320 jyldan asa tarıhy bar Iel ýnıversıtetiniń professory Djeıson Stenlı AQSh-taǵy elıtalyq joǵary oqý ornyn tastap, Kanadaǵa ketetinin málimdedi.
Bul Amerıkanyń joǵary bilim salasynda úlken dúrbeleń týdyrdy. Professor óz sheshimin Tramp ákimshiliginiń saıasatymen baılanystyrady.
«BUDAN ASQAN QORLYQ BOLMAS...»
Professor Djeıson Stenlı CNN-ge bergen suhbatynda áriptesteri, belgili tarıhshy Tımotı Snaıder jáne onyń áıeli Marsı Shormen birge AQSh-ty tastap, Kanadaǵa ketetinin aıtqan.
«Men Ieldi jaqsy kóremin. Biraq Marsı, Tım jáne men demokratııany basqa jerden qorǵaýǵa baramyz», - dedi 12 jyl boıy ýnıversıtette dáris oqyǵan Stenlı.
Olar bul sheshimin 2024 jyldyń qarasha aıynda AQSh prezıdentiniń saılaýynan keıin jáne Tramptyń birinshi 100 kúni ishinde joǵary bilimge qarsy jasaǵan qatal áreketterinen keıin qabyldaǵan.
Úsheýi de 2025 jyldyń kúzinen bastap Toronto ýnıversıtetiniń Pıter Mýnk atyndaǵy Halyqaralyq qatynastar jáne memlekettik saıasat mektebinde sabaq beretin bolady. Stenlı bul týraly 29 naýryzda shyqqan Zeit Online gazetine bergen suhbatynda rastady.
Stenlıdiń ketýine sebep – Kolýmbııa ýnıversıtetine bólingen júzdegen mıllıon dollar qarjyny qysqartý saıasatyn engizýi boldy. Sondaıda Tramp ákimshiligi «antısemıtızmge tózýshi» kolledjderge bólingen federaldy qarjyny toqtatyp tastady.
Tramp ákimshiligi ımmıgraııany jáne kolledj kampýstaryndaǵy palestınalyqtardy qoldaıtyn sherýlerdi basyp-janshyp jatqan kezde, Kolýmbııa ýnıversıteti federaldy qarjyny qysqartýdan zardap shekti. Sebebi, Tramp Izraıl-Palestına soǵysy aıasynda antısemıtızmdi qoldaıtyn kolledjderge tıesili qarjyny toqtatatynyn málimdegen bolatyn.
«Budan asqan qorlyq bolmas. Olar ýnıversıtetterdi qorlap jatyr, al men buǵan qarsy turatyn árqandaı bir ýnıversıtetti kórmeı otyrmyn», - dedi Stenlı CNN-ge bergen suhbatynda.
«BARLYǴY KOLÝMBIIa BOLÝDAN QORQADY...»
Endi Stenlı, Iel ýnıversıtetiniń tarıh páni professorlary Marsı Shor men onyń kúıeýi Tımotı Snaıder ózderiniń oqýyn Toronto ýnıversıtetinde jalǵastyra otyryp, demokratııany qorǵap, fashızmge qarsy shyǵýdy jáne Aq úıge akademııalyq moıynsunýshylyqtan qoryqpaı sabaq berýdi maqsat etedi.
Aıta keteıik, fashızmdi zertteýshi Stenlı – «How Fascism Works: The Politics of Us and Them» jáne «Erasing History: How Fascists Rewrite the Past to Control the Future» kitaptarynyń avtory.
«Ýnıversıtettiń qarjylandyrýynan aıyrý úshin zańdy negiz bolǵan joq. Bul – naǵyz qorlaý. Al Kolýmbııa ýnıversıteti ne isteıdi? Olar bárine baǵynady. Qazir AQSh-ta bári tek bir nárseni qalaıdy: aman qalýdy… Gazetter, ýnıversıtetter, zańgerlik fırmalar - bári tek óz qamyn oılap jatyr. Biz birtutas bolýymyz kerek. Kolýmbııaǵa shabýyl jasalǵanda, Iel men basqa ýnıversıtetter birigip, qoldaý kórsetýi kerek edi. Biraq Olaı bolmady. Barlyǵy Kolýmbııa bolýdan qorqady. Qazir bolyp jatqan nárse – fashızm», - dep qosty Stenlı Tramptyń saıasatyn synap.
«TÚRMEGE OTYRÝǴA DA DAIYNMYN»
Kanadaǵa emıgraııanyń sebepteri týraly aıtqan Stenlı qoryqpaıtynyn aıtty.
«Men qoryqpaımyn, kerek bolsa óz senimim úshin túrmege otyrýǵa da daıynmyn», - dedi ol.
Professor Torontoǵa áıeli jáne 9 ben 14 jastaǵy eki balasymen birge kóship barady.
2023 jyldyń 7 qazanynda HAMAS terrorıstik uıymynyń Izraılge jasaǵan shabýylynan keıin AQSh ýnıversıtetterinde, onyń ishinde Kolýmbııada stýdentterdiń palestınalyqtardy qoldap, Izraılge qarsy narazylyqtary bastaldy. Evreı stýdentteri ózderiniń qaýipsizdigine alańdaýshylyq bildirdi.
2025 jyldyń naýryz aıynyń basynda Donald Tramp ákimshiligi Kolýmbııa ýnıversıtetinen 400 mıllıon dollar memlekettik kómekti qaıtaryp alǵanyn habarlady. Ýnıversıtet basshylyǵyn antısemıtızmmen kúrespeı, evreı stýdentterin qorǵaýda nemquraıly dep aıyptady. Federaldy sheneýnikter ýnıversıtetke qarjylandyrýdy qalpyna keltirý úshin akademııalyq saıasat pen qaýipsizdik sharalaryn dereý reformalaý talabyn qoıdy.
21 naýryzda Kolýmbııa ýnıversıtetiniń basshylyǵy bılik tarapynan qoıylǵan talaptardy qabyldady.
Dıskrımınaııaǵa ushyraǵan stýdentter endi granttarynan aıyrylýy múmkin nemese oqýdan shyǵarylýy yqtımal. Ýnıversıtet aýmaǵynda kópshilik narazylyq akııalary men sherýlerge tyıym salyndy, olar oqý proesin buzady dep sanalady. Jańa júıe boıynsha stýdentterdiń jeke tulǵasyn anyqtaý engizildi, maska taǵý jáne stýdentterdiń akııalaryna bógde adamdardy qatystyrýǵa tyıym salyndy. Zań buzýshylardy tutqyndaýǵa Nıý-Iork polıııasyna ruqsat etildi. Qaýipsizdik úshin qosymsha 36 qyzmetker jumysqa qabyldandy, olardyń jalpy sany 100-den asty.
«AKADEMIIaLYQ ERKINDIKTI BUZÝ»
Kolýmbııa ýnıversıteti Taıaý Shyǵys, Izraıl jáne sıonızm tarıhy boıynsha oqý baǵdarlamasyna sholý jarııalady. Izraıl jáne evreıtaný ınstıtýtyna jańa oqytýshylar shaqyryldy.
Amerıkalyq BAQ ýnıversıtet basshylyǵynyń antısemıtızmmen kúresý sharalaryn Vashıngtonnyń talaptaryn oryndaý áreketi retinde túsindi. Adam quqyqtary jónindegi birqatar uıymdar bul sharalardy akademııalyq erkindikti buzý dep synady. Budan buryn AQSh ákimshiligi taǵy 60 ýnıversıtetke osyndaı sharalardy qabyldaý múmkindigi týraly eskertý jasaǵan.
Iel men Kolýmbııa ýnıversıtetteri ótken aıda AQSh Bilim mınıstrliginiń Azamattyq quqyqtar bıýrosynan eskertý alǵan 60 ýnıversıtettiń qataryna kirdi. «Antısemıtızmge qarsy sharalar qabyldamasa, sonyń osy ýnıversıtetter úshin yqtımal saldary» týraly bılik eskertý jasap qoıǵan.
Aq úı ókili aldyńǵy aptada CNN-ge ýnıversıtetterdiń transgenderlerdiń áıelder sportyna qatysýyna tyıym salǵan atqarýshy jarlyqty buzǵany úshin Pensılvanııa ýnıversıtetine federaldy qarjynyń 175 mıllıon dollarlyq bóligi toqtatylǵanyn málimdedi.
Pensılvanııa ýnıversıteti ótken aptada resmı habarlama alǵan joq dep málimdegenmen, mektep óziniń únemi federaldy nusqaýlyqtarǵa sáıkes jumys isteıtinin aıtty.
Iel professory jáne «Academic Freedom Alliance» uıymynyń negizin qalaýshy, búkil eldegi professorlar men joǵary bilim fakýltetiniń sóz bostandyǵyn qorǵaýshy Keıt Ýıttıngton «bul jerde úlken aqsha tur» dep málimdedi.
Alaıda, ol eger basqa da joǵary deńgeıdegi oqytýshylar Stenlı men onyń áriptesteri sııaqty sebeptermen ketýge sheshim qabyldasa, ýnıversıtetterdiń álsireıtinin atap ótti.
«Eger sizdiń eń úzdik mamandaryńyz basqa elderge ketýge sheshim qabyldasa, bul AQSh-tyń kóshbasshylyq pozıııasyna jáne ǵylymı zertteýlerge qaýip tóndiredi», - dep atap ótti Ýıttıngton.
Iel ýnıversıtetiniń ókili CNN-ge suhbatynda: «Iel ýnıversıteti álemdik deńgeıdegi fakýltet múshelerine úı bolǵan jáne bolady, olar óz zertteýleri men oqytý salasynda úzdik bolýǵa tyrysady. Bul fakýltet músheleri mańyzdy zertteýler júrgizip, bolashaq kóshbasshylardy daıyndaıdy jáne qoǵamnyń barlyq salasynda qyzmet etetin adamdardy tárbıeleıdi», - dep atap ótti.
TUTQYNDAÝ JÁNE ShEKTEÝ
Aıta ketsek, osy aptanyń basynda Massachýsets shtatyndaǵy Tafts ýnıversıtetinde oqıtyn Túrkııadan kelgen 30 jastaǵy Rúmeısa Óztúrikti betperde kıgen adamdar ustaǵan vıdeosy paıda boldy. Frans Press agenttiginiń habarlaýynsha, Óztúrk stýdenttik gazette Izraıldiń Gaza sektoryndaǵy áreketterin «genoıd» dep aıyptaǵan maqala jazǵan - endi ony deportaııalaý kútip tur.
Immıgraııalyq advokattyń aıtýynsha, Óztúrktiń Massachýsets shtatynda qalýy týraly sot sheshimine qaramastan, Lýızıanadaǵy tergeý ızolıatoryna jetkizilgen. Onyń advokat jaldaý quqyǵy da shektelgen.
