Quqyqtyq sananyń daǵdarysy normalar men naqty áleýmettik qatynastar arasyndaǵy aıtarlyqtaı alshaqtyqqa, zań shyǵarýdyń tıimdi proesiniń bolmaýyna, memlekettik organdar men laýazymdy tulǵalardyń qyzmetine baılanysty.
Quqyqtyq sana - bul zań ǵylymynyń negizgi máseleleriniń biri. Ony zertteý arqyly taptardyń, áleýmettik toptardyń, quqyq salasyndaǵy jeke tulǵalardyń qyzmetin, olardyń qundylyqtary men kózqarastaryn, qoǵam múshelerin quqyqtyq turǵyda tárbıeleýdiń joldaryn anyqtaýǵa múmkindik bar.
Quqyqtyq sananyń fýnkııalaryn onyń qurylymy anyqtaıdy. Osylaısha, quqyqtyq sananyń úsh fýnkııasy (tanymdyq, baǵalaý jáne retteýshi) quqyqtyq sananyń negizgi fýnkıonaldy komponentterin quraıdy (zııatkerlik, zııatkerlik-emoıonaldy, zııatkerlik-emoıonaldy-erikti). Tanymdyq fýnkııa quqyqtyq bilim men daǵdylardy qalyptastyrý jáne zańǵa qatysty barlyq termınder men normatıvtik aktilerdi, mindetterdi meńgerýmen shekteledi. Baǵalaý fýnkııasy quqyqtyq máseleler boıynsha, jańa qabyldanǵan zańdar men Kodeksterdi baǵalaý, olarǵa qatysty pikir bildirý sııaqty áreketterge sáıkes keledi.. Retteý fýnkııasy áleýmettik-quqyqtyq kózqarastar men qundylyq baǵdarlaryna baılanysty júzege asyrylady.
Quqyqtyq sana eki negizgi elementten nemese taraptardan turady: quqyqtyq ıdeologııa jáne quqyqtyq psıhologııa.
Quqyqtyq ıdeologııa - bul quqyqtyq shyndyq týraly ıdeıalar, kózqarastar, uǵymdar, nanymdar, teorııalar, uǵymdar. Ideologııalyq elementter - naqty quqyqtyq qubylystar týraly júıeli bilim, olardy jetkilikti joǵary, ǵylymı deńgeıde túsiný bolyp tabylady. Quqyqtyq ıdeologııa ózdiginen paıda bolmaıdy, ony mamandar damytady jáne quqyqtyq tárbıe proesinde, zańgerlik bilim alǵan kezde, zań ádebıetimen, normatıvtik aktilermen tanysqanda ıgeremiz.
Quqyqtyq psıhologııa - bul quqyqtyq zań, joba, kodeksterdiń adamdardyń baǵalaýy, sezimderi, emoııalary, kóńil-kúıleriniń jıyntyǵy. Quqyqtyq sananyń psıhologııalyq elementteri - bul quqyqtyq qubylystar týraly bilimge degen kózqaras, olardy emoıonaldy turǵydan qabyldaý. Quqyqtyq shyndyq emoııalar, tájirıbeler deńgeıinde de belgilenedi. Máselen, biz sot sheshimine "jaqsy" nemese "jaman", "ádil" nemese "ádiletsiz", al jańa qabyldanǵan zańdarǵa "qýantady" nemese "renjitedi" degen sózdermen óz pikirimizdi bildire alamyz. Biraq quqyqtyq ıdeologııanyń quqyqtyq psıhologııadan basym degen pikirden aýlaq júrgenimiz abzal. Quqyqtyq ıdeologııa men quqyqtyq psıhologııany bir-birinen naqty ajyratý óte qıyn. Quqyqtyq sananyń eki salasy da bir-birimen tyǵyz baılanysty jáne olar ózara árekettesedi.
Quqyqtyq sananyń qurylymy baǵalaý qatynastarynyń birneshe túri anyqtalady:
- quqyqqa, ıaǵnı onyń prınıpterine, ınstıtýttaryna men normalaryna qatynas;
- adamdardyń quqyqtyq minez-qulqyn baǵalaý;
- quqyq qorǵaý organdaryna jáne olardyń qyzmetin baǵalaý;
- ózińniń quqyqtyq minez-qulqyńdy, quqyqtyq mádenıetiń men saýattylyǵyńdy baǵalaý.
Memleket tarapynan jańa zańdar qoǵamnyń quqyqtyq sanasyn damytýǵa baǵyttalyp jatyr. Onyń dáleli, máselen, QR Ádilet mınıstrligi Qazaqstan Respýblıkasynyń 2030 jylǵa deıingi quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynyń jobasyn ázirleýdi qolǵa aldy. Al bul másele 2020 jyldan bastap qolǵa alynǵan bolatyn.
QR quqyqtyq saıasat tujyrymdamasy - ulttyq quqyqty, quqyq qorǵaý jáne sot júıelerin damytýdyń, syrtqy saıası jáne syrtqy ekonomıkalyq qyzmettiń, sondaı-aq quqyqtyq bilim berý men quqyqtyq nasıhattyń basym baǵyttaryn aıqyndaıtyn baǵdarlamalyq qujat. Jańa qujat, atap aıtqanda, qoǵamdyq ómirde týyndaǵan máselelerdi sheshýge múmkindik beredi, qoǵamdyq qyzmetti retteýdi qarastyrady.
"Osyǵan oraı, memleket aldynda turǵan mindetterdi sheshý kezinde, eń aldymen, alternatıvti tásilderdi izdeý kerek. Retteýshi sharalardy engizý qajettiligi týyndaǵan jaǵdaıda, kózdegen maqsattarǵa jetý jáne azamattar men uıymdardyń quqyǵyn, bostandyǵyn, zańǵa qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin osy sharalardyń qoljetimdiligin qarastyrǵanymyz abzal", - dep atap kórsetedi qujatty ázirleýshiler.
Tujyrymdama jobasy Quqyqtyq saıasattyń ashyqtyǵyn kózdeıdi, bul "Halyq únine qulaq asatyn memleket" tujyrymdamasyna sáıkes júrgizilip jatqan reformalarǵa degen senimdi arttyrýǵa tıis.
Osyǵan baılanysty barlyq taraptardyń múddelerin eskerýdi qamtamasyz etetin jańa ınstıtýttardy damytý jáne qalyptastyrý mańyzdy. Bul qaǵıdatty qoldaný neǵurlym ońtaıly sheshim qabyldaýǵa yqpal etedi, - dep sanaıdy Ádilet mınıstrligi.
Qujattaǵy jeke bólim ulttyq quqyqty damytýdyń negizgi baǵyttaryna arnalǵan.
"Ashyq normatıvtik quqyqtyq aktilerdi jarııalap otyratyn ınternet-portalynyń áleýetin damytý qajettiligin de qarastyrdy. Onyń jumys qarqynyny taldaý barysynda, normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń jáne basqa da qujattardyń jobalaryn talqylaý kezinde azamattardyń belsendiliginiń tómen ekeni anyqtaldy. Osyǵan baılanysty azamattardyń ınternet-portaldy qabyldamaýynyń sebepterin anyqtaý qajet", - delingen qujatta.
Osyǵan baılanysty qujatpen tanysý jáne ony talqylaýǵa qatysý úshin múddeli tulǵalardy habardar etý tetikterin, onyń ishinde ınternet-resýrsta ornalastyrylǵan NQA jobalary týraly yńǵaıly mobıldi qosymsha ázirleý qolǵa alyndy.
Ádilet mınıstrligi Zań jobalaý qyzmeti máseleleri jónindegi vedomstvoaralyq komıssııa múshelerimen birlesip, Úkimettiń zań jobalaý jumystarynyń 2021 jylǵa arnalǵan josparynyń jobasyn qalyptastyrdy. Jospar jobasy Prezıdent pen memlekettiń strategııalyq qujattarynda aıqyndalǵan mindetter negizinde qalyptastyrylyp, 19 zań jobasyn ázirleýdi kózdeıdi.
"Olar saqtandyrý naryǵy men baǵaly qaǵazdar naryǵyn retteý jáne damytý, bırjalyq saýda, kólik, jer qatynastaryn damytý, sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl, quqyq qorǵaý qyzmeti, geodezııa, kartografııa, volonterlik qyzmet pen qaıyrymdylyq, ınnovaııalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq damý, bıologııalyq qaýipsizdik jáne t.b. salalardy odan ári damytýǵa baǵyttalǵan", - dep naqtylaǵan edi mınıstr Marat Beketaev.
2021 jyly úsh jańa zań jobasyn ázirleý kózdelip otyr. Bul "geodezııa, kartografııa jáne keńistiktik derekter týraly", "áskerı polıııa organdary týraly" jáne "Qazaqstan Respýblıkasynyń bıologııalyq qaýipsizdigi týraly" zań jobalary. Atalǵan zańdardan bólek, bıyl Memleket basshysynyń 2020 jylǵy 1 qyrkúıektegi joldaýyn iske asyrý jónindegi jalpyulttyq is-sharalar josparynan týyndaıtyn eki zań jobasy ázirlenip, Parlamentke engiziledi. Olar "Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine bırjalyq saýdany damytý jáne jetildirý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly" jáne "Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly" zań jobalary.
Jospar jobasynda kózdelgen 19 zań jobasynyń ishinen 2021 jyldyń I jartyjyldyǵynda Parlamentke 5, al II — ge 14 zań jobasyn engizý josparlanýda. "Quqyqtyq aktiler týraly" Zańǵa sáıkes jospardyń jobasyn jasaý úshin Memleket basshysymen kelisý kerek. Jospar jobasyn Prezıdent ákimshiligine jiberý usynyldy.
