Qazaqstan sý resýrstaryna baı el retinde tanylsa da, sońǵy jyldary aýyz sý tapshylyǵy máselesi ózekti bolyp otyr. Kóptegen ózender men kólderdiń moldyǵyna qaramastan, qoljetimdi taza sý kózi birkelki bólinbegen, bul jaǵdaı keıbir aımaqtarda sý tapshylyǵynyń týyndaýyna sebep bolýy múmkin.
Bul máselege beıjaı qaraý bolashaqta halyqtyń densaýlyǵyna, ekonomıkaǵa da teris áser etedi.
SEBEPTERI
Aýyz sý tapshylyǵynyń túpki sebepteri birneshe qyrynan kórinedi.
Birinshiden, klımattyń ózgerýi sýdyń mezgilsiz jınalýyna ákeledi, ol sý resýrstarynyń tıimdi paıdalanylýyna kedergi keltiredi. Ekinshiden, sý tapshylyǵy jıi baıqalatyn jyldary sý qorlarynyń azaıýy da mańyzdy sebepterdiń biri. Úshinshiden, sýdyń ysyrap bolýy, ıaǵnı tabıǵı resýrstardy tıimsiz paıdalaný, máseleni odan ári ýshyqtyryp otyr. Tórtinshiden, memleketaralyq kelisimderdiń tıisti deńgeıde oryndalmaýy, ásirese shekaralas eldermen sý resýrstaryn bólisý máselesinde óz áserin tıgizýde. Besinshi sebep – jergilikti jerlerde tuy sý kózderiniń jetispeýshiligi nemese múlde bolmaýy, bul ásirese aýyldyq jerlerde qatty baıqalady. Al altynshy sebep – sý sharýashylyǵy ınfraqurylymynyń tozýy, onyń áserinen sý jetkizý júıeleriniń sapasy tómendep, sý tapshylyǵynyń máselesi arta túsýde.
Eger osy máseleni sheshý búginnen bastalmasa, aldaǵy ýaqytta eldiń damýynda aıtarlyqtaı qıyndyqtar týyndaýy ǵajap emes. Sebebi, halyq sanynyń artýy, sýdyń ysyrap bolýy, sý qurylymdarynyń tozýy jáne osy syndy t.b faktorlar áser etetin bolady.
SALDARY
Aýyz sý tapshylyǵynyń saldary kóp qyrly ári tereń. Bul máselede ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ekologııalyq aspektilerdiń barlyǵy ózara baılanysty, jáne árqaısysynyń ózine tán aýyrtpalyǵy bar.
Ekonomıkalyq shyǵyndar: Sýdyń jetispeýshiligi aýyl sharýashylyǵyna teris áserin tıgizedi. Ónimdilik tómendeıdi, bul óz kezeginde azyq-túlik óndirisiniń qysqarýyna, baǵanyń kóterilýine jáne jumys oryndarynyń azaıýyna alyp keledi. Ásirese, sýǵa táýeldi sektorlar men sharýashylyqtar bul qıyndyqtardy erekshe sezinedi. Sý tapshylyǵynyń ekonomıkalyq shyǵyndary tek bir salaǵa ǵana emes, tutas ulttyq ekonomıkaǵa teris áser etedi.
Densaýlyqqa zııan: Taza aýyz sýǵa qol jetkize almaý halyqtyń densaýlyǵyna keri yqpal etedi. Lastanǵan sý ish aýrýlarynyń taralýyn arttyryp, ásirese balalar men qarttardyń ómir sapasyn tómendetedi. Sý tapshylyǵy tek fızıkalyq jaǵdaıǵa ǵana emes, jalpy halyqtyń ómir súrý deńgeıine de áser etedi. Taza sý bolmaǵan jaǵdaıda, juqpaly aýrýlar keńinen tarap, densaýlyq saqtaý júıesine úlken júkteme túsýi múmkin.
Ekologııalyq apattar: Sý tapshylyǵy tabıǵı ortanyń tepe-teńdigin buzyp, ekologııalyq apattardyń týyndaýyna sebep bolady. Sý resýrstarynyń jetispeýi kólder men ózenderdiń qurǵaýyna, ósimdikter men janýarlar dúnıesiniń azaıýyna ákeledi. Mysaly, Aral teńiziniń tartylýy búkil Ortalyq Azııa aımaǵyna ekologııalyq apat ákelgeni belgili.
Osylaısha, aýyz sý tapshylyǵynyń saldary tek búgingi kúnmen shektelmeıdi, ol bolashaqta da eldiń ekonomıkasyna, halyqtyń densaýlyǵyna jáne tabıǵatqa aıtarlyqtaı zııan keltirýi múmkin.
NE ISTEÝ KEREK?
Qazaqstandaǵy sý máselesi eldiń bolashaǵyna aıtarlyqtaı áser etetin faktor bolyp tabylady. Sý resýrstarynyń tapshylyǵy — bul tek jergilikti deńgeıde ǵana emes, búkil álemde oryn alyp otyrǵan ótkir másele. Memleketaralyq sý sharýashylyǵy úılestirý komıssııasy ǵylymı-aqparattyq ortalyǵynyń bas sarapshysy Quralaı Qalmaǵanbetqyzy bul týraly bylaı dep pikir bildirdi:
- Halyq tek sý bar jerde qonystanatyny bárimizge belgili. Iaǵnı, memleket bolý úshin jer, sý jáne halyq degen úshtaǵan bolýy kerek. Sondyqtan, elimizdiń qaýipsizdigi sý qaýipsizdigine tikeleı baılanysty dep aıtar edim, - deıdi ol.
Aýyz sý tapshylyǵynyń aldyn alý úshin memleket pen qoǵamnyń birlesip jumys isteýi qajet. Quralaı Qalmaǵanbetqyzynyń pikirinshe, memleket tozǵan ınfraqurylymdy qalpyna keltirip, qalalar men eldi mekenderdi jobalaýda sý resýrstarynyń mólsherin eskerýi tıis. Sonymen qatar, mamandardy daıarlap, olardyń jumys isteýine qolaıly jaǵdaı jasaý qajet ekenin atap ótti. Bul sharalar sý tapshylyǵyn sheshýge baǵyttalǵan mańyzdy qadamdar bolar edi.
Odan bólek, sý resýrstaryn únemdeýdi halyqqa nasıhattaý asa mańyzdy. Semınarlar ótkizip, buqaralyq aqparat quraldarynda, áleýmettik jelilerde osy taqyrypty keńinen talqylap, bilim júıesine engizý qajet. Sý únemdeýdi bala baqshadan bastap, mektepterde oqytý mańyzdy ekenin alǵa tartady sarapshy. Bul sharalar keleshekte urpaqtyń sýǵa degen sanaly kózqarasyn qalyptastyryp, resýrstardy saqtap qalýǵa septigin tıgizer edi. Sondaı-aq, memleket tarapynan aýylsharýashylyqtarǵa sýdy únemdeý baǵytynda qoldaý kórsetý mańyzdy.
STATISTIKA NE DEIDI?
Klımattyń ózgerýi men halyq sanynyń ósýi jaǵdaıynda sý resýrstaryn tıimdi ári únemdi paıdalaný erekshe mánge ıe.
Worldometers statıstıkalyq bıýrosynyń málimetine súıensek, Qazaqstan sýdy eń kóp paıdalanatyn elderdiń qataryna kiredi. Mysaly, Reseı, Ýkraına, Ulybrıtanııa sııaqty eldermen salystyrǵanda, Qazaqstanda adam basyna shaqqandaǵy táýliktik sý paıdalaný deńgeıi aıtarlyqtaı joǵary.
Science ǵylymı jýrnalynda jarııalanǵan zertteýge sáıkes, qazirgi tańda álemde 4 mıllıardtan astam adam taza sýǵa qol jetkize almaı otyr. Al ortasha eseppen, bir adam kúnine 200-250 lıtr sý jumsaıdy eken. Bul kórsetkish adamzattyń qanshalyqty úlken resýrsty tutynatynyn aıqyn kórsetedi.
Delnaz Menseıtova
