«ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان ۇرپاقتارى قازاقستانعا بىردە-ءبىر رەت كەلمەي، ورىستانىپ كەتتى» دەپ ورىنسىز سوگەتىندەر ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان العاشقى جىلدىڭ وزىندە ۇلت كوسەمىنىڭ ماسكەۋدەگى ۇرپاقتارى جەرلەستەرىنىڭ شاقىرتۋىن قابىل الىپ، الاش ارىسىنىڭ كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى مەكەنى - قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانىنا جۇرەكتەرى الىپ ۇشىپ، اتا-بابالارىنىڭ تۋعان جەرىنە ۇلكەن ساعىنىشپەن ارنايى كەلگەنىن بىلە مە ەكەن؟! كەيىن ولاردى ەلگە ەشكىم شاقىرماعان دا، ىزدەمەگەن دە…
«مەنىڭ اكەم سەرگەي (وكىتاي) سىزدەرگە شىنىمدى ايتار بولسام، جارتىلاي قازاق، جارتىلاي ورىس ەدى. بۇعان ول كىنالى ەمەس. زامان سولاي، تاعدىردىڭ جازۋى سولاي بولدى. جان ساقتاۋ ءۇشىن سىرتتان پانا ىزدەۋگە ءماجبۇر بولعان. اكەم اتام تۋرالى تام-تۇمداپ بولسا دا ايتاتىن. ال اتامنىڭ تۋعان جەرى قازاقستان ەكەنىن بىلسەك تە ءدال وسى اقتوعاي ەكەنىن، بۇل جەردە كوپ اعايىن تۋىس بار ەكەنىن ءتىپتى دە بىلگەن جوقپىز. ارعى اتالارىمىزدىڭ بەيىتىنە بارىپ تاعزىم ەتىپ قايتتىق. قاسيەتتى جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن الدىم. ونى بۇكىل قازاقتىڭ ۇلى بولعان ءاليحان اتامنىڭ كوزىندەي كورىپ، تۇمارداي ساقتايتىن بولامىز»، - دەپ اۋىر كۇرسىنىپ، جان سىرىن اقتارىپ ەدى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان نەمەرەسى ەۆگەني وكىتايۇلى بالاسى پەترمەن بىرگە وسىدان 32 جىل بۇرىن تۋعان ەلىمەن ساعىنا قاۋىشقان ساپارىندا.
1992 جىلى ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن كەشە عانا العان الماعايىپ كەزەڭدە اقتوعاي جۇرتشىلىعى، اۋداننىڭ تۇڭعىش اكىمى ساعادات دۇيسەبەكوۆتىڭ تاباندى باستاماسىمەن 72 جىل بويى سىرەسىپ قاتىپ قالعان سەڭ بۇزىلىپ، رەسپۋبليكا بويىنشا تۇڭعىش رەت وتكىزىلگەن «الاشتىڭ اقتوعايدان شىققان ءۇش ارىسى» اتتى رۋحاني شاراعا ۇلت كوسەمىنىڭ ماسكەۋدە تۇراتىن ۇرپاعى ارنايى قاتىسىپ، جەرلەستەرى اقبوز ات مىنگىزىپ، قۇرمەت كورسەتتى. سول كەزدە الاش ارىسىنىڭ ۇرپاعى اقتوعايداعى تالدىبەيىت پەن ۇلىتاۋداعى جوشى حان مازارىنا تاعزىم ەتۋ ارقىلى بۇكىل قازاق دالاسىن ارالاپ كورگەندەي ايرىقشا اسەرگە بولەنىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن قيماي قوشتاسىپ، ماسكەۋگە قايتىپ ەدى… تۋعان جەردىڭ توپىراعىنان ءنار العان ولاردىڭ بويىنداعى قاندارى تۋلاپ، رۋحتارى كوتەرىلىپ، ءتۇپ تامىرىمىزدى تاپتىق اۋ دەگەن ۇمىتتەرى ويانىپ، بيلىكتىڭ ارنايى شاقىرتۋىن اڭساپ كۇتتى. الايدا تاۋەلسىزدىك العان 33 جىلدىڭ ىشىندە بيلىك وكىلدەرىنەن شاقىرتۋ بولماعاندىقتان ولار قازاقستانمەن بايلانىسىن ۇزۋگە ءماجبۇر بولدى.
ءاليحاندى باعالايتىن جۇرت ءاليحاننىڭ ۇرپاقتارىنان نەگە الىستادى؟ ولاردى ەلگە كەرەك قىلماي، باس تارتۋىمىزعا، ەلەپ-ەسكەرمەۋىمىزگە قانداي جاعداي تۇرتكى بولدى؟ نە سەبەپ؟! وكىنىشكە قاراي، قازاقتى ءوز الدىنا دەربەس ەل قىلامىن دەپ قاسىق قانى قالعانشا ۇلت مۇددەسى جولىندا كۇرەسىپ وتكەن ءاليحان بوكەيحان بابامىز حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، الاش مۇراسىن قايتا جاڭعىرتۋدا جەكەلەگەن ازاماتتار مەن قوعام ۇيىمدارىنىڭ جانە ىنتالى جاستاردىڭ تاراپىنان ۇلكەن تالپىنىستى ءىس-شارالاردىڭ وتكىزىلۋىنە قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بيلىك تاراپىنان پارمەندى دەڭگەيدە قاجەتتى قولداۋ تاپپاي، كەشەندى ءىس-شارالار جوسپارى قابىلدانباي وتىرعاندىعى الاڭداتادى. بۇل جەردە ءبىز بىلمەيتىن قانداي قۇپيا بار؟!
ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان العاشقى ساتتەردە الاش ارىستارىنىڭ اتامەكەنىندە وتكىزىلگەن تانىمدىق كونفەرەنتسيادا اكادەميك، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى كەڭەس نۇرپەيىسوۆتىڭ: «بىزدەر، تاريحشىلار، شىنىن ايتساق، الاشوردانىڭ الدىندا كۇنالى بولدىق. ولار تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالادى»،- دەگەن ءادىل تاريحي باعاسى وسىعان دەيىن دايەكسىز ايتىلىپ كەلگەن بارلىق قۇيتىرقى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ەل تاريحىندا العاش رەت ايقىنداپ بەرىپ ەدى.
ال الاشتىقتاردىڭ سوڭعى تۇياعىنىڭ ءبىرى، جازۋشى جايىق بەكتۇروۆتىڭ سول مەرەكەلىك شارادا: «ءاليحان ۇلى ابايدىڭ كۇز، قىس، جاز، كوكتەم دەگەن ولەڭدەرىن ەۋروپانىڭ ۇلىلارى گەتە مەن گەينەگە تەڭەپ تاستاعان. ابايدىڭ ءومىربايانىن العاش جازىپ كەتكەن دە ءاليحان بولاتىن»،- دەگەن تۇجىرىمى 55 جىل بويىنا توپىراققا كومىلىپ، رۋحى تاپتالىپ كەلگەن، «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالادان ەندى عانا ارشىلا باستاعان الاش ارىسىنىڭ الىپ تۇلعاسىنىڭ جاڭا قىرىن اشىپ بەرسە، ارادا قانشا جىل وتسە دە، وسى ەكى الىپتىڭ تەرەڭ ويىن ماقۇلداعان الاشتانۋشى عالىم سۇلتان ىبىرايدىڭ الاش ارىسىنا ارنالعان كەيىنگى ءبىر رۋحاني شارادا: «ادام بولۋدى ابايدان، ەل بولۋدى ءاليحاننان ۇيرەنسەك، الەم كوشىنەن قالمايمىز»،- دەگەن ۇستانىمى قازاق حالقىن الەم ساناساتىن پروگرەسسيۆتى ۇلت قالىپتاستىرۋدا قالدىرعان قۇندى مۇرالارىن جاھاندانۋ تەندەنتسياسىنا جۇتىلىپ، سۋبمادەنيەتتىڭ قۇربانى بولعان بۇگىنگى جاس ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ قانشالىقتى قاجەت ەكەندىگىن ايعاقتاپ تۇر.
تاۋەلسىز ەل تاريحىندا وڭتۇستىك-شىعىس ازيا داعدارىسى مەڭدەگەن اۋىر كەزەڭ - 1998 جىلى اقتوعاي اۋدانىندا سول كەزدەگى اۋدان اكىمى تولەۋجان احمەتبەكوۆتىڭ بولاشاقتى ارىدەن كوزدەگەن باتىل قادامىمەن اقتوعايدا دۇنيەگە كەلگەن الاشتىڭ ءۇش ارىسىنا ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت «تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرى» دەگەن اتپەن بيىكتىگى 15 مەترلىك كومپوزيتسيالىق ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، الىپتار تۇلعاسى داڭقتى تۇعىرىنا كوتەرىلىپ، تاريحي ادىلدىك ورناعاندىعى ەرتەڭگى بولاشاققا مول ءۇمىت سىيلاپ ەدى. قاراعاندىلىق ءمۇسىنشى جاۋباسار قاليەۆتىڭ شەبەرلىگىمەن الاش ارىستارىنا ارناپ قولادان جاسالعان الىپ ەسكەرتكىشتىڭ، اۋدان ورتالىعىنداعى لەنيننىڭ تۇعىرىنان قۇلاتىلعان 7 مەترلىك قولا ءمۇسىنىنىڭ قايىرا بالقىتىلعان قورىتپاسىنان قۇيىلعاندىعىنىڭ ءوزى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كۇنى ءبىرجولا قاراڭ بولىپ، ەسەسىنە «الاش» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى، «ءاليحان الەمى» ءداۋىرىنىڭ باستالعاندىعىن جاريالاپ تۇرعانداي جۇرتشىلىق كوڭىلىنە سەنىم ۇيالاتتى. ۇلت كوسەمىنىڭ تۋعان جەرىندە تۇعىرعا كوتەرىلگەن بۇل ەسكەرتكىش الاش ارىسىنا بولاشاقتا رەسپۋبليكا اۋماعىندا ورناتىلاتىن بارلىق ەسكەرتكىشتەردىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالۋى قاجەت ەدى.
سودان بەرى 25 جىل وتسە دە، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ بەينەسىن تانىتاتىنداي ءبىر ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتىڭ قاراعاندى قالاسىنداعى ەسىمى بەرىلگەن اۋداندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورناتىلماعانى بىلاي تۇرسىن، كوڭىلگە قونبايتىن لايىقسىز جاسالىنعان ەسكيزىنىڭ ءوزى جۇرتشىلىق اراسىندا نارازىلىق تۋعىزىپ وتىرعاندىعى «الاش مۇراسىن تۇگەندەۋدە ۇلكەن ءىس-شارالار اتقارىلماي كەلە جاتىر» دەگەن تۇجىرىمنىڭ ايعاعىنا اينالىپ تۇر. تىرشىلىگىندە تۋعان ەلىنەن ەكى جارىم كەز جەردىڭ توپىراعىنىڭ بۇيىرۋىن ارمانداپ، «قازاقتىڭ جەرى تەك قازاقتىڭ عانا مەنشىگى»،- دەپ الەمگە جار سالىپ كەتكەن ءاليحان بوكەيحانعا قاراعاندى وڭىرىندە ەسكەرتكىش ورناتىلاتىن جەردى ساۋلەتتەندىرۋگە لايىقتى الاڭدى تاۋىپ بەرۋ جەرگىلىكتى اكىمشىلىككە سىن بولاتىندىعى بارشامىزدى الاڭداتۋدا. رەسەي عالىمى ۆيكتور كوزودويدىڭ: «ءاليحان بوكەيحان تۋعان جەرىندە ەسكەرتكىش ورناتىپ، كوشە، اۋدان، ۋنيۆەرسيتەتكە ەسىمىن بەرۋگە ابدەن لايىق وتە مىقتى تۇلعا. مۇنداي ءىرى تۇلعا كەز كەلگەن ۇلتتا كەزدەسە بەرمەيدى»،- دەگەن كوزقاراسى الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانعا قاتىستى ادىلەتتى قازاقستاندا تاريحي ادىلدىك ورىن الۋى قاجەتتىگىن كورسەتەدى.
1998 جىلى اقتوعاي اۋدانىندا الاشتىڭ ءۇش بىردەي ارىسىنا ارنالىپ ورناتىلعان ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە 2014 جىلى اۋدان اكىمى نيقانباي ومارحانوۆتىڭ اقساقالداردىڭ باستاماسىن قولداۋىنىڭ ناتيجەسىندە اۋدان ورتالىعىندا رەسپۋبليكاداعى تۇڭعىش «الاش الاڭىنىڭ» اشىلۋى «كەشەگى الاش يدەياسىنىڭ – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان» بولىپ اقيقاتقا اينالا باستاعاندىعىن كورسەتىپ تۇرعاندىعىن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى اكادەميك، ومىرزاق وزعانباەۆتىڭ: «ۇلى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ يدەياسى بۇكىل قازاقتىڭ يدەياسىنا اينالادى»،- دەگەن ۇستانىمى قۋاتتاپ تۇرعانداي. مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءاليحان بايمەننىڭ: «ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىسى، تۇڭعىش زاماناۋي قازاق ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بولعان ءاليحان بوكەيحانعا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باس قالاسى استانادا لايىقتى ەسكەرتكىش ورناتىلۋى تاريحي ادىلەتتىلىك پەن قوعامدىق سانا تاۋەلسىزدىگىن قالىپتاستىرۋ ىسىندە ماڭىزدى قادام بولار ەدى»،- دەگەن ورىندى ۇسىنىسى اقتوعايدا باستاۋ العان يگىلىكتى باستاما باس قالامىز استانادا جالعاسىن تاۋىپ، ەلوردامىزدا بارلىق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋگە ارنالعان «الاش الاڭى» اشىلىپ، سول جەردە الاش وردا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، تۇڭعىش پرەزيدەنتى ءاليحان بوكەيحاننىڭ رۋحتى كۇرەسكەرلىك بەينەسىن تانىتاتىن ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتىلۋىنا قاتىستى ازاماتتىق قوعامدا سۇرانىس جوعارى ەكەنىن ايقىندايدى.
XXI-ءشى عاسىردى الاش رۋحىمەن قارسى العان اقتوعاي اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى حالىقتىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا بىرتىندەپ قۇلاشتارىن كەڭگە سەرمەپ، 2001 جىلى قاراعاندى قالاسىنىڭ «وكتيابر» اۋدانىنا ءاليحان بوكەيحان ەسىمىن بەرۋ تۋرالى سول كەزدەگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى كامالتين مۇقامەتجانوۆ پەن وبلىستىق ءماسليحات حاتشىسى قاسەمبەك مەديەۆكە حات جولداعان ەدى. الايدا بۇل ۇسىنىس قىزىل يمپەريا جانكۇيەرلەرىنىڭ «قازان» توڭكەرىسىنىڭ سيمۆولىن اۋىستىرۋعا جول بەرمەگەن قارسىلىعىنا تاپ بولىپ، ۋاقىتشا توقتاپ قالعان. بۇل كەلەڭسىز ارەكەت الاش قايراتكەرلەرىنىڭ رۋحىن ۇلىقتاۋ باعىتىندا حالىقتىڭ قالاۋلى ۇسىنىستار جاساۋىنا قاراماستان جەرگىلىكتى بيلىكتەن دەر ۋاقىتىندا قولداۋ تاپپاعاندىعىنىڭ ايعاعى.
1937 جىلدىڭ قاندى قىرعىنىندا اياۋسىز قۇربان بولعان الاش ارىستارىنىڭ مۇردەلەرىنىڭ قايدا جەرلەنگەندىگىن ءبىلۋدىڭ ءوزى ارمانعا اينالعان ارپالىستى جىلداردىڭ بىرىندە ياعني، 2011 جىلى الاشتىقتار رۋحىنىڭ جوقشىسى، جەرلەسىمىز، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور نۇرلان دۋلاتبەكوۆتىڭ ازاماتتىق تاباندىلىعىمەن تاعدىرلارى توعىسىپ، ءبىر كۇندە اتىلعان ءاليحان بوكەيحان مەن نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ورتەلگەن ءمايىتىنىڭ كۇلى كومىلگەن بەيمالىم ورنى ماسكەۋدىڭ دون قابىرستانىنداعى №1 شۇڭقىردان تابىلىپ،
«ەي، تاكاپپار دۇنيە
ماعان دا ءبىر قاراشى!
تانيسىڭ با سەن مەنى؟
مەن قازاقتىڭ بالاسى»،- دەگەن داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ ءبىر اۋىز ولەڭى جازىلعان قارا مراموردان ەسكەرتكىش تاقتا ورناتقان كوپكە ۇلگى بولارلىق ونەگەلى ءىسى بۇگىنگى جاس ۇرپاق ساناسىندا سىلكىنىس تۋدىرىپ، الاش مۇراسىن تۇگەندەۋدەگى اسا ماڭىزدى تاريحي ءادىل شەشىمگە اينالدى.
قر مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى، ساياساتتانۋشى، عالىم ەرلان قارين 2011 جىلى «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ حاتشىسى بولىپ تۇرعان تۇستا ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان جەرىنە رۋح ىزدەپ بارىپ، اتا-باباسى جەرلەنگەن «تالدىبەيىت» قورىمىندا قۇران باعىشتاتىپ ەرەكشە تولقىنىستى اسەرمەن استاناعا ورالىپ، ۇلى تۇلعانىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋدى وزىنە پەرزەنتتىك پارىز ساناپ، كوپ ۇزاماي «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ پارمەنىمەن «الاش مۇراتى جانە تاۋەلسىز قازاقستان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ وتۋىنە مۇرىندىق بولىپ، بابا رۋحىن عالامدىق دەڭگەيدە كوتەرىپ ەدى. حالىقارالىق مارتەبەگە يە بولىپ، تاۋەلسىزدىك سارايىندا 100-گە تارتا عالىمنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن وسى يگى شارادا ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتان حان اققۇلىنىڭ التى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، ءاليحان بابا رۋحىنا قۇران وقىلىپ، اس بەرىلۋى - تاۋەلسىز ەل تاريحىندا ماڭىزدى باسىمدىققا يە بولىپ، «نۇر وتاندى» «الاش» پارتياسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە تانىتتى. تاريحي شارادا جاپونيانىڭ حوككايدو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۋياما توموحيكونىڭ «ءاليحاننىڭ كوزقاراسىندا پروگرەسسيۆتىك جانە ەۆروپاشىلدىق يدەيالارمەن قاتار قازاقتى ساقتاپ قالۋ يدەياسى بولدى. سونداي-اق ول مودەرنيزاتسيالىق جانە كاسىبي كوزقاراستارعا باي بولدى. ءاليحاندى قازاق زيالىلارىنىڭ كەمەل بەينەسى دەۋگە بولادى»،- دەگەن تەرەڭ تۇجىرىمى ءاليحان بابامىزدىڭ «قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايتىن» كەمەل تۇلعالىق بولمىسىن بۇگىنگى جاس ۇرپاق ودان ءارى تاني ءتۇسىپ، الاش يدەياسىنان ءنار الۋ قاجەتتىگىنە وي تاستاپ ەدى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ «جىڭىشكە وزەنى بويىنداعى «اتاقورىمنىڭ» ەكى جارىم كەز جەرىنەن ماعان دا توپىراق بۇيىرسا ەكەن» دەگەن ارمانىنىڭ ورىندالماي قالعانىن پەرزەنتتىك پارىز ساناپ، تۋعان جەرى جەلتاۋدا ءار جىلدارى ءاليحاننىڭ ورىن تاعى بولعان قارا تاسقا بۇل تاس «حان تاعى» بولسىن دەپ اتاۋ بەرگەن الاشتانۋشى عالىم، پروفەسسور ايگۇل سماقوۆا جەتەكشىلىك جاساعان «ءاليحان بوكەيحاننىڭ ىزىمەن» اتتى حالىقارالىق ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى 2015 جىلى «تالدىبەيىت» قورىمىنان كيە تۇتىپ العان ءبىر ۋىس توپىراقتى ماسكەۋدىڭ دون زيراتىنداعى قاسىرەتتى قابىرگە باۋىرى نۇرىم بوكەيحانوۆتىڭ قولىمەن سالعىزعان. تورە ۇرپاقتارىنىڭ وزەگىن ورتەپ كەلگەن وكىنىشىنە جۇبانىش بولارلىق جاس عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن بۇل تالپىنىستا مول ساۋاپتىڭ جاتقانى اقيقات.
2015 جىلى حالىقارالىق اسا بەدەلدى ۇيىم يۋنەسكو ءوزىنىڭ 38-سەسسياسىندا «مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا ارنالعان شارالاردى يۋنەسكو-نىڭ اياسىندا وتكىزۋ تۋرالى» جانە ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاندى «بۇكىلالەمدىك شىنايى داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىپ، قارار قابىلداعان. ءبىر جىل بۇرىن جول اشىپ بەرگەن پارمەندى قۇجاتتى باسشىلىققا العان ءاربىر دەڭگەيدەگى ايماقتار دايىندىققا قىزۋ كىرىسىپ كەتكەن. ەل اۋىزىندا اڭىزعا اينالىپ، سەمەيدىڭ «قاراۋىلىندا» وتكىزىلگەن ابايدىڭ 150 جىلدىق تويى اقتوعايدىڭ «جەكەجالىندا» ءاليحان داڭقىمەن جالعاساتىن بولدى دەگەن بولجامدار دا جاسالعان. الايدا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىق داتاسىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن رۋحانياتتىق قۇندىلىقتار قاتارىن تولىقتىراتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى بۇل ماڭىزدى شارا تۇسىنىكسىز جاعدايدا تۋعان جەرى اقتوعاي اۋدانىنداعى ەسىمى بەرىلگەن ورتا مەكتەپتىڭ الدىنا ورناتىلعان ءاليحان ءبيۋستىسىن، تۋعان باۋىرى سماقان بالاسى بالابارشىننىڭ وبلىس اكىمى نۇرمۇحامەت ابدىبەكوۆپەن بىرلەسىپ اشۋىمەن عانا تىنعان. جوسپارلانعان قىرۋار يگىلىكتى ىستەردىڭ مەرەيتويدى وتكىزۋگە قارجى قارالماعان دەگەن سىلتاۋمەن اياقسىز، ىسكە اسپاي قالعاندىعى ەلدىگىمىزدىڭ رۋحىن تومەن تۇسىرەتىن وكىنىشتى وقيعاعا اينالعان بولاتىن. ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ جونىندەگى يۋنەسكو-نىڭ شەشىمى قولداۋ تاپپاسا دا، 2022 جىلى ءاليحان بوكەيحان تۋرالى دەرەكتى ءفيلمنىڭ استانادا وتكەن تۇساۋكەسەرىندە ساياساتكەر، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ەرلان سايروۆتىڭ «ۇلت كوسەمىن قازاقتى حالىقارالىق مەملەكەت سۋبەكتىسى رەتىندە دۇنيەجۇزىنە تانىتقان ۇلى قايراتكەر دەپ ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار»،- دەگەن ۇستانىمىنىڭ ءوزى، ءاليحان بوكەيحاننىڭ الەم مويىنداپ، باعالاعان داڭقتى قايراتكەر تۇلعا ەكەندىگىن بۇرىنعىدان بەتەر بيىكتەتە تۇسكەندەي.
ءاليحان ەسىمىنىڭ ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە كەزىگىپ، ءوز دەڭگەيىندە ەسكەرىلمەۋىنە قاراماستان، ۇلت كوسەمىنىڭ رۋحىن بيىككە كوتەرۋ توقتاعان جوق. 2018 جىلى رەسپۋبليكالىق «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ باستاعان پارلامەنتتىك فراكتسياسىنىڭ ۇسىنىسىمەن سانكت-پەتەربورداعى ءاليحان وقىعان بۇرىنعى يمپەراتورلىق ورمان ينستيتۋتى، قازىرگى سانكت-پەتەربور مەملەكەتتىك ورمان-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ باس عيماراتىندا ءاليحان بوكەيحان بابا قۇرمەتىنە ارناپ ۋنيۆەرسيتەت اكىمشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن ەسكەرتكىش تاقتانىڭ ورناتىلۋى - قازاقتى ءوز الدىنا ازات ەل قىلامىن دەپ بۇكىل سانالى ءومىرىن تاۋقىمەتتى كۇرەسپەن وتكىزگەن الاش كوسەمىنىڭ ەسىمىنىڭ حالىقارالىق دارەجەدە لايىقتى باعالانىپ، قۇرمەت كورسەتىلۋىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
ءاليحان بوكەيحان تۋعان بۇگىنگى شابانباي بي اۋىلدىق وكرۋگىندەگى ءالىمحان ەرمەكوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى وسىدان 30 جىل بۇرىن بىتىرگەن تۇلەكتەر 2020 جىلى وزدەرى باستاما كوتەرىپ، قارجى جيناپ ەلدى مەكەن ورتالىعىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءبيۋستىسىن ورناتتىرىپ، پاتريوتتىق تانىتىپ، ەل-جۇرتتى تاڭقالدىرعاندىعى ۇلت كوسەمىنىڭ رۋحىن ۇلىقتاۋدا پارمەندى قادامدار جاساۋعا باتىلدارى جەتپەي جۇرگەن اعالارىنا جول باستاپ بەرگەندەي كوزقاراس تۋعىزدى. سول سالتاناتتى ءىس-شارادا الاشتانۋشى عالىم، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتبايدىڭ: «ءار ۇلتتىڭ بۇكىل تاعدىرىن ۇيىتقان تۇلعالار بولادى. ءاليحان بوكەيحان سول قازاق ۇلتىنىڭ مىڭ جىل بۇرىنعى جانە كەيىنگى كۇرەس كۇندەرىندەگى وتكەن، كەتكەن تاريحىنىڭ ءبارىن تالداپ، تۇجىرىمداپ، ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنا بىرىكتىرىپ بەرگەن تۇلعا. ءاليحاننىڭ تۋعان جەرىندە تۇعىرعا كوتەرىلگەن ەسكەرتكىشتىڭ بۇكىل قازاققا ۇلگى بولاتىنى، بۇل ەسكەرتكىشتى 1990 جىلى مەكتەپتى بىتىرگەن تۇلەكتەر وزدەرى اۋىل ءۇشىن، تۋعان جەرى ءۇشىن دەپ قاراجات جيناپ، بىرىكتىرىپ، يدەيا قوسىپ، ورناتقاندىعىندا. ءار ۇرپاق ءوزىنىڭ اليحانعا، سول ارقىلى الاشتىڭ ءبىرتۇتاس يدەياسىنا دەگەن ءوزىنىڭ رۋحىن تۇلەتەتىن بولسا، قازاق مەملەكەتى ماڭگىلىك مەملەكەتتىڭ قاتارىندا بولادى»،- دەگەن ويى ءاليحان بابامىزدى بۇكىل قازاق ەلى قولداپ تۇرعاندىعىن تاعى ءبىر ايقىنداپ، الاش يدەياسى ەرتەڭگى ەل تۇتقاسىن ۇستايتىن جاستاردىڭ بولاشاعىنا جول اشىپ تۇرعانداي.
2001 جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ قۋاتتى ءۇنى بيلىك تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، 2021 جىلى قاراعاندى قالاسىنىڭ وكتيابر اۋدانىنا ءاليحان بوكەيحان ەسىمىنىڭ بەرىلۋى - تەك قاراعاندى ءۇشىن عانا ەمەس كۇللى قازاق ەلى ءۇشىن قۋانىشتى جاڭالىققا اينالىپ، جاراتىلىس جاڭعىرىعىنداي تولقىن تۋدىردى. قانشاما ۋاقىت بويى تۇمشالانىپ كەلگەن ءاليحان بوكەيحان ەسىمىمەن رەسپۋبليكا بويىنشا العاش رەت ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندەگى اۋداننىڭ اتالۋى - ۇرپاق مويىنداۋىن كۇتكەن بابا رۋحىنا زور قۇرمەت بولسا كەرەك. الاش كوسەمىنىڭ ەسىمىنىڭ وكتيابر اۋدانىنا بەرىلگەنى الاش رۋحىن ىزدەۋشى جاستاردىڭ اراسىندا ۇلكەن سەرپىلىس تۋعىزعانى سونشالىقتى ارقا ەلىنە رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن 40-تان استام جاس جۋرناليستەردىڭ ءبارى ءاليحان بابامىزدىڭ تۋعان جەرىنە ات باسىن بۇرىپ، بابا رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، تاعزىم ەتىپ: «ۇلتتىق سانامىز ءدۇر سىلكىندى، تەگىمىز تەبىرەندى. ءاليحان بابامىزدىڭ تۋعان جەرىنە كەلگەندە، ۇلت كوسەمى وتىرعان حان تاعىنا شىققان كەزدە ءوزىڭدى تۋرا وسى كەڭ بايتاق جەردىڭ يەسى ەكەنىڭدى سەزىنەسىڭ. بۇل سەزىمدى ءار قازاقتىڭ بالاسى سەزىنىپ ءوتۋى كەرەك. ءار قازاقتىڭ بالاسى وسى جەردى كورۋى كەرەك. الاشتىقتار تۋرالى ەستۋ از، ولاردى تانۋ كەرەك»،- دەپ ءاليحان بابامىزدىڭ تۋعان جەرىنەن ءنار الىپ، ۇلكەن تولعانىسپەن قايتتى. ودان ءارى قاراي قاراعاندى جاستارىنىڭ تاباندى ۇسىنىسىمەن ءاليحان بابامىزدىڭ ەسىمى بەرىلگەن اۋداندا ۇلت كوسەمىنە ارناپ مۋرال سالىنىپ، بيلبوردتار ورناتىلدى. عاسىر ادامى اتانعان ايگىلى پروفەسسور تەمىرعالي كوكەتاەۆتىڭ: «قاراعاندىلىقتار ءۇشىن، قازاق حالقى ءۇشىن وتە قۋانىشتى كۇن بولىپ تۇر. ءبىز ءاليحان بوكەيحان اۋدانىندا تۇرامىز، بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز ءاليحان بوكەيحان اۋدانىندا تۋعانبىز دەپ ماقتاناتىن بولادى. ءاليحاننىڭ اتى ومىرلىك قالادى»،- دەگەن تەبىرەنىسى، حالقىمىز زارىعا كۇتكەن كوڭىل قۋانىشىنا اينالدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2022 جىلدىڭ 5 قازانىندا قاراعاندى وبلىسىنىڭ جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋىندە: «قاراعاندى تابيعي بايلىعىمەن قازىنالى دەپ اتالماعانى انىق. تالاي تاريحي وقيعانىڭ كۋاسى بولعان شەجىرەلى ايماقتان قازاقتىڭ كوپتەگەن ءبىرتۋار تۇلعالارى شىققان. قاراعاندى – ءاليحان بوكەيحان، جاقىپ اقباەۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ سياقتى الاش ارىستارى دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى جەر»،- دەگەن ءسوزى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتۋدا ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرگى 31 جىلدا العاش رەت بەرىلگەن ءادىل باعا رەتىندە جۇرتشىلىق كوڭىلىنە ءۇمىت ۇيالاتتى.
2022 جىلدىڭ 9 جەلتوقسانىندا وكتيابر اۋدانىنا ۇلت كوسەمى ەسىمىنىڭ بەرىلگەنىنە ءبىر جىل تولۋىنا وراي ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان جەرىنەن باستاپ ماسكەۋگە دەيىنگى ارالىقتا 1992-2022 جىلدارى وتكىزىلگەن رۋحاني-تانىمدىق شارالاردى كەيىنگى ۇرپاققا تانىستىرىپ، تاعىلىمدى ونەگەگە اينالدىرۋ ماقساتىندا ءاليحاننىڭ شىراقشىسى اتانعان تۇڭعىشباي مۇقان مەن نەمەرەسى مەدەۋ ابەۋزاردىڭ باستاماسىمەن قوعامدىق نەگىزدە ءوز كۇشتەرىمەن «ءاليحان بوكەيحان - ۇلت ازاتتىق كۇرەسكەرى» اتتى تانىمدىق-دەرەكتى فيلم تارتۋ ەتىلىپ، كينوتۋىندىنىڭ تۇساۋكەسەرى ەلىمىزدىڭ بىرقاتار وڭىرىندە ءوتىپ، ءاليحان بابا رۋحىن ىزدەگەن كورەرمەندەردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. الايدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن نەگە ءاليحان بوكەيحانعا ارناپ كوركەم فيلم تۇسىرىلمەي كەلە جاتىر… مۇنىڭ سىرى نەدە؟!
بەلگىلى ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتان حان اققۇلى: «ءاليحاننىڭ ادال ۇزەڭگىلەستەرى، شاكىرتتەرى بولعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىعىن كەڭ اۋقىمدا تويلادىق. احمەت بايتۇرسىنۇلى تۋرالى كەرەمەت سەريال تۇسىردىك. مىرجاقىپ دۋلاتۇلى تۋرالى دەرەكتى فيلم تۇسىردىك. ال نەگە وسى كۇنگە دەيىن ءاليحان بوكەيحان تۋرالى كوركەم فيلم تۇسىرگەن جوقپىز؟! ەڭ قىزىعى، وسى بيىل عانا بيۋدجەتتى بەكىتەتىن ۇكىمەت جانىنداعى مەكەمەارالىق كوميسسيا «قازاقفيلم» ۇلتتىق كينوستۋدياسى تاراپىنان ۇسىنىلعان ءاليحان بوكەيحان تۋرالى كوركەم فيلم تۇسىرۋگە قارجى جوق دەپ، قارجى بولگەن جوق. بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن كوتەرىپ، تۇڭعىش باسشى بولعان تاريحي تۇلعا تۋرالى ءتىپتى كوركەم فيلم تۇسىرۋگە قارجى تاباماي قالادى»،- دەگەن ويى بارشا قازاق ەلىن مازالايتىن كوكەيتەستى سۇراقتىڭ جاۋابىنا ىزدەۋ سالعانداي…
ۇلت ازاتتىعى جولىندا ايانباي كۇرەسىپ، ۇلت كوسەمى اتانعان، «بۇكىلالەمدىك شىنايى داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىلعان ءاليحان بوكەيحان تۋرالى كوركەم فيلم شىعارۋعا نە كەدەرگى كەلتىرىپ تۇر؟ وكىنىشكە قاراي، وسىندايدا بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قابىلسايات ابىشەۆتىڭ: «قازاق حالقىندا ازاماتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كوش باستاپ شىققان ءاليحان بوكەيحانعا احمەت بايتۇرسىنۇلى «كوسەمدەردىڭ كوسەمى»-دەپ باعا بەرگەن. الايدا، ۇكىمەت تاراپىنان دا، عىلىم تاراپىنان دا، زيالى قاۋىم تاراپىنان دا اليحانعا ءتيىستى باعا بەرىلمەي ءجۇر. بىرەۋلەر احمەتتەن، مىرجاقىپتان، ءتىپتى تۇرار رىسقۇلوۆتان تومەن كورسەتەدى، ءاليحان ءالى كۇنگە ءوزىنىڭ تاريحي باعاسىن الا-الماي كەلەدى»،- دەگەن قىنجىلىسى قوعامدا كەزىككەن بۇگىنگى بەيمالىم ارەكەتتەردىڭ سالدارىنان ءاليحان الەمىنىڭ تۇيىققا تىرەلىپ تۇرعاندىعىن ايقىن اڭعارتقانداي…
قالاي دەسەك تە وسىدان 107 جىل بۇرىن الاش وردا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان بابامىزدىڭ رۋحىن كوتەرۋ باعىتىندا تاۋەلسىز ەل تاريحىندا اتقارىلعان يگىلىكتى جۇمىستار الدىمىزدا كەلە جاتقان ءاليحان بوكەيحاننىڭ 160 جىلدىعىنا وراي ارنايى ىسكە اساتىن كەشەندى ءىس-شارالاردىڭ دەڭگەيىندە جالعاسىن تاۋىپ، حالىق كۇتكەن وڭ ناتيجەگە جەتسە، الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانعا ساياسي تۇرعىدا باعا بەرىلسە - ادىلەتتى قازاقستاندى ورناتۋ باعىتىنداعى جاسالعان ۇلكەن قادام بولار ەدى.
زارينا اشىربەك
