Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Arhıvinde «Alashorda isi. 1920-1940 jj. Qujattar men materıaldar» atty 12 tomnan turatyn tarıhı-qujattyq jınaǵyn saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń urpaqtary, «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamynyń músheleri S. Qojyqova, G. Kemeńgerova, M. Aıbasova, Sh. Tashımovalarǵa jáne qoǵam tóraǵasynyń orynbasary jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty B. Qoıshybaev, Jańalyqtaǵy «Saıası qýǵyn-súrgin» qurbandaryna arnalǵan mýzeı dırektory M. Musabaev, qoǵamnyń atqarýshy dırektory A. Berkimbaıǵa arnaıy tapsyrdy.
Bul jınaq Memlekettik keńesshi E. Qarınniń jalpy redakııasymen jaryq kórip, akademık M. Qoıgeldıevtiń ǵylymı jetekshiligimen júzege asyrylǵan zertteý jumysynyń nátıjesi bolyp tabylady. Ǵylymı jobany oryndaýǵa 35 tarıhshy-ǵalymdar, arheogravtar, arhıvshiler, sonyń ishinde UǴA akademıkteri H. Ábjanov, Z. Qabyldınov, tarıh ǵylymdarynyń doktorlary B. Jangýttın, Q. Ábilǵazınov, saıası ǵylymdarynyń doktory G. Nurymbetova, tarıh ǵylymdarynyń kandıdattary M. Qalybekova, Z. Myrzataeva, E. Syzdyqova, A. Óteǵalıeva, M. Iembekova, D. Qasymova T. Rysqulov jáne basqa da amandar qatysty.
Jınaq IIM, UQK arnaı memlekettik arhıvterinde saqtalyp kelgen HH ǵasyr saıası qýǵyn-súrginge qatysty qujattar negizinde qurastyrylǵan. Jınaqqa buǵan deıin jarııalanbaǵan 3000-nan astam qujat, onyń ishinde fotosýretter engizildi.
Jınaqtyń jaryq kórýi Qazaqstanda qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý isine qosylǵan mańyzdy úles bolyp tabylady. Jınaq búgingi qoǵamdy demokratııalandyrý men ádilettilik ustanymdaryn nyǵaıtýdyń aıǵaǵy retinde tól tarıhymyzdaǵy aqtańdaqtardy joıýǵa jáne ulttyq tarıhı sanany qalyptastyrýǵa eleýli yqpal etedi, - dep atap ótti Prezıdent Arhıviniń dırektory Á. Mustafına.
Tarıhqa taǵzym sharasynyń jalǵasy Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi Arhıv, qujattama kitap isi komıtetiniń «Ortalyq memlekettik arhıv» respýblıkalyq memlekettik mekemesi tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor H. Tursunnyń, «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamynyń ǵylymı hatshysy S.Q. Qojyqovanyń jáne Q.A. Iassaýı atyndaǵy HQTÝ doktoranty H. Astyń qurastyrýymen jaryq kórgen «Qońyrqulja Qojyqov – Ulttyq elıtanyń kórnekti ókili» jáne «Q. Qojyqov shyǵarmalary» atty kitaptardyń tanystyrylymymen jalǵasty.
Alash qaıratkeri, aǵartýshy, saıası qýǵyn-súrgin qurbany Qońyrqulja Qojyqovtyń ómir jolyn búgingi urpaqqa nasıhattaý, taǵylymǵa toly qyzmeti men shyǵarmashylyǵyn arhıv qujattary negizinde talqylaý boldy. Sharaǵa QR Ǵylym akademııasynyń akademıgi, «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamynyń tóraǵasy H. Ábjanov, jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty B. Qoıshybaev, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor H. Tursun, Q. Qojyqovtyń nemeresi S. Qojyqova, rejısser H. Omarov Q. Qojyqovtyń tulǵasy týraly tolymdy oılarymen bólisti. «Ortalyq memlekettik arhıv» respýblıkalyq memlekettik mekemesiniń dırektory Q. Shildebaev sharany júrgizip otyrdy.
B. Qoıshybaev Qońyrqoja Qojyqovtyń tulǵasyn alǵash 1990 jyldary saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaı bastaǵanda ýaqytta zerttep-zerdeleı bastaǵan. Osy zertteý eńbekterinde Q. Qojyqov týraly málimetter beredi. Qońyrqoja Qojyqov 1880 jyly burynǵy Aqmeshit, Perovsk, qazirgi Qyzylorda qalasy túbindegi Qoǵalykólde týǵan. Aýyl moldasynan saýat ashqan, qaladaǵy qazaq-orys mektebinde oqyp, Tashkenttegi Túrkistan muǵalimder semınarııasyna túsken.
Osy orys oqýyn 1900 jyly bitirip, shyn mánindegi aǵartýshylyq qyzmetpen shuǵyldanýǵa kiristi. Perovskide temirjol jumysshylary mektebinde sabaq berdi. Tyńdaýshylaryna Birinshi orys revolıýııasy oqıǵalary jóninde erkin pikir aıtam dep, polıııa qadaǵalaýyna ilikti. Biraz ýaqyt Qoǵalykólde ashylǵan jeke mektepte bala oqytty. Sosyn Túrkistan qalasy túbindegi Qarnaqta, odan qazirgi Ózbekstandaǵy Ándijanda ımperııa múddesi úshin ashylǵan orys-túzem oqý oryndarynda muǵalim, mektep meńgerýshisi bolǵan. Pedagogıkalyq qyzmetti Aqpan revolıýııasyna deıin atqardy, ári oǵan úlken jaýapkershilikpen qarady.
Alys Qyrymdaǵy Baqshasaraıdan «Tárjiman» gazeti arqyly jetip jatqan oqýshylardy jańa ádispen oqytý máselesi HH ǵasyrdyń basynda túrkistandyqtardy da jaıbaraqat qaldyrmaǵan edi. Musylmandyq dinı bilim berý isindegi revolıýııalyq baǵyt, ıaǵnı mektepter men medreselerde zaıyrly ǵylym negizderin de oqytý máselesi Qońyrqojaǵa úlken oı salady. Sodan ol ólkede óristegen jádıdshiler qozǵalysyn jaqtaıdy. Soǵan oraı birinshi kezekte mektep-medreselerde, aýyldardaǵy meshitter men mektepterde Qurandy úıretýge negizdelgen baǵdarlamany qarastyryp, qazaq balalarynyń saýat ashý tájirıbesin zertteıdi. Zertteı kele, aǵartý isindegi kóp kemistiktiń qazaq tilinde arnaıy jazylǵan saýat ashý kitaby joqtyǵyna baılanysty ekenine kózi ábden jetedi.
Qazaq balalarynyń mektepte eki-úsh jyl, tipti odan da uzaǵyraq oqyǵanmen, áreń hat tanyp, zorǵa jaza alatyn bolyp shyǵatynynyń sebebi qazaqtyń óz tilinde jazylǵan álippe kitabynyń bolmaǵandyǵynan dep tabady. Moldalardyń da balalarǵa qazaqsha jazýdy úırete almaýy qoldarynda saýat ashýǵa laıyqtalǵan qazaqsha kitaptary bolmaǵandyqtan dep túıedi. Sondyqtan da hal-qaderinshe, sol joqtyń ornyn toltyrýǵa tyrysady. Sol maqsatta alǵashqy qazaq álippesin jasaıdy. Bul Qońyrqoja Qojyqulynyń patshalyq Reseı zamanynda ózin jańashyl pedagog retinde tanytýy edi.
Ol óziniń «Álippe» kitabynda arab-parsy álipbıindegi áriptermen ár qazaqy dybysty jeke árippen belgileý jolyn usynady. Bir dybysty bir árippen tańbalaý ádisterin mysaldarmen, júıelep kórsetedi. Ózi usynyp otyrǵan osy «qazaq álippesinen soń, Quran álippesin oqysa», balalardyń «basylymdar jazýyn taný» múmkindigi artatynyn aıtady. Álippeniń hrestomatııalyq bólimine árkim bilýge tıis túrli maǵlumattar, áńgimeler, óleńderdi toptap, oqýǵa laıyqtap beredi. Jasaǵan álippesi alǵashqy tájirıbe bolýy sebepti, syn-eskertpeler tyńdaýǵa ázir ekenin eskertedi. «Eger de bizdiń alashqa usynǵan jádıdimizdiń ne artyq, ne jetpegen jerleri bolsa», oı-pikirlerin tikeleı, ne hat arqyly bildirgenderge «kópten kóp alǵys aıtamyz» deıdi.
Aǵartýshy Qońyrqoja Qojyqovtyń qazaq mektepterine arnalǵan «Álippe» kitaby Túrkistan general-gýbernatorlyǵynyń oqý bóliminde qaralyp, bastyrýǵa ruqsat berildi. Sodan ol «Álippe» kitabynyń qoljazbasyn Orynborǵa alyp bardy da, sondaǵy belgili qalamger, saıası qaıratker jáne baspager Fatıh Karımıdiń baspasynan shyǵardy.
Qońyrqoja Qojyqov sol baspadan uzamaı jaryq kórmek «Oqý quralynyń» avtory, bolashaq «Qazaq» gazetiniń redaktory jáne iri lıngvıst-ǵalym, sol shaqta Orynborda turyp, gazet shyǵarý úshin daıyndyq jumystaryn júrgizip jatqan Ahmet Baıtursynovpen kezdesedi. Olar jaqyn tanysyp, el bolashaǵy haqynda kóp pikirlesedi. Qońyrqoja Túrkistan ólkesiniń qazaqtary men ózge de jergilikti halyqtarynyń Memlekettik dýma jumysynan shettetilýin naǵyz ádiletsizdik dep baǵalap, patshanyń ádiletsiz jarlyǵynyń kúshin joıý jolynda uıymdastyrylǵan is-sharalarǵa qatysyp júretin. Osy rettegi onyń pikiri Dala ólkesiniń kúresker ókili Ahmet Baıtursynovtyń tarapynan da qoldaý tapty. Sodan olar ekeýlep qorytqan oılaryn sondaǵy ózge de qandastarymen pysyqtady, sosyn Orynbor gýbernııasyndaǵy musylman qaýymynyń saılaýshylaryna arnap qazaqtar atynan ashyq hat jazdy.
1917 jylǵy Aqpan revolıýııasynan keıin ol birjolata qoǵamdyq-saıası jumystarǵa aýysty. Ferǵana óńirindegi qazaqtardyń múddesin qorǵaıtyn «Kóshpendi» atty uıym quryp, oǵan jetekshilik etti. Jańa saıası jaǵdaıǵa oraı Tashkentte oryn alyp jatqan qoǵamdyq qozǵalystarǵa qatysty. Sáýirde ótken musylman sezinde qurylǵan Ulttyq ortalyqtyń tóraǵasy Mustafa Shoqaı basqarǵan jumysyna belsene atsalysty. Tamyzdaǵy Túrkistan ólkesi qazaqtarynyń sezinde Búkilreseılik Quryltaıshy jınalysqa depýtattyqqa kandıdat retinde usynyldy. Qarasha aıynda Qoqan qalasyndaǵy Tótenshe musylmandar sezi jarııalaǵan Túrkistan avtonomııasyn basqarý úshin qurylǵan Ýaqytsha Ulttyq keńestiń múshesi jáne jaýapty hatshysy bolyp saılandy. Alaıda ólkede Keńes ókimeti ornaǵanyn jarııa etken Tashkent bolshevıkteri qarýly kúshpen Qoqandy qanǵa bóktirip, avtonomııany qulatty.
Onyń jubaıy Látıpa Muńaıtpasqyzy Lapına-Qojyqova jastaıynan qolóner sheberi retinde tanylǵan ismer, áýezdi daýysy bar ánshi edi. 1921 jyly Tashkentte jıi ótip turǵan Shyǵys keshterine qoıylym ázirleý barysynda talantyna kýá bolǵan Dinshe Ádilov 1925 jyly ony Qyzylordada jańadan qurylyp jatqan Ult teatryna jumysqa shaqyrdy. Sodan Látıpa kásibı sahna óneriniń negizin qalaýshylardyń birine aınaldy. Ol keıinirek, 1933 jyly mýzyka teatrynyń da irgetasyn qalasty. Opera teatry ónerpazdarynyń quramynda 1936 jyly Qazaq Respýblıkasynyń Máskeýdegi onkúndigine qatysty.
Qoldanbaly ónerdiń maıtalman sheberi retinde ol ár kezde bıik deńgeıdegi qurmetti qonaqtarǵa syıǵa tartylatyn ulttyq kórkem buıymdardy memlekettik tapsyrys boıynsha jasap júrdi. KSRO Sýretshiler odaǵynyń múshesi boldy.
Qońyrqoja men Látıpa Qojyqovtardyń balalary da qazaq óneri tarıhynda ózindik mártebeli oryndar ıelengen belgili tulǵalar boldy. Qojahmet – qazaqtyń alǵashqy keskindemeshi, karıkatýrashy, sýretshi-grafıgi, Qulahmet – tuńǵysh teatr jáne kıno sýretshisi, grafık, Nurahmet – músinshi-monýmentalıst, Sultanahmet – ataqty kınorejısser retinde málim. Qojyqovtar áýleti, sóz joq, respýblıkanyń óneri men mádenıeti tarıhynda óshpes iz qaldyrdy, degenmen áýlet músheleriniń qaı-qaısysy da ózderiniń múmkindikterin meılinshe ashyp kórsetti dep aıta almasaq kerek. Óıtkeni saıası qýǵyn-súrgin naýqany olardy aınalyp ótken joq.
Qońyrqoja Qojyquly 1938 jyly Almatyda atylady. Artynda tórt ulymen qalǵan jary Látıpa taǵdyrdyń kúlli taýqymetine tótep berip, oshaq otyn sóndirgen joq. Sahna jasaýlaýshy jáne ulttyq kıim-keshek úlgilerin jasap tigýshi retinde, ózi irgesin qalasqan búgingi Áýezov teatrynda – on bir jyl, odan, tap sol kásibı mamandyǵymen Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynda jıyrma eki jyl boıy eńbek etti. Qazaqtyń sándik-qoldanbaly ónerin álemge tanytqan ónerpazdar kóshin bastap, alǵashqy qarlyǵashy retinde tanyldy. Balalarynyń tórteýi de qazaq ónerine ózindik beder salǵan belgili de qadirli adamdar boldy. Biraq olardyń ómir joldary qıyndyqtarmen astasyp jatty. Ákesiniń sońyn ala Qojahmet Qońyrqojauly repressııalandy (stalındik lagerden aýyr naýqasqa ushyraǵandyqtan ǵana bosatyldy). Onyń úsh inisi Otanǵa adaldyqtaryn dáleldeý maqsatymen Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa attandy. Alaıda ulttyq kadrlarǵa muqtajdyq eskerilip, Qulahmet Qońyrqojauly áskerden shaqyryp alyndy da, ortalyqtan Almatyǵa kóshirip ákelingen kınostýdııaǵa ornalastyryldy.
Degenmen «halyq jaýynyń» balasy degen tańba udaıy onyń da, maıdanger inileriniń de ómiri men shyǵarmashylyǵyna aýyr salmaq túsirip turdy. Soǵan qaramastan aǵaıyndy Qojyqovtar joǵaryda aıtylǵan salalarda maqtanysh eterlikteı jetistikterge jete aldy. Basynda iri qoǵam qaıratkeri, ustaz, ǵalym Qońyrqoja Qojyquly turǵan otbasy qazaq mádenıeti men óneri tarıhynda ózindik orny bar erekshe áýletke aınaldy.
Ardaq Berkimbaı
