بايقاتپاي دۇنيە كەڭىن، تارلىعىن دا،
قايتكەندە قامتۋ ءۇشىن بارلىعىن دا،
سونان كەيىن شايتاندار جايلاپ العان –
قان سەكىلدى ادامنىڭ تامىرىندا.
مەن ايتسام، كوزىم جەتكەن شىندى ايتام.
قان بولىپ تامىرىڭدا ءجۇر-اۋ شايتان!
تارتارسىڭ قيامەتتە سەن جازانى،
مالعۇننىڭ دۇنيەدەگى ءتىلىن الساڭ!
ءماشھۇر ءجۇسىپ
الپىس ءۇش جاسقا تولعان جاۋىنباي ءوزىنىڭ دوس-جاراندارى مەن جولداسجورالارىن تۇگەل شاقىرىپ، زەينەتتويىن جاساعان. وسى اۋىلداعى ەڭ ەڭسەلى، ەڭ ۇلكەن ۇيلەردىڭ بىرىنەن سانالاتىن بۇنىڭ شاڭىراعىنا قىرىق شاقتى ادام جينالىپ، وي، ءبىر ايدى اسپانعا شىعارىپ ەدى عوي، سوندا! استاۋشا تاباقتارعا ۇيەمەلەتە سالىنعان ەت اتاۋلىنىڭ ەڭ اسىلدارى دا جارتىلاي جەلىنبەي قالدى، اراق شاراپتىڭ سۋداي اققانى سونشا – ەركەكتەر تۇرماق ايەلدەردىڭ ءوزى دە ءبىرى ىقىلىق اتىپ، ءبىرى ىڭىرسىپ ءان ايتىپ، ەندى ءبىرى ەڭىرەپ جىلاپ، نەشە ءتۇرلى قىزىقتار كورسەتتى عوي. بارىنەن دە اناۋ كەنجەبەكتىڭ ايەلى اسەمنىڭ ىستەگەن قىلىعى ءتىپتى ۇيات بولدى-اۋ! ول قاسىمحاننىڭ يىعىنا اسىلىپ تۇرىپ، «مەن سەنى سۇيەم» دەدى ەمەس پە؟! قۇ-دا-ا-ي! الپىسقا تاياپ اجە بولىپ وتىرعان كەمپىردىڭ ءسوزىن قارا! ابىروي بولعاندا، بۇل ءسوزدى كەنجەبەك بايقۇس ەستىگەن جوق. ول تۇشتالاڭداپ وتىرىپ، ءتورت-بەس توستان كەيىن-اق تىراپاي اسقان.
توي باستالا سالىسىمەن اسابالىقتى ءوز قولىنا العان تايكەننىڭ دە جاسامايتىنى جوق. ۇلكەن استان كەيىنگى ءۇزىلىس كەزىندە تويشىل قاۋىمعا ويىن ويناتام دەپ، نەشە ءتۇرلى قىزىققا دا، شىجىققا دا باتىردى-اۋ، سابازىڭ! مۇنداعىلاردىڭ بارىنەن جاسى كىشى، قىرىقتان ەندى عانا اسقان ءتىلمار جىگىت داستارحان ۇستىندە-اق تويعا كەلىپ وتىرعان اعالار مەن جەڭگەلەرىن ماقتاۋ سوزگە ابدەن تويدىرىپ تاستاعان بولاتىن. سودان با، الدە، بارىنە سونشا سىيلى ازامات پا، ونىڭ ءاربىر ۇسىنىسىنا تۇگەلى «ءلاپپاي» دەسىپ وتىرعان. تايكەن اسابا بي بيلەۋگە ارنالىپ قويىلعان اتشاپتىرىم ۇلكەن
بولمەگە بارلىعىن شاقىرىپ الىپ:
– ۋا، التىن اعالار، جارقىن جەڭگەلەر! مەن سىزدەردىڭ جۇزدەرىڭىزگە قاراسام، جاسى كەلىپ قالعان جاسامىس ادامداردى ەمەس، بويلارىنان ءنار كەتپەگەن جىگىت اعالارىن، بەت-اۋزىنان ءار كەتپەگەن جاپجاس جەڭەشەلەرىمدى كورگەندەي بولامىن. ارينە، سىزدەردىڭ ءدال وسىلاي قارتايماي كەلە جاتقاندارىڭىزعا باقىتتى ومىرلەرىڭىز بەن باقۋات تۇرمىستارىڭىز سەبەپكەر. دەگەنمەن، ايتىڭىزدارشى، بۇعان سەبەپ بولىپ تۇرعان ەڭ تىلسىم، ەڭ قاسيەتتى ءبىر قۇدىرەت بار. ول نە؟ ول نە ەكەن؟ قانە،
ايتىڭىزدارشى! – دەپ، اۋزىنا قاراپ قالعان القالى توپقا سۇراۋلى جۇزبەن سۇقتانا قارادى، – ول نە؟ قانە، كىم ايتادى؟ جينالعان جۇرت سىبىرلاسىپ، كۇبىرلەسىپ كەتتى. ورتادا تۇرعان جۋان
قارىن جۇماش قولىن كوتەردى. ۇلىقسات سۇراعانى.
– ال، ايتىڭىز، – دەدى اسابا.
– ادامگەرشىلىك! – دەدى جۇماش.
– جو-وق! – دەپ اسابا ەكى قولىن قايشىلاپ سەرمەلەدى، – دەگەنمەن، ءسالپال جاقىندادىڭىز.
– مەن... مەن ايتايىن، – دەدى وسى كەزدە شەتكە تامان تۇرعان ءبىر
قوڭىرقاي ايەل، – ول – سىيلاستىق!
– و-وي، ءسىز ءتىپتى جاقىنداپ كەلەسىز. بىراق ول ەمەس. – دەدى اسابا جۇرتقا
تۇنجىراي قاراپ.
تاعى دا سىبىر-كۇبىر كوبەيدى. ءبىر كەزدە اۋدانداعى ەت كومبيناتىنىڭ ەگەسى، جاۋىنبايدىڭ باستىعى
توپ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ، شامدال جارىعىمەن شاعىلىسىپ تۇرعان
جالتىر باسىن سيپالادى. سودان سوڭ تاماعىن كەنەپ-كەنەپ الىپ:
– ۋا، اسابا
مىرزا! تايكەش! ءبۇيتىپ ءبىزدىڭ باسىمىزدى نەگە قاتىرىپ تۇرسىڭ؟ ءبىزدىڭ
باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدىڭ سەبەبى بىرەۋ-اق! ول – دەنساۋلىق.
دەنساۋلىق بولماسا، نە بولادى؟ – دەدى.
– ءيا، ءيا. دۇرىس ايتادى! – دەگەن جۋان داۋىس ەستىلدى توپ اراسىنان.
– جوق! ول ەمەس! – دەگەن اسابا قولىن ءبىر سىلتەدى دە، بىلاي دەدى، –
سىزدەردى اۋرەلەمەي جاۋابىن ءوزىم-اق ايتايىن. مەن سىزدەردىڭ نە سەبەپتى جاپجاس كۇيلەرىڭىزدە ساقتالعاندارىڭىزدىڭ سەبەبىن سۇراپ تۇرمىن عوي. جاۋاپ
بەرە المادىڭىزدار. ەندەشە، بىلىڭىزدەر. بۇعان سەبەپشى – ماحاببات!
تۇرعان توپتىڭ اراسىن «اھ»، «وح»، «ۋح» دەگەنگە ۇقساس الدەقانداي
جالىندى وتقا ورانعان ءبىر گۋىل كەرنەپ كەتتى.
– اي، تايكەش-اي، سەن دە ايتاسىڭ-اۋ! بىزدەن ماحاببات قالعالى قاشان! –
دەگەن ءبىر گۇجىلدەك داۋىس ەستىلدى. بۇل الگى ەت كومبيناتىنىڭ قوجايىنى ەكەن.
– ماحاببات! ماحاببات دەيسىڭدەر. سول ماحاببات دەگەن نە؟ – دەدى ول.
– ويباي-اۋ، باسەكە-اۋ! و نە دەگەنىڭىز؟ «ماحابباتسىز دۇنيە بوس، ونى
ايۋانعا قوسىندار» دەمەي مە ۇلى اباي، – دەپ، اسابا اپتىعىپ قالعانداي
بولدى.
ەت كومبيناتىنىڭ قوجايىنى ماڭايىنا الارا قاراپ تۇرىپ: – دەسە
دەگەن شىعار. ءبىز ول سياقتى وقىمىستى ەمەسپىز، – دەدى دە، سۇعىن تايكەنگە
قاداپ،
– سوندا... سوندا... ايۋان دەپ تۇرعانىڭ ءبىز بە؟ – دەپ قارنىنان تومەن
ءتۇسىپ كەتكەن شالبارىنىڭ ىشقىرىن ءبىر كوتەرىپ قويدى.
– ساكە، قويساڭشى، – دەپ ايەلى جەڭىنەن تارتتى، – تايكەش دۇرىس ايتتى.
– نە؟ دۇرىس دەيسىڭ بە؟
– ءيا... ەندى... ماحاببات قوي ءبارىن ۇستاپ تۇرعان.
– قۇرمەتتى قاۋىم! – دەدى وسى كەزدە اسابا قوس قولىن بىردەي كوتەرىپ، –
ءبىز بۇل جەرگە داۋلاسقالى كەلگەن جوقپىز، جاكەڭدى قۇتتىقتايىق، كوڭىل
كوتەرەيىك دەپ كەلدىك. سىزدەر باعانادان بەرى مەن قويعان سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ
جالىعا باستادىڭىزدار. ەندى ءبىر قىزىق ويىن وينايىق. ول ويىن – ءبارىڭىز جاس
كەزدەرىڭىزدە كوپ ويناعان «بوتەلكە» دەگەن ويىن. قانە، ارالارىڭىزدان ەڭ
ءبىلىمدى، ەڭ اقىلدى دەگەن بەس ەر ادام، بەس ايەل ادام شىعارىڭىزدار. قازىر
اناۋ تۇرعان ورىندىقتاردى شەڭبەر ەتىپ قويامىز دا، شىققان ادامداردى سوعان
وتىرعىزامىز. مەن ورتاعا شىعىپ، ەدەن ۇستىندە بوتەلكەنى شىر اينالدىرام.
سوندا بوتەلكەنىڭ ءتۇبى جاعىندا وتىرعان ادام اۋزى قاراعان جاقتاعى ادامعا
سۇراق قويادى. ويىن بولعاننان كەيىن قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ ومىرگە جاقىن
بولعانى، كوڭىلگە قونىمدى بولعانى دۇرىس.
تۇرعان توپ ءبىر-بىرىنە «سەن شىق، سەن شىق» دەسىپ، ءبىراز ۋاقىت وشارىلىپ
قالسا دا، اقىرىندا بەس ەركەك، بەس ايەل شىقتى-اۋ، ايتەۋىر. ولار ءبىر ايەل، ءبىر
ەركەك بولىپ، ارالاسىپ وتىردى. ويىن ءاپ-ادەمى ءجۇرىپ جاتىر ەدى، ءبارى ءبىر-اق ساتتە بۇزىلدى. شارت
بويىنشا كەزەگى كەلگەن ءبىر ەركەك قارسى وتىرعان ايەلگە:
– ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز
العاشقى ماحابباتىڭىز با؟ – دەپ سۇراق قويىپ ەدى، الگى ايەل ءبىر قىزارىپ، ءبىر
بوزارىپ وتىردى دا:
– بۇنداي سۇراقتى ماعان قالاي قويىپ وتىرسىز؟ وندا
ءسىزدىڭ قانداي شاتاعىڭىز بار؟! – دەپ ايقايلاي تۇرەگەلدى. – مەن مۇنداي
ويىندى وينامايمىن! كەتەم!
ايەل جىلدام باسىپ دالاعا ۇمتىلدى. ونىڭ ارتىنان اۋدان اكىمىنىڭ
ءبىرىنشى ورىنباسارى جۇگىرىپ بارادى. جاۋىنباي سوندا عانا انا ايەل سونىڭ
زايىبى ەكەنىن اڭعاردى. ارى قاراپ وتىرعان سوڭ، بايقاماپتى. ورىنباساردىڭ
ارتىنان جاۋىنباي دا تۇرا جونەلدى. ايەل مەن ەركەك كولىكتەرىنە جەتىپ
قالعاندا، ارتتارىنان قۋىپ بارىپ، زورعا توقتاتتى. توقتاتقاننان نە قايىر،
ايەل تىم اشۋلى ەكەن، كۇيەۋىن جۇلقىلاپ، كولىككە يتەرىپ وتىرعىزدى.
– مەن سىزگە قوناققا كەلگەم، – دەدى ول سۇق ساۋساعىن جاۋىنبايعا بەزەپ،
– ءوزىمدى تەرگەتۋگە ەمەس! ءالى كورەمىز!
ايەل وتىرىسىمەن-اق كولىك قوزعالىپ كەتتى.
باسى تومەن سالبىراپ تۇرىپ قالعان جاۋىنبايدىڭ ونە بويىن الدەبىر
ىزا ورتەپ بارا جاتقانداي. اناۋ ورىنباساردى جالىنىپ-جالپايعانداي بولىپ
زورعا دەگەندە شاقىرىپ الدى ەمەس پە؟ مىنانداي پالە جولىعادى دەپ كىم
ويلاعان! الگى سۇراق قويعىش ءىلياس يت نە دەگەن ارام! مەكتەپتە ون جىل بىرگە
وقىعان ادامنىڭ بۇعان جاساعان جاقسىلىعى وسى ما؟! سول... سول بار عوي
وسىنىڭ ءبارىن ادەيى جاسادى. مۇنىڭ اكىمدىكتەرگە جالىنىپ، ۇلكەن جەر العالى
جۇرگەنىن بىلەدى عوي. سوعان بەكەر-اق ايتقان ەكەن! كورە المايدى بۇلار!
بارا سالىپ ءىلياستىڭ جاعاسىنان العىسى كەلىپ ەدى، ونىسى ءجاي دوعى
ەكەن، ىشكە كىرمەي تۇرىپ-اق ول ويىنان قايتىپ قالدى. ويتكەنى، ءىلياس وتە
مىقتى جىگىت بولعان، ونىسىن قويشى، ەڭ باستىسى – ەشكىمنەن قورقپايدى،
ءتىپتى، اكىمنەن دە. قايدان قورقسىن، ءوزى ءومىر باقي مۇعالىم بولدى، مەكتەپ
ديرەكتورى كەزىندە زەينەتكە شىقتى. قازىر ءوز ۇيىندە القىپ-شالقىپ وتىرعان
جايى بار. ايەلى ينستيتۋتتى وزىمەن بىرگە بىتىرگەن. ول دا زەينەتتە. بالالارى
شەتىنەن ءبىلىمدى، وقىعان. وبلىستاعى، استاناداعى جوعارى قىزمەتتەردە.
جاۋىنباي ۇيگە قايتا كىرگەندە، اسابا ويىن ويناتۋدى دوعارعان ەكەن.
جۇرت ەكەۋ-ۇشەۋ، ءتورت-بەسەۋدەن توپتاسىپ، ەمەن-جارقىن اڭگىمەگە كوشىپتى.
اسىرەسە، ايەلدەر جاعى وتە كوڭىلدى. ءبىرى سىلقىلداپ، ءبىرى قيقىلداپ، ەندى ءبىرى
شيقىلداپ كۇلەدى. جاۋىنباي وزىنە جاقىن تۇرعان ايەلدەردىڭ اڭگىمەسىنە
قۇلاعىن تۇرە قويىپ ەدى، بىرەۋى جاڭا كەتىپ قالعان ورىنباساردىڭ ايەلى –
باقىتتىڭ سىباعاسىن بەرىپ تۇر ەكەن. «كىسىمسىپ! تۇشتيىپ! – دەدى تاعى بىرەۋى،
– كوزىن جوعالتقانى جاقسى بولدى عوي. ەندى ەركىن وتىراتىن بولدىق.
قولىمداعى اراقتى ەندى ىشە بەرەيىن دەسەم، ماعان قاراي قالادى. مەن دە
اكىمدىكتە ىستەيمىن عوي».
تۇسىندا تۇرعان ورىندىققا وتىرا كەتكەن جاۋىنباي: «ە-ە، الگىلەر
كەتكەننەن كەيىن بۇلاردىڭ جەرى كەڭىپ قالعان ەكەن عوي» دەپ ويلادى. كەيىنگى
كەزدەردەگى وتىرىستاردا ءبىر بايقاپ جۇرگەنى – ەركەكتەردەن ايەلدەر ۇستەم.
بۇلاردىڭ جاس كەزدەرىندە بايلارىنان قاتىندارى قاتتى قورقاتىن سياقتى ەدى،
قازىر ءبارى كەرىسىنشە، ءتىپتى، كوپتەگەن ەركەكتەر قوناققا بارعاندا ايەلدەرىنەن
جاسقانىپ، اششى سۋدان ۇرتتاي الماي وتىرادى.
جاۋىنبايدىڭ ەسىنە ناعاشى اتاسى بەردىمۇرات اقساقالدىڭ ايتىپ
وتىراتىن ءبىر ءسوزى ءتۇستى. ول كىسى كەيدە تەرەڭ كۇرسىنىپ: «زاماناقىر بولاردا –
ەركەك قۇل بولادى، سيىر پۇل بولادى، قاتىن بي بولادى، قامىس ءۇي بولادى،
داريا جوعالىپ، بۇلاق بولادى، تىماق جوعالىپ، قۇلاق بولادى» دەپ اتابابالارىمىز بەكەر ايتپاعان عوي» دەۋشى ەدى. سودان كەيىن ۋايىمعا تولى
زامان مەن ۋاقىت تۋرالى اڭگىمەسىن ساباقتاپ كەتەتىن. جاۋىنباي دا: «ە، اللا،
ءوزىڭ ساقتاي گور!» دەپ تەرەڭ كۇرسىندى.
قوناقتارىن ءتۇن ورتاسى اۋعاندا ۇزدىك-سوزدىق شىعارىپ سالعان
جاۋىنباي سيىر ساسكەدە ايەلىنىڭ وياتۋىمەن زورعا تۇردى. جۋىنىپ-شايىنىپ
بولعان سوڭ اس ۇيگە كىرسە، داستارحان باسىندا ايەلى تورعىن مەن قايىن ەنەسى
داريعا ءۇن-ءتۇنسىز شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. سەكسەننىڭ تورتەۋىنە كەلىپ وتىرعان
كەمپىردىڭ قاباعى تىم سالىڭقى كورىندى. جاۋىنباي ءوز ورنىنا وتىرا سالىپ:
– اپا، كوڭىل-كۇيىڭىز جوق قوي. نە بولدى؟ اۋىرىپ وتىرسىز با؟ – دەدى.
بۇل كىسى كەشەگى قوناقتارمەن كوپ وتىرماي، ءوزىنىڭ تىلەگىن ايتىپ، باتاسىن
بەرگەننەن كەيىن، ءوز بولمەسىنە بارىپ جاتىپ قالعان.
– جاۋىنباي شىراعىم! – دەدى كەيۋانا الدىنداعى كەسەسىن توڭكەرىپ، –
ساعان ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتسام، تىڭدار ما ەكەنسىڭ؟
– نەگە تىڭدامايمىن، اپا، تىڭدايمىن، – دەگەن جاۋىنباي شىنىمەن-اق
ساسقالاقتاپ قالدى، – اكەمنىڭ دە، شەشەمنىڭ دە ورنىندا ءسىز وتىرسىز. ءسىزدى
تىڭداماي، كىمدى تىڭدايمىن؟
باسىنان اق كيمەشەگىن، ۇستىنەن سۇرعىلت كامزولىن تاستامايتىن،
ساۋساقتارىنا – كۇمىس ساقينالار، بىلەگىنە كۇمىس بىلەزىكتەر تاعىپ جۇرەتىن
سىپا كەمپىر – بەس ۋاقىت نامازىن ۇزبەي وقيتىن وتە ءدىندار ادام. ومىرىندە ءۇش
قىز تاۋىپ، ۇل بالا كوتەرمەگەن، كۇيەۋىنەن دە تىم ەرتە ايىرىلعان بۇل كىسىنىڭ
بەزاتتىعى ءبىر باسىنا جەتەرلىك ەدى. ۇلكەن قىزى – جاۋىنبايدىڭ ايەلى، مىنا
وتىرعان ءۇمىت.
كەمپىر ەكى قولىن توڭكەرگەن كەسەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ، مۇلگىگەن ادامداي
تۇڭعيىق ويعا باتىپ كەتتى.
– اپام ساعان اقىل ايتقالى وتىر، – دەدى ءۇمىت.
– ايتىڭىز، اپا ايتىڭىز، – دەدى جاۋىنباي.
داريعا كيمەشەگىن تۇزەپ، قالتاسىنان اق جىبەك بەتورامالىن الىپ،
جاساۋراعان كوزىن سۇرتكىلەدى.
– ە، بالالارىم-اي! – دەدى سونسوڭ قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ بەتتەرىنە
كەزەك قاراپ، – سەندەرگە ريزامىن. وستىڭدەر، جەتىلدىڭدەر. جالعىز
قىزدارىڭدى قياعا ۇشىردىڭدار، جالعىز ۇلدارىڭدى ۇياعا قوندىردىڭدار.
ەكەۋى دە ءۇيلى-باراندى. نەمەرەلەرىڭ بار. ءبىر اللاعا مىڭ شۇكىر! قايرات
بالاڭ ءۇش ۇل ءسۇيىپ وتىر. زاۋرەشىڭنىڭ ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بار. قۇداي بۇيىرتسا،
ءونىپ-وسەتىن اۋلەتتىڭ باسىندا ءوزىڭ وتىرسىڭ، جاۋىنباي.
داريعا وسى تۇستا ءسال ايالداپ، تىنىسىن تەرەڭ تارتىپ ءبىر كۇرسىندى دە،
ۇمىتكە كەسەسىن ۇسىندى.
– شايىڭنەن قۇيشى. اۋزىم قۇرعاپ وتىر، – دەدى دە، اڭگىمەسىن
جالعاستىرىپ كەتتى.
– ول بالالاردىڭ ءبارى قالادا. نەمەرەڭنىڭ الدى مەكتەپ بىتىرگەلى وتىر.
ازامات بولدى. ال ءبىز بولساق، مىنە، وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي بولىپ، ۇشەۋمىز
عانا شوشايىپ قالدىق، وسى ۇيدە. مىنا كەڭ سارايداي ۇيىڭدە بالا-شاعانىڭ
ايقاي-شۋى ەستىلىپ جاتپاعان سوڭ، ءوزىڭدى يەن تامدا وتىرعانداي سەزىنەدى
ەكەنسىڭ. ارينە، سەندەردىڭ جۇمىستارىڭ بار. ونى سەزە بەرمەيسىڭدەر.
– سىزگە قيىنداۋ بولىپ جۇرگەنىن سەزەمىز عوي، اپا. نەمەرەلەرىڭىزگە
بارىپ، قىدىرىپ قايتىڭىز دەسەك، وعان دا كونبەيسىز، – دەدى جاۋىنباي
ەنەسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ. قاراتورى ءجۇزى قوشقىلدانىپ، كىشكەنتاي مۇرنى ودان
سايىن قۋسىرىلا باستاعانداي. قىسىقتاۋ كوزدەرىندە دە ءبىر سالقىندىق بار.
– وي، قارعام-اۋ سول! – دەدى كەمپىر كۇيەۋ بالاسىنا جارقىراي قاراپ، –
قىدىرىپ جۇرۋگە مەندە كۇي بار ما؟ سۇيەگىم ساۋدىراپ وتىرعان ءتۇرىم مىناۋ.
مەن ءۇشىن سولاردىڭ وسىندا كەلىپ-كەتكەنىنىڭ ءوزى – ءبىر مەيرام. ول نەمەلەر دە
ءجيى كەلىپ تۇرۋدى بىلمەيدى. جىلىنا ءبىر كەلگەن دەگەن نە؟! وتىرعانىڭ اڭساپ!
مىنە، سەندەر دە جاس ەمەسسىڭدەر. مىنا ءۇمىتتىڭ ءوزى الپىسقا كەلىپ قالدى. ال،
سەن، جاۋىنباي شىراعىم، پايعامبار جاسىنا جەتىپ وتىرسىڭ. كەشە، الگى... توس
كوتەرىپ، ءسوز سويلەگەنىمدە وسى تۋرالى ايتقانىمدا، اناۋ دوستارىڭنىڭ
«پايعامبار بولدىڭ، پايعامبار بولدىڭ» دەپ كۇلگەندەرى نەسى؟! پايعامبار
جاسى دەگەن ويىنشىق پا؟ مۇسىلمان ەمەس پە ءبارى؟ ءاربىر مۇسىلمان ءوز
دۇعاسىن وقىپ بولعان سوڭ اللا تاعالاعا ماداق ايتادى، پايعامبارعا سالاۋات
ايتادى. اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا ارناپ: «ءيا، اللا تاعالا! اتا-بابالار
رۋحىنا راقىم ەت، جاتقان ورنىن پەيىش ەت، پايعامباردىڭ شاپاعاتىنا كەنەلت»
دەپ تىلەك باعىشتايدى.
مەنىڭ ساعان ايتايىن دەپ وتىرعانىم دا وسى توڭىرەكتەگى ءوتىنىشىم.
ساعان ءوتىنىشىم. ءبىر اللانىڭ شاپاعاتى مەن پايعامبارىمىزدىڭ شاراپاتىنا
بولەنسىن دەگەن تىلەگىم.
– ءيا، ايتىڭىز، اپا، – دەدى جاۋىنباي.
– ايتسام، بىلاي... م-م-م... سەندەردى بىلەم. مۇسىلماندىق جولىنا
ونشاما مويىن بۇرا بەرمەيسىڭدەر. بىراق، جاراتۋشى يەمىز تىم كەشىرىمدى عوي.
ادال ءجۇرىپ، ادال تۇرعاننىڭ ءبارىن كەشىرەدى. بىراق ءبىز... قازاق دەگەن حالىق
اتا-باباسىنىڭ ارۋاعىنا سيىنباي وتىرا الماعان. سوندىقتان، ولاردىڭ
رۋحىنا دۇعا وقۋدان، دۇعا وقىتقىزۋدان جاڭىلماعان. ال، جاۋىنباي
شىراعىم، ارتىق ايتسام، كوڭىلىڭە الىپ قالما، مىنا سەن وسىنشا جاسقا كەلىپ
اتا-باباڭنىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ ءبىر رەت قۇران وقىتقانىڭدى كورمەپپىن دە،
ەستىمەپپىن دە. ونىڭ قالاي؟
– ەندى... اپا... ءبىز... سوۆەتسكي گراجداندارمىز عوي. بالا كەزىمىزدەن
سولاي وقىتتى. اتەيست بولدىق. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ عانا... مۇسىلمان بولىپ
ءجۇرمىز عوي.
– ولاي دەمە، بالام. سەن تۋا سالا، ءتىپتى، تۋماي تۇرىپ مۇسىلمانسىڭ.
ويتكەنى سەنىڭ اكەڭ دە، شەشەڭ دە مۇسىلمان. سۇندەتتەلگەن سوڭ ناعىز
مۇسىلمان بولدىڭ. جاڭا عانا «ءسىزدىڭ ءتىلىڭىزدى الماي، كىمنىڭ ءتىلىن الامىن»
دەدىڭ عوي. مىنە، مۇنىڭ – ناعىز مۇسىلماندىعىڭ. اتا-انانى عانا ەمەس، جاسى
ۇلكەننىڭ ءبارىن سىيلاۋ – اتا-باباڭنان قالعان ميراس مىنەز.
– اپا، سوندا ماعان نە ىستە دەپ وتىرسىز؟ – دەپ جاۋىنباي ەنەسىنە كوزىن
تىكىرەيتىپ قارادى.
– ءوزىڭنىڭ پايعامبار جاسىنا امان-ەسەن جەتكەنىڭە شۇكىرشىلىك ەتىپ،
نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان اتا ەكەنىڭدى مويىنداپ، مەشىتكە بارىپ، ءپىتىر-ساداقا
بەر. اتا-بابالارىڭنىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقىت. ءوزىڭ دە بايقارسىڭ،
سول ساتتە-اق بويىڭ جەڭىلدەپ، ويىڭ تازارىپ قالادى. بۇل ءىس – اتقارۋعا ءتيىس
مىندەتىڭ ەمەس، الدىمەن سەنىمىڭ، سودان كەيىن اتا-بابا ارۋاعىنىڭ الدىنداعى
پەرزەنتتىك پارىزىڭ.
– جارايدى، اپا، قولىم تيگەندە بارام عوي، – دەگەن جاۋىنباي كەسەسىنىڭ
بەتىن باسىپ، تۇرۋعا اينالدى.
– جوق، سەن ويتپە. باراتىڭ بولساڭ، شىن نيەتىڭمەن، تازا جۇرەگىڭمەن
ارنايى بار. مەشىتكە بارىپ قۇران وقىتۋ دەگەنىڭ – ءجۇردىم-باردىم جاساي
سالاتىن جاي ءبىر شارۋا ەمەس. سەن مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، جۇما كۇنى تاڭەرتەڭ
بار. جۇما – قاسيەتتى كۇن. ال مەنىڭ ايتارىم – وسى، شىراعىم. قوي، مەن
تۇرايىن. اللاۋاكبار! – دەپ بەتىن سيپاعان داريعا كەمپىر ورنىنان تۇرىپ كەتكەن.
جاۋىنباي دا ءوز بولمەسىنە بارىپ، كرەسلوسىنا جايعاسقان سوڭ، ارقاسىنان اۋىر ءبىر جۇك تۇسكەندەي، تىنىسىن تەرەڭ تارتىپ، شالقالاي وتىردى. «كەمپىر دە كوكي بەرەدى» دەپ كۇبىرلەدى سونسوڭ. ەكى كوزىن توبەگە قاداپ، شەتسىز، شەكسىز ءبىر ويعا باتىپ كەتكەندەي بولىپ وتىردى دا، ءبىر كەزدە قالتا تەلەفونىنا جارماستى. ماقساتى – اكىمنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىمەن حابارلاسپاق. بۇگىن – جەكسەنبى، ەرتەڭ – دۇيسەنبى. سول ەرتەڭگى كۇننىڭ قاي ۋاقىتىندا مۇنى قابىلداي الادى ەكەن، سونى بىلمەك. ورىنباسار تەلەفونىن تەز كوتەرىپ، جاۋىنبايمەن وتە سالقىن سويلەستى.
«قانداي شارۋامەن؟» دەگەن سۇراعىنا ساسىپ قالعان جاۋىنباي:
– ماكە، كەلىن كەشە قاتتى رەنجىپ كەتتى عوي. سول ءۇشىن كەشىرىم سۇرايىن
دەپ ەدىم، – دەپ شىندىعىن ايتىپ قويدى.
ورىنباسار:
– كەشىرىمدى ءسىز ەمەس، انا ءىلياس سۇراسىن، – دەدى دە، تەلەفونىن قويا
سالدى.
ورىنباساردىڭ ىلياسقا عانا ەمەس، وزىنە دە قاتتى كەك تۇتىپ قالعانىن داۋىسىنان-اق تانىپ قويعانداي بولعان جاۋىنباي وزىنە-ءوزى سيماي بارادى. تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، باسىن كەكجيتىپ تۇرعان ول ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرايدى. قازىر ءىلياستى دا، ورىنباساردى دا، ونىڭ
قاتىنىن دا ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورىپ تۇر. ول ەندىگى جەردە نە ىستەۋ كەرەك ەكەندىگىن جارتى ساعاتتاي ويلانىپ، ەڭ اقىرىندا ءبىر امالىن تاپقانداي بولدى.
وسى جاۋىنباي انا يت سىنىپتاسى ىلياسقا نەگە ءوزى بارمايدى؟ بارعاندا دا جاي بارماي، ءبىر-ەكى جارتى اراعا مەن قازى-قارتاسىن كوتەرىپ، وزىنەن ءبىر جاس ۇلكەن بولسا دا بالا كۇننەن بىرگە وسكەنىن تىلگە تيە كەتىپ، جارقىلداپ، قارقىلداپ كۇلىپ بارماي ما؟ ەگەر سويتسە، مىنەزى تىك، وركەۋدە بولسا دا، اقجارقىن، كەڭپەيىل ءىلياس قۋانىپ-اق قالاتىن شىعار. اڭگىمە-دۇكەن ۇستىندە بۋى بۇرقىراپ، بۋىنى بوساي باستاعاندا بۇل دا بارعان بۇيىمتايىن مايدان قىل سۋىرعانداي ەتىپ جەتكىزە قويماي ما؟ ول كونەر مە ەكەن؟ اكىمنىڭ ورىنباسارىنان كەشىرىم سۇراي سالسا، نەسى كەتەدى. اناۋ ورىنباسار يت تە
«ءىلياس مەنەن كەشىرىم سۇرادى» دەپ جۇرتقا جايمايتىن شىعار. جايسا دا نەسى
بار؟ قايتا، جۇرت ءىلياستىڭ مادەنيەتتىلىگى مەن كىشىپەيىلدىلىگىنە ءتانتى بولار.
وي ۇستىندەگى جاۋىنباي: «قالايدا كوندىرۋ كەرەك! قالايدا كوندىرۋ
كەرەك!» دەپ كۇبىرلەپ وتىر.
***
ءىلياس جاۋىنبايدىڭ جەتىپ كەلگەنىنە تۇك تاڭ قالماي، كۇتىپ وتىرعان
قوناعىنداي ەتىپ، قۇشاق جايا قارسى الدى.
– وۋ، جاكەشجان، كەلگەنىڭ قانداي كەرەمەت بولدى! كەشە كوبىرەك تارتىپ
جىبەرىپ، باسىم اۋىرىپ وتىر ەدى، ءدال كەلدىڭ عوي، – دەپ ارسالاڭداپ ءجۇر.
– مەن دە سونى سەزىپ، كلاستاس دوسىممەن وڭاشا وتىرىپ، ءبىر
اڭگىمەلەسەيىنشى دەپ كەلدىم، – دەدى جاۋىنباي تورگە بارىپ جايعاسقان سوڭ، –
جامال قايدا؟
– ول الگى جاقىپتىڭ كىشكەنتاي نەمەرەسىن قىرقىنان شىعارۋعا كەتتى.
كەتسە دە قازانىن كوتەرىپ كەتكەن جوق قوي. قازىر ءوزىم-اق ەت سالىپ قويام.
– جوق. ەت سالما، – دەپ جاۋىنباي شىر ەتە ءتۇستى، – ءبارىن ءوزىم الىپ
كەلدىم. مىنە!
جاۋىنباي ۇلكەن پاكەتىندەگى اراق-شاراپتار مەن قازى-قارتانى ۇستەل
ۇستىنە قويدى.
– جاكەشجانىم-اۋ، جان-جاقتى دايىندالىپ كەلىپسىڭ عوي.
– وسى سەن، ءىلياس دوس، ءوزىڭ پەنسياعا شىققالى مەنى «جاكەشجان» دەپ
ەركەلەتىپ اتايتىن بولىپ الدىڭ. «پەنسيانەرمەن بايقاپ سويلەس، بالا!» دەپ
قوياتىنىڭ دا بار. ەندى، مىنە، مەن دە سەنىمەن بىردەيمىن. داۆاي، ادامدى
كىشىرەيتپەي سويلە!
– قويدىق. تەك سەنەن بەس كويلەكتى بۇرىن توزدىرعانىمدى ۇمىتپا...
ەكى سىنىپتاس ەكى ساعاتتاي وتىرعاننان كەيىن ناعىز باپتارىنا كەلدى.
جاۋىنباي قىزا-قىزا كوپ سويلەپ، ەلدىڭ ءبارىن «يت»، «شوشقا» دەپ جامانداي
باستادى. تىڭداۋدان جالىعىپ كەتكەن ءىلياس ءبىر كەزدە جاۋىنبايدىڭ ءسوزىن
ءبولىپ:
– وسى سەن بىرەۋدى يت، بىرەۋدى شوشقا دەيسىڭ. جارايدى، ءيتتىڭ قانداي
ەكەنىن بىلەسىڭ، ال شوشقانى قايدان بىلەسىڭ؟ – دەدى.
– شوشقانى كىم بىلمەيدى. شوشقا دەگەن – شوشقا! – دەپ جاۋىنباي
ىلياسقا تاندانا قارادى.
– ال، بىلسەڭ، ايتشى. شوشقا نەگە ارام بولعان؟
– ونى كىم بىلەدى دەيسىڭ. قۇداي سولاي جاراتتى دا.
– بىلمەسەڭ، تىڭدا! – دەدى ءىلياس سالاۋاتتى قالىپقا ءتۇسىپ، – اتى اڭىزعا اينالعان ءداۋىت دەگەن پايعامبار بولعان. سول كىسى ءبىر كۇنى وتە بۇزىلعان، كۇناھار ءدىنباسى تۋرالى ەستىپتى. الگى ازعىن ءدىنباسى جۇرتتان جاسىرىنىپ، نەشە ءتۇرلى كۇنالارعا باتادى ەكەن. ءتۇن بولىسىمەن ايەلى ەكەۋى وزدەرىنىڭ كوڭىلدەستەرىن جيناپ الىپ، زيناقورلىقتىڭ الۋان ءتۇرلى ارەكەتتەرىمەن اينالىسادى دەيدى. ءداۋىت پايعامبار سولارعا ءبىر باتىرىن جىبەرەدى. باتىر بارعان كەزدە كىسى كورگىسىز ساۋىق-سايراننىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، الگىلەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قاققا ءبولىپ شاۋىپ تاستاپتى. سوندا، ءدىنباسىنىڭ ەكىگە بولىنگەن دەنەسىنەن ەكى شوشقا پايدا بولىپتى. باتىر ەكەۋىن دە شاپقاندا، ەكەۋىنەن ءتورت شوشقا ءونىپ شىعىپتى. تورتەۋىن شاپقاندا، سەگىزگە كوبەيىپتى. قانشا بولشەكتەسە دە، سونشا كوبەيە بەرىپتى.
امالى قۇرىعان باتىر ءداۋىت پايعامبارعا كەلىپ، بولعان جايدى ايتادى. سوندا ءداۋىت: «ءدىنباسى قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىرادى. ازعىندىقپەن شوشقاعا اينالدى. ەندى قيامەتكە دەيىن شوشقا بولىپ ءومىر سۇرەدى، شوشقا بولىپ ورتالارىڭدا جۇرەدى. ونى جولاتپاڭدار، اۋلاق جۇرىڭدەر» دەپتى. مىنە، كوردىڭ بە؟ مۇسىلماندار شوشقانى ەڭ ارام حايۋان دەپ بىلەدى. ال، سەن بولساڭ، ەلدىڭ ءبارىن شوشقا دەپ ياناتتاپ وتىرسىڭ. ايتپاقشى، اباي اتامىزدىڭ ءبىر ولەڭىندە «ءوزى شوشقا وزگەنى يت دەپ ويلار» دەگەن ءسوز بار. سەنىڭ شوشقالارىڭ سەنى دە يت دەپ ويلايتىن شىعار.
– كىم ءبىلسىن! دەسە دەيتىن شىعار. ءبارىمىز پەندەمىز عوي، – دەدى
جاۋىنباي كەلگەن شارۋاسىنىڭ اۋىلى الىستاپ بارا جاتقانىن بايقاپ.
– مىنە، مۇنىڭ دۇرىس. «پەندە» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى پارسىلاردان كەلگەن. «قۇل» دەگەن ءسوز. بىراق كەيىننەن ماعىناسى كەڭەيىپ، «اللانىڭ قۇلى» دەگەنگە جاقىنداسا دا، «قۇلقىننىڭ قۇلى» دەگەن ۇعىم تىم تەرەڭدەپ كەتكەن. ويتكەنى، ادامزاتتىڭ ار-يمانى ازىپ-توزعان سايىن بار وي-ارمانى تويىپ تاماق ءىشۋ، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ، جوعارى لاۋازىم يەسى بولۋ سياقتى جەكە باستىڭ قامىمەن استاسىپ، بىلعانىپ، كىرلەپ ءبىتتى. مۇنى وزدەرى دە تۇسىنەتىندەر جاساعان جاماندىقتارىن، ايتقان وتىرىكتەرىن، جاساعان قىلمىستارىن «پەندەشىلىك قوي» دەي سالادى. جاڭاعى سەنىڭ «ءبارىمىز پەندەمىز عوي» دەگەنىڭ سياقتى... قوي، كەل، پەندە! مىنانى الىپ قويايىق، – دەدى ءىلياس الدىنداعى ستاقانىن جوعارى كوتەرىپ. ەكەۋى قاعىستىرىپ، تۇبىنە دەيىن ءىشىپ تاستادى. جاۋىنباي ءوز بۇيىمتايىن جەتكىزەتىن ءساتتىڭ جاقىنداپ قالعانىن جاقسى سەزىنىپ، قازىنىڭ ءبىر ءتىلىمىن شانىشقىسىمەن ءىلىپ الىپ، ءىلياستىڭ اۋزىنا جاقىنداتتى.
– قانە، ىلەكە! ءوز قولىممەن! اساپ جىبەر!
ءىلياس اساپ جىبەردى. ول دا ءبىر ءتىلىم قازىنى جاۋىنبايعا اساتىپ،
جادىراعان ۇستىنە جادىراي ءتۇستى.
– ىلەكە! – دەدى جاۋىنباي اۋزىنداعىسىن شايناپ بولعان سوڭ، – ىلەكە، كەشەگى «بوتەلكە» ويىنى بىزگە ءبىر پالە بوپ تۇرعان سياقتى. باعانا الگى ورىنباسارعا «ەرتەڭ قابىلدايسىز با؟» دەپ زۆونداپ ەدىم، وتكاز بەردى، شوشقا. «نە بوپ قالدى؟» دەسەڭ، ساعان رەنجىپ وتىرعانىن ايتتى. ايەلىنىڭ الدەبىر جاندى جەرىنە ءتيىپ كەتكەنسىڭ بە، قاتتى اشۋلى دەيدى.
– اشۋلانسا قايتەم؟ سەزىكتى سەكىرە بەرسىن.
– جالپى... سىيلاسىپ جۇرگەن ادام بولعان سوڭ، جانىنا تيمەگەن جاقسى
عوي. وكپەسىن ورشىتپەي، كەشىرىم سۇراي سالساڭ قايتەدى؟! نەڭ كەتەدى ودان؟
– وسى سەن نە دەپ وتتاپ وتىرسىڭ؟ – ءىلياستىڭ سىلەۋسىن كوزدەرى شوقتاي
بوپ قىزارىپ بارادى، – ونىڭ قاتىنىنا قالجىڭ ارالاس ءبىر سۇراق قويدىم
ەكەن دەپ، بايىنان بارىپ كەشىرىم سۇرايمىن با؟
– سۇراعانىڭ جاقسى بولار ەدى.
– نە؟ ەي! سەن پودلەتس قانداي ادامسىڭ ءوزى؟! مەن سەنى ادام دەپ، كلاستاس
دەپ سىيلاپ وتىرسام، ويىڭ مۇلدە باسقادا ەكەن عوي. باسە! بۇل ماعان نە عىپ
جابىسا قالدى دەسەم. ءما ساعان! ءىلياس ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جاۋىنبايدىڭ جاعىنان تارتىپ جىبەردى. ونىمەن دە توقتاماي، بىلەگىنەن تارتىپ تىك تۇرعىزدى دا، ەسىككە قاراي سۇيرەي جونەلدى. دالاعا شىعارىپ، قۇيرىعىنان ءبىر تەپتى دە:
– ەندى مەنىڭ كوزىمە كورىنۋشى بولما! – دەپ، اڭقايىپ اشىق قالعان ەسىگىن سارت ەتكىزىپ ىشىنەن جاۋىپ
الدى. كولىگىنە سۇيرەتىلىپ زورعا جەتكەن جاۋىنباي جۇدىرىعىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، جىلاپ وتىر. «يت! شوشقا!» دەپ قويادى وكسىك ارالاس بۋلىعىڭقى داۋىسپەن. ءارى ىزالى، ءارى نازالى جاسقا مالشىنعان سۇرعىلت كوزدەرىمەن ماڭايىنا قاراسا، ساعىمداي بۇلدىرلاعان ءبىر دۇنيە. تەك قانا قايداعى ءبىر شوشقالار مەن يتتەر ەلەستەي بەرەتىندەي. ەكى اياقتى پەندە رەتىندە سولاردىڭ بارلىعىن باقىلاپ وتىرعان تەك ءوزى عانا سياقتى.
