«ايەلىن ۇرىپ ءولتىردى» دەپ ايىپتالعان بۇرىنعى ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى قۋاندىق بيشىمباەۆتىڭ ءىسى بويىنشا سوت پروتسەسى جالعاسىن تابۋدا. سوت وتىرىسى القابيلەر قاتىسۋىمەن اشىق رەجيمدە ءوتىپ جاتىر. وندا كورسەتىلگەن ۆيدەو-كورىنىستەر كەڭ تاراپ، قوعامدا رەزونانس تۋعان. الايدا بۇل قانشالىقتى دۇرىس، ماسەلەنىڭ زاڭدىق، ەتيكالىق، ەموتسيالىق قىرى ەسكەرىلگەن بە؟ مەديا-مامان عاليا اجەنوۆادان وسى تۋرالى سۇرادىق.
سالتانات نۇكەنوۆانىڭ ءولىمى بويىنشا القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن ءوتىپ جاتقان سوت 27 ناۋرىزدا باستالعان. بۇل سوتتان 1 ساۋىردەن باستاپ تىكەلەي ترانسلياتسيا جاسالىپ وتىر. ونى كەيبىرەۋلەر رەاليتي-شوۋعا تەڭەپ، تاعى ءبىرى سونداعى زورلىق كورىنىستەرىنە قارسى ەكەنىن ءبىلدىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە تالقى تۋدىرىپ جاتقاندارى دا بار. سوت بارىسىندا بيشىمباەۆتىڭ ايەلىن اياۋسىزدىقپەن ۇرىپ، تەپكەن كادرلارى باق ارقىلى دا، جەلى ارقىلى دا كەڭ تاراۋدا.
مەديا - مامان عاليا اجەنوۆا رەيتينگ قۋالاعان بلوگەرلەر مەن جۋرناليستەردىڭ بۇل تاقىرىپتى حايپقا اينالدىرعانىن جاسىرمادى. جۋرناليستىك ەتيكانى ساقتاۋ، زورلىق كورىنىستەرىن ناسيحاتتاماۋ دەگەن تالاپتار قالاي ورىندالۋدا، نەمەسە ورىندالماۋدا – وسى تۋرالى مەديا-ماماننان سۇرادىق.
- بيشىمباەۆتىڭ سوتى باق-تا تالقىلانىپ جاتقان توپ تاقىرىپقا اينالدى. سوتتان ترانسلياتسيا بەرىلىپ وتىر. مۇنىڭ ار جاعىندا نە بار دەپ ويلايسىز؟
- بۇل – بۇرىن-سوڭدى بولماعان، اشىق سوت. مۇندا بۇكىل تەحنيكالىق، تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەر پايدالانۋدا. سوت ارقىلى ءبىزدىڭ بيلىك ءوزىنىڭ اشىق قوعام، زاڭ مەن ءتارتىپتى ۇستاناتىن مەملەكەت رەتىندە ءوز حالقىنىڭ قولداۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن، بۇكىل الەمنىڭ الدىندا ءوزىن ادىلەتتى مەملەكەت ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. ونىڭ باستى سەبەبىن 2022 جىلى بولعان قاندى قاڭتار وقيعاسىنان ىزدەستىرۋگە بولادى. ول وقيعا – ءبارىمىز ءۇشىن ۇلكەن تراگەديا، ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. ول تۋرالى قوعام ءالى دە ايتا بەرەدى. سول سەبەپتى بۇگىنگى سوت قوعام الدىنداعى بيلىكتىڭ اقتالۋى سياقتى كورىنەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، بۇل – ناقتى ىستەلىپ جاتقان شارالاردى كورسەتۋ ارەكەتى. قوعامنىڭ ءوزى، حالىق ءۇشىن سوت پروتسەسى وتە ماڭىزدى. بيلىكتىڭ ءوزى حالىققا وسى سوتتىڭ اشىق بولۋى قاجەت ەكەنىن اڭداتىپ، زورلىق- زومبىلىققا نۇكتەسىن قويۋ ءۇشىن وسى قادامعا بارىپ وتىر. حالىققا بۇل ارەكەت ۇناپ، ارينە ادىلەتتى جازانى كۇتىپ وتىر دەپ ويلايمىن.
- سوتتا كورسەتىلگەن كادرلاردىڭ باق-تا سول كۇيى تاراعانى قانشالىقتى دۇرىس دەپ ويلايسىز؟
- زاڭدىلىق كىم تاراتقانىنا، كىمنىڭ ول ۆيدەوعا قول جەتكىزگەنى، تۋىستارىنىڭ نە باسقانىڭ، ادۆوكاتتىڭ، پروكۋروردىڭ، ايتەۋىر قانداي دا ءبىر تاراپتان ۆيدەو سىرتقا، دالاعا شىعىپ كەتتى. مەنىڭ ەسىمدە، وسىنداي ادامدار قاراسىن، بىراق بۇل تاراتىلماسىن دەگەن سۋديانىڭ تاراپىنان ەسكەرتۋ بولعان. بۇل ءبىر اقپارات كوزىنەن رەسۋرسپەن شىعىپ وتىر. ونى كىم ىستەپ وتىرعانىن بىلمەيمىز. بارلىق باق، اسىرەسە جۋرناليستيكادا جۇرگەندەر بۇل اقپاراتتىڭ مىڭداپ، ميلليونداپ تاراپ كەتەتىنىن الدىن الا بولجاۋ ارقىلى مۇنداي قادامعا بارماۋى كەرەك ەدى.
- جەلىدەگى ۆيدەو ەموتسيالىق تۇرعىدا وقىرمانعا قالاي اسەر ەتۋدە؟
- ءاربىر نارسەنى، پسيحيكالىق، اۋىر نارسەنى قورىتۋ ءۇشىن ادام دەنساۋلىعى، جۇيكەسى شامادان تىس مىقتى بولۋى كەرەك. وزىنە قاتىسى جوق ادامدار ۆيدەونى ءبىر كورىپ، كۇرسىنىپ وتە بەرۋى مۇمكىن. ال مارقۇمنىڭ تۋىسقاندارى،اتا-اناسى، باۋىرلارى ءۇشىن ايىپتالۋشىنى كورۋدىڭ ءوزى وتە اۋىر سوققى. بىرىنشىدەن، قىزىنىڭ ءولىمى ولاردى ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان. ەكىنشىدەن، سوت جۇيەسىندە ايىپتالۋشىنىڭ ايتقان سوزدەرىن ەستىپ، كورىپ، ولار ودان ارمەن سوققى الىپ وتىر. ال جاريالانعان ۆيدەو ماتەريالداردى كورۋ – ولار ءۇشىن بارىنەن قيىن جاعداي. ولار قاتتى كۇيزەلىپ وتىر.
- جۋرناليستەردىڭ سول ۆيدەو كادرلاردى اشىپ كورسەتۋى دۇرىس پا؟
- بىزدە قازىر جۋرناليزم جوق. جۋرناليستيكانىڭ قايدا بارا جاتقانىن بىلمەيمىن. قازىر قولىنا تەلەفوندى ۇستاپ الىپ، ەشقانداي زاڭعا، تارتىپكە، ىشكى مادەنيەتكە باعىنباي، تەك حايپ پەن رەيتينگ ءۇشىن جۇرگەن ادامدار كوپ ءبىزدىڭ ارامىزدا. وعان مەن تاڭقالمايمىن. مەنىڭشە ولار وسىنى تاراتۋ ارقىلى مونەتيزاتسيامەن اقشا تابادى.
- بيشىمباەۆ ايەلىن «بىرنەشە رەت تەپتىم، ۇردىم» دەپ اقتالۋدا. جەلىدە دە سوتتا كورسەتىلگەن ۆيدەو كولەگەيلەنبەي، ەركىن دە اشىق تۇردە تاراۋدا. مۇنىڭ بالاما جولى بار ما ەدى؟
- ۆيدەودا زورلىق-زومبىلىق اكتىلەرى كورسەتىلگەن. سول سەبەپتى ونى جاريالاماي، تەك 1-2 فوتومەن ماتەريال بەرۋگە بولار ەدى. مارقۇمنىڭ ءجابىر كورگەنىن اشىق كورسەتپەي، ءىرى پلاندى قولدانۋ كەرەك ەدى.
جۋرناليستيكانىڭ ماڭىندا جۇرگەندەرگە ايتار ەدىم. ادامگەرشىلىك دەگەننەن اتتاماس ءۇشىن ەتيكا ەرەجەلەرىن وقىپ الىڭدارشى ەڭ بولماسا. سوسىن بىزدە تسەنزۋراعا تىيىم سالىنعان. كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن نارسە، راس. جالعان، بۇرمالانعان اقپاراتتى تاراتۋعا بولمايدى.تەك شىندىقتى ايتۋ كەرەك، بار نارسەنى سوزبەن دە جەتكىزۋگە بولادى. قينالىپ تۇرعان ادامنىڭ قايتا-قايتا قيناعاننان كورى فوتومەن اقپاراتتى بەرۋگە بولادى
مىنا ۆيدەونى كورگەننەن سوڭ ايىپتالۋشىنىڭ قاتاڭ جازامەن سوتتاۋ كەرەك سياقتى. ول ادام تۇزەلەدى دەگەن پىكىر قاتە. سول سەبەپتى مەنىڭ ويىمشا، سوت پروتسەسىنىڭ اشىق ءوتۋى، ستسەناري بولسا دا جاقسى. بۇل بيلىككە دە، حالىققا دا قاجەت. ويتكەنى قاراشا حالىق ادىلەتسىزدىكتەن، تارتىپسىزدىكتەن، زاڭسىزدىقتان شارشاعان. قازىر ەكونوميكالىق، قارجىلىق جاعدايىمىز قيىن. سۋ تاسقىنى، ماسەلەلەر ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءۇيىلىپ-توگىلىپ جاتقاندا بۇل پروتسەسس اشىقتىقتىڭ ايعاعى بولىپ وتىر.
- عالامتوردا تەك كامەلەت جاسىنا جەتكەن، 18 جاستان اسقان ادامدار عانا وتىرمايدى عوي. زورلىق-زومبىلىق بەينەلەرىن كىشكەنتاي بالالار دا قاراپ جاتىر. بۇعان نە دەيسىز؟ ولاردىڭ پسيحيكاسىن بۇزبايمىز با؟
- بۇل بالالارعا دا، ەرەسەكتەرگە دە اسەر ەتەتىنى بەلگىلى. اتا-انا بالانىڭ نە باقىلاپ وتىرعانىن ءبىلۋى، قاداعالاۋى ءتيىس.
- ال القابيلەر تۋرالى نە ويلايسىز؟
- ءبىرىنشى كوزقاراس، بۇل سوت - بيلىك پەن قوعامعا پايدالى. ەكىنشىدەن ايىپتالۋشىنىڭ كوزدەپ وتىرعانى القابيدىڭ شەشىمى. بىراق كۇدىك تۋدىرارى – القابيلەردىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى. سەبەبى ولار ءارتۇرلى ادامدار، كوبىنە ساناسى، ءبىلىمى، ومىردە كورگەنى، جالپى جاعداياتقا كەڭ كوزبەن جان-جاقتى قاراپ، تولىق اناليزدەۋ قابىلەتى بار ما، جوق پا ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. دەگەنمەن سول تاڭدالعان القابيلەرگە جانە سۋدياعا ءۇمىت پەن سەنىم ارتۋدان باسقا امالىمىز جوق.
سۋديا ءوزىنىڭ ميسسياسىن ۇعىنىپ، زاڭناما مەن ىستەگى ناقتى فاكتىلەرگە، كۋاعا جۇگىنە وتىرىپ، قولمەن ۇستالعان، كوزبەن كورگەن دۇنيەگە سەنىپ، ءادىل شەشىم شىعارسا دەيمىز.
ارينە، ەموتسياعا جول بەرىلمەيدى دەپ سەنەمىز.
ايىپتالۋشى ناق جازاسىن مويىنىمەن كوتەرۋگە ءتيىس.
- ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
سىمبات ناۋحان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
