وسىدان 117 جىل بۇرىن، ياعني 1907 جىلى 16 مامىر كۇنى ءىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ورال وبلىسىنان سايلانعان دەپۋتاتى باقىتجان قاراتاەۆ مەملەكەتتىك دۋمادا 39-پلەنارلىق ماجىلىسىندە اگرارلىق ماسەلەنى تالقىلاۋعا قاتىسادى. وتكىر سوزىمەن ول اگرارلىق جانە ۇلتتىق ماسەلەلەردى قوزعاپ، قازاقستان جەرىنە ورىس جانە ۋكراين كرەستياندارىن كوشىرۋ جونىندەگى ستولىپين جوسپارلارىنىڭ حالىققا قارسى ەكەنىن اشىق ايتىپ، اشكەرەلەدى.
ءحىح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ سوڭىندا قازاق دالاسىندا قونىس اۋدارۋشىلارعا جەر ءبولۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان قازاقتار ادام توزگىسىز قيىندىقتاردى باستان كەشىردى. مىنە، وسىنداي شيەلەنىسۋلەر وتارشىلىققا قارسى باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ تۋىنداۋىنا اكەپ سوقتىردى. بۇل قوعامدىق قوزعالىستاردىڭ باسىندا سول زامانداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەدجان سەرالين، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇستافا شوقاي، عۇمار قاراشەۆ سىندى كوپتەگەن زيالىنىڭ قاتارىندا باقىتجان قاراتاەۆ تا بار ەدى.
قاراتاەۆ باقىتجان بەيسالىۇلى 1860 جىلى جايىق ءوڭىرىنىڭ قاراتوبە اۋدانىنداعى اقباقاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول ورىنبور گيمنازياسىن بىتىرگەننەن كەيىن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. 1890 جىلى ونى ءىى دارەجەلى التىن مەدالمەن ۇزدىك بىتىرەدى. العان ماماندىعى بويىنشا پەتەربۋرگتە، كۋتايسيدە جانە ورىنبوردا بىرنەشە جىل تەرگەۋشى بولىپ ىستەيدى. 1897 جىلى تۋعان جەرىنە قايتا ورالىپ، ورالدا، قاراتوبەدە، جىمپيتىدا ادۆوكات بولدى. 1907 جىلى ءىى مەملەكەتتىك دۋماعا ورال وبلىسىنان دەپۋتات بولىپ قاتىسىپ، جەر-سۋ ماسەلەسى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ ءسوز ءسويلەدى.
سول كەزدە باقىتجان قاراتاەۆتىڭ سويلەگەن ءسوزى:
دەپۋتات مىرزالار!
قىرعىز-قايساق حالقىنىڭ اتىنان بۇل مىنبەدەن ەشكىم سويلەگەن جوق: سوعان قاراماستان، مەملەكەتىمىزدەگى شيەلەنىسىپ وتىرعان اگرارلىق ماسەلەنى شارۋالاردى دالالىق وبلىستار تەرريتورياسىنا، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ تەرريتورياسىنا قونىس اۋدارۋ ارقىلى شەشكىسى كەلەتىندەر بار. اسىرەسە وڭ جاق قاتاردا وتىرعان اعايىندارىمىز اگرارلىق داعدارىستى شارۋالاردى ورتا ازياعا كوشىرتۋ جولىمەن جويۋعا قۇشتار. ولاردىڭ كوزقاراستارىن پارلامەنتكە ەگىنشىلىك پەن جەرگە ورنالاستىرۋ ءىسىنىڭ باس باسقارۋشىسى كنياز ۆاسيلچيكوۆ، سونداي-اق مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ستولىپين تاراتىپ وتىر. الايدا وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتىك دۋما دەلەگاتتارىنىڭ بىردە-ءبىرى ءدال قازىر ازيالىق وبلىستار ىشىندە شارۋالاردى قونىستاندىراتىن باسى ارتىق جەر بار ما، باسىمىزدى قاتىرا-قاتىرا شارۋالاردى قونىس اۋدارۋعا تاۋەكەل ەتە الاتىنداي دالالىق وبلىستاردىڭ بارلىق بولىكتەرى جاراتىلىستىق-تاريحي، شارۋاشىلىق-ستاتيستيكا، توپىراعى مەن اۋا رايى جاعدايلارى تۇرعىسىنان زەرتتەلىپ بولدى ما دەپ سۇراعان جوق، ول تۋرالى بىلە دە قويماس. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇددەلەرىمەن ەسەپتەسپەي كەلگەن قونىستاندىرۋ قالاي دەگەنمەن دە ادىلەتسىزدىك بولىپ تابىلۋعا ءتيىس. ول قاشاندا كۇشتىنىڭ ءالسىزدى قاناۋى دەپ قابىلدانباق. ءسوز جوق، قىرعىزدار، ياعني قىرعىز-قايساق دەپ اتالاتىندار - ءالى دامۋدىڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇرعان قاۋقارسىز حالىق، سول سەبەپتى دە ولارمەن ورتاق ءتىل تابىسۋعا بولادى جانە ولارعا زورلىق كورسەتۋدىڭ ەشقانداي ءجونى جوق. ءبىز، قىرعىز-قايساقتار، روسسيادا قاتتى ۋشىعىپ وتىرعان اگرارلىق ماسەلە شۇعىل شەشىم قابىلداۋدى تالاپ ەتەنىنىن تەرەڭ تۇسىنەمىز. ءبىزدىڭ شارۋا باۋىرلارىمىزدىڭ جەرگە مۇقتاجدىعىن جاقسى سەزەمىز، ەگەر باسى ارتىق جەرىمىز بولسا، ولارعا ءبىز ريزاشىلىعىمىزبەن ىعىسىپ ورىن بەرۋگە ءازىرمىز. ال ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى دالالىق وبلىستار تەرريتورياسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جاراتىلىستىق-تاريحي، شارۋاشىلىق-ستاتيستيكالىق تۇرعىدا جەتە زەرتتەلمەگەندىگىندە. بۇگىن ءبىزدىڭ جولداسىمىزعا دەپۋتات تەمەرەنكوۆ ازيادا ۇشى-قيىرسىز جەر بار، شارۋالاردى سوندا قونىس اۋدارتىپ، وسىلايشا جەر جەتىمسىزدىگىن جويۋعا بولادى دەگەندى ايتتى. شىن مانىندە، بەلگىلى عالىم ششەربينا دالالىق وبلىستاردىڭ سولتۇستىك ۋەزدەرىن، اتاپ ايتقاندا، توعاي، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ جەرى قۇنارلى ۋەزدەرىن عانا زەرتتەگەن، بىراق ششەربينا ولاردىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۋەزدەرىن بارلاي المادى. ەگەر اۋا رايى مەن توپىراق جاعدايلارىنىڭ بارلىعى تۇتاستاي زەرتتەلگەن بولسا، وندا دالالىق وبلىستاردىڭ وڭتۇستىك ۋەزدەرىندە توپىراق سورلى، قۇمدى، كەۋىپ قالعان سور دالا بولعاندىقتان، باسى ارتىق جەردىڭ وتە از ەكەنى جايىندا ەشقانداي كۇمانسىز قورىتىندى جاساعان بولار ەدىك. وسى كەزگە دەيىن ءبارى قىرعىزدار كوشىپ-قونىپ ءجۇردى-ءمىس دەگەن تۇسىنىكپەن كەلەدى. جوق، مىرزالار، قىرعىزداردىڭ كوشپەلىلەرى دە، وتىرىقشىلارى دا بار. دالالىق وبلىستاردىڭ سولتۇستىكتەگى قۇنارلى ۋەزدەرىن، مىنە، ونداعان جىلداردان بەرى وتىرىقشى قىرعىزدار جايلاپ، ەگىن ەگىپ كەلەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى شىمنان، ەندى بىرەۋلەرى كىرپىشتەن، ۇشىنشىلەرى قىزىل كىرپىشتەن ءۇي سالىپ العان، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولاردىڭ ءوز تۇرمىستارىنا ساي تۇرعىن ءۇي مەن قورا-قوپسىلارى بار. وسىناۋ وتىرىقشى قىرعىزدار ءۇشىن ەگىن ەگۋ - تۇرمىس تۇزەۋدىڭ ەڭ نەگىزگى كوزى، ال ولار مال وسىرۋمەن دە اينالىسادى دەسەك، ول تۇرمىس تۇزەۋدىڭ قوسىمشا كوزى بولىپ تابىلادى. دالالىق وبلىستارعا قونىس اۋدارا وتىرىپ، ءىس جۇزىندە وسى قىرعىزداردى وزدەرى مەكەندەگەن جاقسى جەرلەرىنەن، جىلى ۇيالارىنان قۋىپ شىعۋمەن اينالىسۋدا.
دۋمانىڭ توراعاسى:
- شەشەن مىرزا، ون مينۋت ۋاقىتىڭىز ءبىتتى.
قاراتاەۆ:
- مىرزالار، وسىعان دەيىن سىزدەردىڭ ەشقايسىلارىڭىز دالالىق وبلىستارعا قونىس اۋدارۋ جايى تۋرالى اۋىز اشقان جوقسىزدار. بالكىم، مەملەكەتتىك دۋما دارحاندىق تانىتىپ، مەنىڭ ءسوزىمدى اقىرىنا دەيىن تىڭدار. مىرزالار، مەنىڭ شارۋالاردى دالالىق وبلىستارعا قونىس اۋدارتۋدىڭ جاي-كۇيى جايىنداعى باياندامامدى اياقتاۋىما مۇمكىندىگىم قالمادى، دەگەنمەن مەنىڭ ايتارىم - مەملەكەتتىك دۋما وزدەرى ىشكى روسسياداعى پومەششيكتەر مۇددەلەرىن، وسىناۋ 130 مىڭ پومەششيكتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن شارۋالاردى قونىستاندىرۋ ارقىلى قورلاپ وتىرعان قىرعىز-قايساقتاردىڭ ءاردايىم شارۋالاردىڭ جەرگە دەگەن مۇقتاجىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىمەن جەكە يەلىكتەگى جەرلەردى كۇشتەپ تارتىپ الۋ نيەتىندەگى بارلىق وپپوزيتسيالىق فراكتسيالارعا ايانىشپەن قارايتىنىن ەستە ۇستايتىن بولسىن. دەگەنمەن بۇگىنگى تاڭدا شارۋالارعا ورىن بوساتۋ ءۇشىن قىرعىزداردى جەرلەرىنەن عانا ەمەس، ولاردىڭ تۇرعىن ۇيلەرىنەن كوشىرىپ، قۋىپ شىعىپ جاتقانىن تۇسىنىڭىزدەر. ورىستىڭ قاراپايىم ەڭبەكشىلەرى مەن زيالىلار قاۋىمى جەرىمەن قوسا، ۇيىنەن، قورا-قوپسىسىنان قۋىلىپ جاتقان سورلى قىرعىز-قايساقتاردى جابىرلەپ جاتقاندارعا قارسى شىعىپ، قامقور قول ۇشتارىن بەرەدى دەپ سەنەمىن. مەنىڭ قولىمدا مۇنى دالەلدەيتىن قىرۋار دەرەكتەر تۇر، بىراق، وكىنىشكە قاراي، ءسوزىمدى اياقتاي المادىم («ورال ءوڭىرى»، 1990, 8 جەلتوقسان).
