قازاقستاندا ءبىلىم العان شاميسا راسۋلي ءوز ەلىنىڭ قازىرگى جاعدايى مەن بولاشاعىنا قاتىستى ءوز ويىمەن ءبولىستى. ول قولىنان كەلسە، ەلىندەگى جاعدايدى وزگەرتۋعا تىرىساتىنىن ايتا كەلىپ، وي-ارمانىنان حاباردار ەتتى.
«قىزدارى ءبىلىمسىز ەلدىڭ اسپانى ماڭگى قاراڭعى». مۇنى ايتقان – بەلگىلى اۋعان جازۋشىسى حالەد حوسسەيني. ونىڭ اۋعان قاسىرەتىن بەينەلەگەن ءۇش كىتابى الەمگە تانىمال. ەڭبەكتەرىندەگى اۋعانستان ءومىرى، تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن تالىپتەر كەزىندەگى اۋعان ايەلدەرىنىڭ قايعى-قاسىرەتى مەن مۇڭى الەم جۇرتشىلىعىن الاڭداتپاي قويمادى. 2001 جىلى تالىپتەر بيلىكتەن كەتكەن سوڭ اۋعان ايەلدەرىنىڭ قارا بۇلت تونگەن اسپانىنا كۇن شىققان ەدى. الايدا، تۋرا 20 جىلدان كەيىن سول قارا بۇلت قايتا ورالدى. اۋعانستاندا ايەلدەردى قوعام ومىرىنە ارالاستىرماي، ءبىلىم الۋىنا تىيىم سالدى. بيلىككە كەلگەنىنە ءۇش جىل بولسا دا اۋعان قىزدارىنىڭ قۇقىعىن جىل سايىن شەكتەي بەردى. بۇل تۋرالى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى قازاقستاندا ءبىلىم الىپ جاتقان اۋعان قىزى شاميسا راسۋليدەن سۇراپ ءبىلدى.
ايتا كەتەيىك، ءۇش جىل بۇرىن "تاليبان" قوزعالىسى (قازاقستاندا تىيىم سالىنعان) باتىس قولداپ كەلگەن اۋعان ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، بيلىككە كەلدى. سودان بەرى تالىپتەر بيلىگىن كۇشەيتىپ، ەلدەگى وپپوزيتسيانى باسىپ-جانشىدى، ايەلدەر قۇقىعى مەن ءسوز بوستاندىعىنا شەكتەۋ قويدى، تالاپتارعا قارسى شىققان جۋرناليستەر مەن قۇقىق قورعاۋشىلاردى تۇرمەگە قاماپ، سوققىعا جىقتى.
تاليبان قىزداردىڭ ءبىلىم الۋىنا قاتىستى 20-دان استام جازباشا جانە اۋىزشا جارلىقتاردى جۇزەگە اسىردى. ءاربىر جارلىقتىڭ بارعان سايىن شەكتەۋلەرى ارتتى. قىزداردىڭ ورتا ءبىلىم الۋىنا، جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋىنە جانە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ايەل وقىتۋشىلارى كامپۋستا ەر ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن قاتاڭ شەكتەۋلەر قويدى. بىلىمگە قۇشتار قىزدار ەلدەن قاشىپ، شەتەل اسۋعا ءماجبۇر بولدى.
سولاردىڭ ءبىرى - ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتى، اۋعان قىزى شاميسا راسۋلي. ول اعاسىمەن اۋعانستاننان يرانعا ءوتىپ، 2022 جىلى ءوزى قازاقستانعا ءبىلىم الۋعا كەلگەن.
“اۋعان قىزدارى بىلىمگە قۇشتار”
- مەن قازاقساندا ءبىلىم الۋ ءۇشىن اعامدى ماجبۇرلەپ، بىرگە يرانعا وتۋگە كوندىردىم. باسقا جول بولمادى. ويتكەنى، تالىپتەر ايەل ادامدى ماحرامسىز (اكەسى، اعاسى، كۇيەۋى) شەت ەلگە شىعارمايدى. شەكارادا ۇزاق تەكسەرىستەن ءوتىپ، يرانعا كەلگەن سوڭ، باستى ماقساتىم قازاقستاندا جوعارى ءبىلىم الۋ بولدى. مىنە، قازىر سول ماقساتىما جەتتىم، - دەيدى شاميسا راسۋلي.
ول ءوزى وسىندا بولعانىمەن ارتتا قالعان جانۇياسىنا الاڭدايدى.
- قازىر وتباسىم اۋعانستاندا. ولار ءۇشىن ۇنەمى الاڭدايمىن. انام مەن ءسىڭىلىم ءۇشىن شەكتەۋلەر وتە كوپ. ءسىڭىلىم مەكتەپكە بارا المايدى. 10 سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە تالىپتەر كەلىپ تىيىم سالدى. سوندىقتان وقۋىن جالعاستىرا الماي قالدى. اۋعان قىزدارى بىلىمگە قۇشتار، كوبى وقىعىسى كەلەدى. بىراق مۇمكىندىك جوق جانە مەن سەكىلدى ءبارىنىڭ جولى بولا بەرمەيدى، - دەيدى ول.
شاميسا ەلدەگى جاعداي بۇرىن دا اسا جاقسارىپ كەتپەگەنىمەن، سالىستىرمالى تۇردە وڭتايلى بولعانىن ايتادى.
- تالىپتەر كەلمەي تۇرىپ جاعداي جاقسى ەدى. قىزداردىڭ تولىقتاي بولماسا دا، قۇقىعى بار ەدى. قازىر ءبارى باسقا، - دەيدى شاميسا راسۋلي.
بۇرىن قانداي ەدى؟
اۋعانستاندا تاليبان 1996-2001 جىلدار اراسىندا بيلىكتە بولعان. سول كەزدە ايەلدەرگە تىيىم كوبەيىپ، ولار قوعام ومىرىنە ارالاسپايتىن. كەيىن 2001 جىلى بيلىكتەن كەتكەن سوڭ، اۋعانستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى بىرتىندەپ جوعارىلاي بەرگەن ەدى. تالىپتەر باقىلاۋىنداعى ايماقتاردى قوسپاعاندا باسقا 34 پروۆينتسيانىڭ بارلىق ءبىلىم دەڭگەيى قىزدارعا قول جەتىمدى بولدى.
USIP (امەريكا قۇراما شتاتاترىنىڭ بەيبىتشىلىك ينستيتۋتى) مالىمەتىنشە، 2002-2021 جىلدار ارالىعىندا 1-12 سىنىپتارعا 3 816 793 قىز قابىلدانعان. اۋعانستان ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2020-2021 جىلدارعا ارنالعان جىلدىق ەسەبىنە سايكەس، 18 765 مەملەكەتتىك جانە جەكە مەكتەپ جۇمىس ىستەپ تۇرعان. سونداي-اق اۋعانستاندا 200 000-نان استام مۇعالىم، ونىڭ ىشىندە 80 554 ايەل بولدى. 2020 جىلى 100 000-نان استام اۋعاندىق ايەلدەر مەملەكەتتىك نەمەسە جەكەمەنشىك ۋنيۆەرسيتەتتەرگە وقۋعا ءتۇستى جانە 2019 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارىندا 2 439 ايەل وقىتۋشى بولعان.
تاليبان بيلىككە كەلگەنگە دەيىن اۋعانستان پارلامەنتىندە 63 ايەل بولدى، توعىزى مينيستر نەمەسە ۆيتسە-مينيستر دەڭگەيىندەگى قىزمەتتەردى اتقاردى. اۋعانستاننىڭ سوت جۇيەسىندە 280 ايەل سۋديا جانە 500-دەن استام پروكۋرور بولدى. 2000-نان استام ايەلدەردىڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەسى بولعان.
بۇل اۋعانستاننىڭ ءداستۇرلى پاتريارحالدىق قوعامىندا ايەلدەردىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارا باستاعانىن كورسەتەتىن ەدى. الايدا تاليبان كەلگەن سوڭ ولار ادام قۇقىعىن ساقتاۋ، ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋىنا قاتىستى ۋادەلەرىن ورىنداماي، كەرىسىنشە سيپات ءورىس الدى.
ارتىقشىلىق اتىمەن جاسالعان كەمشىلىك
- اۋعانستانداعى جاعداي كۇردەلى. بيلىككە قايتا ورالعان تاليبان “قاتاڭ يسلام زاڭدارىن” ءتۇسىندىرۋ نەگىزىندە ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىنا شەكتەۋلەر ەنگىزدى. بۇل شەكتەۋلەردىڭ ناقتى سەبەپتەرى تاليباننىڭ ءدىني پرينتسيپتەردى كونسەرۆاتيۆتى تۇسىندىرۋىنە نەگىزدەلگەن. ولار ءدىندى جامىلىپ، قاراڭعى شۇڭقىر قازۋدا. ايەل قۇقىعىن شەكتەپ قانا قويماي، ەل بولاشاعىنا زيان كەلتىرمەك. ءبىلىمدى ايەلدەر بولماسا، ءبىلىمدى بالالار بولمايدى ەمەس پە؟ – دەديى شاميسا راسۋلي.
- اۋعانستانداعى يماندىلىقتى ناسيحاتتاۋ جانە ازعىندىقتاردىڭ الدىن الۋ مينيسترلىگى مەن ءبىلىم مينيسترلىگى مۇعالىمدەرگە ءدىني تەست تاپسىرتا باستادى. بۇل سىناقتار تالىپتەر ءۇشىن ءبىلىمدى جانە تاجىريبەلى مۇعالىمدەردى جۇمىستان شىعارىپ، ولاردىڭ ورنىنا رەسمي ءبىلىمى جوق نەمەسە تاجىريبەسى جوق، كوپشىلىگى تەك مەدرەسەلەردە ءبىلىم العان مۇعالىمدەردى اۋىستىرۋ مەحانيزمى رەتىندە قاراستىرىلعان. تاليباندار سونىمەن قاتار ءدىني سىناقتان وتكەن مۇعالىمدەرگە قاراپايىم سىياقى قاراستىرىپ، جالاقىسىن دا كوتەرمەك. ال ءدىني سىناقتان وتپەگەن مۇعالىمدەر، جۇمىسسىز قالدى. كيىم ۇلگىسى وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، اشىق ءتۇستى كيىمگە تىيىم سالىنعان. ەلدىڭ كەي ايماعىندا مۇعالىمدەرگە ساباق بەرۋ كەزىندە ءتىپتى سىنىپ ىشىندە بەتتەرىن جابۋعا بۇيرىق بەرىلدى، - دەيدى اۋعانستاندىق ستۋدەنت شاميسا راسۋلي.
شاميسا وتباسىن قاتتى ساعىنعانىن، دەگەنمەن، ەلىنە قايتا ورالا المايتىنىن ايتتى.
“قايتا ەلىمە ورالا المايمىن”
- مەن قايتا ەلىمە ورالا المايمىن. بىرىنشىدەن، ەلگە ماحرامسىز قايتۋ قيىن. ەكىنشىدەن، بولاشاعىم ءۇشىن الاڭدايمىن. بارعاندا جۋرناليست بولىپ جۇمىس ىستەي الامىن با؟ مۇنى دا بىلمەيمىن. ۇشىنشىدەن، وتباسىمنىڭ تۇرمىسى مەن قاۋىپسىزدىك جاعدايى ناشار. مۇنىڭ بارلىعى –ماعان قىسىم، - دەيدى اۋعاندىق جاس.
- ەلدە جاعداي جاقسارىپ، جۋرناليستەرگە مۇمكىندىك ارتپايىنشا، ەلگە ورالۋ ويىمدا دا جوق. قازاقستانداعى وقۋدى بىتىرگەن سوڭ، ەۋروپا ەلدەرىنە ماگيستراتۋراعا تۇسكىم كەلەدى، - دەيدى شاميسا.
ارمانى كوپ 22 جاستاعى شاميسا مۇمكىندىگى بولسا، اۋعانستانداعى ءبىراز نارسەنى وزگەرتكىسى كەلەدى.
- مەن اۋعان قىزدارى ءۇشىن الاڭدايمىن. ولار وزدەرىنىڭ ماقساتسىز جانە بەلگىسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا قاپالى. وعان كونۋگە ءماجبۇر. مەنىڭ مۇمكىندىگىم بولسا، ەلىمدە كوپ نارسەنى وزگەرتەر ەدىم. الدىمەن، بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ورناتقىم كەلەدى. قاقتىعىستاردان شارشاعان حالىق اۋعانستان تۇراقتى بەيبىت ەل بولعانىن قالايدى. ەكىنشى، ادام قۇقىعىن جاقسى دارەجەگە جەتكىزەر ەدىم. اسىرەسە، ايەل قۇقىعى. ولار تەڭ دارەجەدە قوعامعا ارالاسۋى كەرەك. بىلىمگە، دەنساۋلىق ساقتاۋعا تەڭ قۇقىعى بولۋى قاجەت. ءۇشىنشى، ارينە، بىلىمگە قولجەتىمدىلىك، ساپاسىنىڭ ارتۋىن نەگىزگە الۋعا ۇمتىلار ەم. ءتورتىنشى، ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا كۇش سالار ەدىم. بەسىنشى، ساياسي رەفورمالار. ۇكىمەتتى جاۋاپتى باسقارۋعا، اشىقتىققا ۇمتىلۋعا شاقىرار ەدىم. ال مەنىڭ قازىرگى قولىمنان كەلەتىنى –تەك ءبىلىم الۋ، - دەيدى شاميسا راسۋلي.
1994 جىلى قۇرىلعان تاليبان قوزعالىسى 2021 جىلى اۋعانستان بيلىگىنە كەلىپ، قۇزىرىن جۇرگىزىپ وتىر. الايدا تاليباننىڭ بيلىككە كەلەر كەزدەگى ادام قۇقىعىن ساقتاۋ جانە ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋىن قاماتامسىز ەتۋ ۋادەسىن ازىرگە ورىنداماي وتىرعانى ءجيى سىنالادى. تاليبات اتاۋى استىنداعى اكىمشىلىككە قارايتىنداردىڭ ءوزارا ءارتۇرلى توپتان قۇرالعانى ايتىلادى.
دانا نۇرمۇحانبەت،
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
