاسپي باسسەينىندە، شۋ - تالاس باسسەينىندە مۇراپ ايالداماعان جەر كەمدە كەم. ءسىرا تۇسىنە دە كىرەتىن بولار، ونىسىن كولدەنەڭ كوك اتتىعا ايتا بەرمەيدى. الايدا ەلدىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا سۋ جاعاسىندا سالىنعان سۋ شارۋاشىلىعى وبەكتىلەرى تۋرالى ايتىلا قالسا، «ولار مەنىڭ پەرزەنتتەرىم سياقتى» دەپ ەمىرەنەتىنى جاسىرىن ەمەس.
ناريمان قىپشاقباەۆ 1974 جىلى سول كەزدەگى استانا الماتىعا شاقىرىلادى. قازاقستاننىڭ سۋ شارۋاشىلىعى جانە مەليوراتسيا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، كەيىنىرەك سۋ پايدالانۋ مەن قورعاۋدى رەتتەۋ جونىندەگى باس مەملەكەتتىك ينسپەكتور بولدى. ءسوزدىڭ راسى، سەمەيدەن كەتكىسى جوق ەدى. قيماي-قيماي قوشتاسىپ، جاڭا قىزمەتىن دە ەڭسەرە اتقاردى.
سول ەكپىنمەن 1981 جىلدان 1990 جىلعا دەيىن قازاق سسر سۋ شارۋاشىلىعى جانە مەليوراتسيا ءمينيسترى بولىپ جۇمىس ىستەدى. ال ەل بيلىگىنە بۇرىنعى پرەزيدەنت، ءبىر كەزدەگى سوۆەتتىك شەنەۋنىك نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەلگەن كەزدە وسى مينيسترلىكتى قاجەت دەپ ساناماي، اقىرى تاراتىپ تىنادى. مۇراپ تا ىشتەن تىنادى... ەلدىڭ، جەردىڭ، ءتىپتى ءومىردىڭ ماڭىزدى سالاسىن باسقاراتىن بۇل مينيسترلىكتە زامانىندا 200 مىڭ شامالى ادام قىزمەت اتقارعان. سول كەزدە بۇگىنگىدەي "سۋ باسىپ قالدى", "سۋ تاسىپ كەتتى" دەگەن جايلار سيرەك كەزدەسەتىن. ويتكەنى شارۋاشىلىق ءتيىمدى باسقارىلاتىن.
نازارباەۆتىڭ قايتا قۇرىلىمداۋى مەن وڭتايلاندىرۋىنان سوڭ 1990-1995 جىلدارى مۇراپ سۋ رەسۋرستارى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ توراعاسى قىزمەتىندە ءجۇرىپ، ەلدەگى، ايماقتاعى سۋ شارۋاشالىعى رەتتەۋگە ءوز ۇلەسىن قوسادى.
جانايقاي جانە جاڭعىرىق
ناريمان قىپشاقبايۇلى 1996 جىلدان 2014 جىلعا دەيىن ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىعىن ۇيلەستىرۋ كوميسسياسىنىڭ عىلىمي-اقپاراتتىق ورتالىعىنىڭ قازاق فيليالىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل قىزمەت ونىڭ، اسىرەسە، ارال تەڭىزىن قۇتقارۋ باعىتىنداعى ۇشان-تەڭىز شارۋالاردى رەتتەۋىنە سەبەپ بولدى. سۋ شارۋاشىلىعى دەپ سالالانا اتالعانىمەن، بۇل ادام ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ەرەكشە ومىرشەڭ سالا بولاتىن.
عالامدىق اپات ارال جاعاسىنداعى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەلۋ، ادامداردىڭ قولايلى ءومىر سۇرۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋ تىكەلەي مۇراپتىڭ ارالاسۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتتى. باسقاسىن ايتپاعاندا، كىشى ارالدى تولتىرىپ، كوكارال بوگەتىن سالۋدا وسى كىسىنىڭ قولتاڭباسى ايقىن كورىنەدى.
ونىڭ سىرتىندا، سىرداريا بويىنان 250 مىڭ گا سۋارمالى جەردى قازاقستاننىڭ ەنشىسىنە الدىرتقانىن دا بىلايعى كوپشىلىك بىلە بەرمەس.
وكىنىشتىسى سول – جەرگىلىكتى باسشىلىق سول جەرلەردى يگەرۋگە قابىلەتسىز بولىپ شىقتى. ال 2006 جىلى سالىنعان 12 شاقىرىمدىق كوكارالدىڭ وسى كۇنگە دەيىن ءبىر دە ءبىر جوندەۋ كورمەگەنىن ناريمان قىپشاقبايۇلى شىرىلداپ ايتىپ جۇرگەلى قانشا بولدى، سالانىڭ «سايىپقىراندارى» وزدەرى دە جاقسىراق بىلسە كەرەك.
«جامان ايتپاي، جاقسى جوق»، كوكارال بوگەتى جارىلسا، قازاقستاندا ارال جاعاسىنا قايتىپ ورالعان بالىقشىلار مەن قايتا جاندانعان بالىق شارۋاشىلىعى دا قوسا سۋعا كەتۋى عاجاپ ەمەس...
«سۋداي تازا ادام»
مۇراپ ورتالىق ازيا ايماعىنداعى سۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزىن قالادى. ونى ايماقتاعى ەلدەردىڭ سۋ شەنەۋنىكتەرى ءجيى سۇراپ تۇرادى. قىتايدىڭ سۋ شارۋاشىلىعىن باسقارۋشىلار اراسىندا دا مۇراپتىڭ مارتەبەسى مەن بەدەلى جوعارى. الايدا ەلدىڭ ءوز ىشىندەگى سۋ شەنەۋنىكتەرى مەن وسى سالاعا جەتەكشىلىك ەتەتىن ىرىرەك باسشىلاردىڭ ارەكەتى قارىن اشتىراتىنى جاسىرىن ەمەس.
1992 جىلى مۇراپتىڭ ۇسىنىسىمەن قىزىلوردادا قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان جانە تۇرىكمەنستان اراسىنداعى مەملەكەتارالىق سۋ كوزدەرىن بىرىگىپ پايدالانۋ جانە قورعاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. وسى كەلىسىمنىڭ نەگىزىندە مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىعىن ۇيلەستىرۋ كوميسسياسى قۇرىلىپ، ءالى جۇمىس ىستەپ كەلەدى، الدا دا ىستەي بەرەتىن سياقتى. ويتكەنى وعان بالاما ءتاسىل ءالى تابىلعان جوق.
سۋ شارۋاشىلىعى عىلىمىنداعى مۇراپتىڭ ەڭبەگى، عىلىمي ماقالالارى جايلى ايتپادىق. ونىڭ ءبارى تەوريا ەمەس، ناريمان قىپشاقبايۇلىنىڭ ءىس-تاجىريبەسى نەگىزىندە جازىلعان، قالىپتاسقان ەڭبەكتەر شوعىرىن قۇرايدى. ونىڭ باسقالاردان ەرەكشەلىگى دە وسىندا بولسا كەرەك.
ەلدەگى سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ اتاسى - مۇراپتىڭ ءوزى «ءبىر كۇن باسقا سالادا جۇمىس ىستەمەدىم»، - دەپ عۇمىرلىق سالاسىن ماقتان تۇتادى. ونىڭ تاعى دا بىردە ايتقانى بار، «سۋ بويىندا سۋداي تازا ادامدار جۇمىس ىستەۋى كەرەك»، - دەپ.
ال ناريمان قىپشاقبايۇلى ءوزى دە ارى تازا، مارتەبەسى بيىك مۇراپ.
جانات العاداي
