Búgin — qaıta jańǵyrǵan Respýblıka kúni. Bıyl elimizde úshinshi ret toılanady. 2022 jyly merekeler tizimine engen bul data – eldegi jalǵyz ulttyq meıram. Bir kezde umyt qalǵan Respýblıka kúni qalaı qaıta jańǵyrdy?
Respýblıka kúni 1990 jyldyń 25 qazany kúni Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń sheshimimen «Qaz SSR-niń memlekettik egemendigi týraly» deklaraııa qabyldanǵannan bastaý alady. 1992 jyldan bastap toılanyp, 2001 jyly memlekettik merekeler qataryna engizildi, 2009 jyly burynǵy prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń buıryǵymen memlekettik merekeler qatarynan alynyp tastaldy. Keıin 2022 jyly Ulttyq quryltaı jıynynda memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev osy merekeni qaıta atap ótýdi usyndy.
“ULYQ MEREKE RETINDE SANAÝ KEREK”
Parlament májilisiniń qazirgi depýtaty Ermurat Bápı deklaraııa qabyldanǵan kúndi qýanyshpen eske alatynyn aıtady. Sondaı-aq, ol búgingi Respýblıka kúnin dúrkiretip ótkizý keregin usyndy.
- 1990 jyly 25 qazan – meniń esimde máńgilik qalǵan memlekettik datalardyń biri. Sol kezden on bes kún buryn men Óskemennen Almatyǵa «Soıalıstik Qazaqstan» gazetiniń ortalyq redakııasyna qyzmetke almasyp keldim. Respýblıkalyq deńgeıde jumys isteýdiń alǵashqy kúnderine kóndige almaı júrgen kezimde redakııadaǵy jigitter “Joǵary keńeske baraıyq, búgin deklaraııa qabyldanatyn kún” dep usynys jasady. Sonyń aldynda ǵana bas redaktorymyz Sherhan Murtaza “Búgin – egemendik deklaraııasy jarııalanatyn kún, kimniń múmkindigi bar, Joǵary keńeske kelińder” dep bir eskertip ketken. Ol kezde joǵary keńestiń ǵımaratyna kirý qıyn emes, - dep eske alady depýtat.
Aıtýynsha, Egemendik deklaraııasy oqylyp bolyp, depýtattar daýys bergennen keıin, zaldyń ishin qýanysh kernedi.
- Ony aýyzben aıtyp jetkiý múmkin emes. Bul kún bizdiń úsh júz jyl Reseı ımperııasynyń ezgisinde bolǵan, quldyq ıeliginde bolǵan elimizdiń derbes egemendi el bolǵanyn jarııa etken ulyq kún boldy. Biz bul kúndi árqashan qurmettep, ulyq merekemiz retinde sanaýymyz kerek. Elimizdiń mańyzdy merekesi dep sanaımyn, - deıdi Ermurat Bapı.
Depýtattyń aıtýynsha, “Egemendik deklaraııasyn” jarııalaǵan Respýblıka kúni árqashan ózekti memlekettik mereke bolyp qalady.
- Biz nege 34 jyl ǵana bolǵan óz egemendigimizdi ulyq mereke sanamaýymyz kerek?! Elimizdiń damýy men halqymyzdyń jasampaz bolashaǵy osy dókeı datadan bastalýy tıis! Bul - bizdiń eldigimiz ben memlekettigimizdiń eń basty atrıbýttarynyń biri, - deıdi ózi depýtat, ózi jýrnalıst Ermurat Bapı.
EGEMENDIKTIŃ TARIHI JÁNE SAIaSI QYRLARY
Belgili tarıhshy Sultanhan Aqqululynyń aıtýynsha, 1990 jyly Keńes Odaǵy ydyraýdyń aldynda turǵan sátte Mıhaıl Gorbachıov óziniń “Qaıta qurý” saıasatyn bastaǵannan beri 15 odaqtas respýblıkanyń basshylary ózderin erkin sezine bastap, egemendik talap etken. Sol sátte alǵash bolyp, Baltyq teńiziniń jaǵalaýyndaǵy Latvııa, Lıtva, Estonııa elderi ózderiniń táýelsizdigin jarııalap, deklaraııa qabyldap, bólinip ketti. Odan keıingi kezek Gúrjistan men taǵy basóa birqatar respýblıkalarǵa keldi. Aqyrynda 90-shy jyldyń qazan aıynda Qazaqstan da óz egemendigi týraly deklaraııa qabyldaǵan,
- Eń bastysy mynany umytpaýymyz kerek. Ol kezde Qazaq KSR — Keńes Odaǵynyń burynǵy on bes odaqtas respýblıkasynyń biri, Keńes Odaǵynyń sýbektisi ǵana boldy. Al 25 qazanda qabyldanǵan Egemendik týraly deklaraııa — aty bar da, zaty joq qujat. Óıtkeni, QazaqKSR qaǵaz júzinde qabyldaǵanymen, sol qaǵaz kúıinde qaldy. Qazaqstan óziniń egemendigin qalpyna keltire almady, - deıdi tarıhshy.
Onyń aıtýynsha, atalǵan deklaraııanyń eki qyry bar. Birinshisi – saıası, ekinshisi – tarıhı qyry. Máselen, eger sol deklaraııa 1920 jyldyń naýryz aıynda eldiń respýblıkasynan aıyrylǵan deklaraııasyn qalpyna keltirý bolsa, onda onyń tarıhı da, saıası da mańyzy óte zor bolar edi. Óıtkeni, Baltyq teńizi jaǵalaýyndaǵy elder deklaraııany mynadaı mátinde boldy: “1940 jyldary Keńes Odaǵynyń basyp alý saldarynan aıyrylǵan egmendigin qaıta qalpyna keltirý týraly deklaraııa”. Sol deklaraııany qabyldaýynyń arqasynda olar Keńes Odaǵynan alǵashqy bolyp bólinip shyqty.
- Al Qazaqstan egemendigin alǵash ret toqsanynshy jyldary jarııalap otyrǵan joq, sodan týra 70 jyl buryn 1920 jyldyń 5 naýryzynda, ol kezde Alash Respýblıkasyn Keńes Odaǵy basyp alyp, Reseıdiń ekinshi ret otarlap alýynyń saldarynan óziniń egemendiginen aıyryldy. Alash Respýblıkasy 1918 jyldyń 6 qańtarynan 1920 jyldyń 5 naýryzyna deıin egemendi táýelsiz el retinde jasady. Biraq sol kezderdegi keńes úkimetiniń áskerı ıntervenııasy, jaýlap alý soǵysynyń saldarynan Alash respýblıkasynyń aýmaǵynda Keńes úkimeti ornap, otarshyldyq bıligi basyp, Alash respýblıkasy óz egemendiginen aıyryldy. Mine, sol egemendikti 1990 jyldyń 25 qazanynda qalpyna keltirdik degen deklaraııa qabyldaǵan ýaqytta, kishkentaı Baltyq teńizi jaǵalaýyndaǵy úsh respýblıkanyń úlgisimen jazǵanda, onda bul deklaraııanyń tarıhı da, saıası da mańyzy óte zor bolar edi, - deıdi Sultanhan Aqqululy “Adyrna” ulttyq portalyna.
“BÓRKIMDI ASPANǴA LAQTYRǴYM KELMEIDI”
Sultanhan Aqqululynyń pikirine belgili saıasatker Dos Kóshim de qosylady. Qoǵam qaıratkeriniń aıtýynsha, deklaraııada el úshin mańyzy bar ister naqty jazylmaǵan.
- Bul deklaraııa — Táýelsizdik týraly eshýaqytta aıtpaǵan adamdardyń jasaǵan deklaraııasy. Muny basqa eldiń deklaraııasymen salystyrsa, táýelsizdiktiń arasy jer men kókteı. Deklaraııany Keńes úkimetinen shyqqysy kelmegen adamdar áıteýir halyqty aldaý úshin jasaı salǵan. Sebebi basqa respýblıkalarda osyndaı deklaraııa qabyldaı bastady. Olar Keńes úkimetinen shyqqysy keldi, al biz shyqqymyz kelmedi. Biraq biz de deklaraııa qabyldaýmyz kerek boldy. Al soǵan biz qazir máz bolyp otyrmyz, - deıdi ol.
Onyń paıymdaýynsha, Deklaraııany jaqsylap oqyp, taldaý jasasa, qýanyp toı jasaıtyndaı deklaraııa emes ekenine kóz jetkizýge bolady. Onda buryn bar nárseni qaıtalap aıta salǵan. Ol jerde “jeke memleket bolyp shyǵamyz, ózimizdiń jeke áskerimiz bolady” degen sóz joq. Qysqasy, deklaraııada burynǵy «qazaq memleketin qaıtadan quramyz, el bolamyz» degen ıdeıa qozǵalmaǵan.
- Sondyqtan bul deklaraııaǵa qýanyp, bórkimdi aspanǵa laqtyrǵym kelmeıdi. Iá, mereke retinde bir kúndi belgileý kerek shyǵar. Men úshin ol kún — Kenesary qaza tapqan kún. Qazaqstanda eldiń, halyqtyń, memlekettiń bolashaǵy úshin, táýelsizdik úshin kúresken erlerdiń kúni bolýy kerek edi. Táýelsizdik kúni retinde sol kún toılaný kerek, - deıdi Dos Kóshim.
“NAZARBAEVQA ÓZ MANSABY MAŃYZDY BOLDY”
Sultanhan Aqqululy Qazaqstan bıliginiń táýelsizdikti sońǵy jarııalaýy da Keńes Odaǵynan ajyramaýǵa tyrysýynan ekenin aıtady.
- Biz naǵyz egemendigimiz ben táýelsizdigimizdi arada bir jyl bir jarym aı ótken soń 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda ǵana jarııaladyq. Onyń ishinde biz keshegi Keńes Odaǵynyń quramyndaǵy on bes memlekettiń ishinen eń sońǵysy bolyp jarııaladyq. Óıtkeni, sol kezdegi Nazarbaev bastaǵan Qazaqstan basshylyǵy qazaq halqynyń bir ǵasyrdaı armandaǵan ulttyq táýelsizdigin kózdegen joq. Keńes Odaǵyn ydyraýdan saqtap qalýǵa bar kúshin jumsap, Gorbachıovten asyp qorǵaǵan Nazarbaev boldy. Sebebi, Nazarbaevqa Gorbachıov Keńes odaǵynyń premer-mınıstri bolasyń dep ýáde berdi. Sonda Nazarbaev úshin qazaq halqynyń armany emes, óz jeke mansaby mańyzdy boldy, - deıdi tarıhshy.
Onyń aıtýynsha, Respýblıka kúni qaıtadan atap ótilgen sońǵy jyldary da naǵyz memlekettik mereke retinde tanylmaı otyr.
- Tym bolmaǵanda elordada merekelik lep baıqalmaıdy. Tek marapattar men qatardaǵy is-sharalardy kórip otyrmyz, - deıdi Sultanhan Aqqululy.
Sovet odaǵy quramyndaǵy Qazaqstan 1990 jylǵy 25 qazanda «Qazaq SSR-iniń memlekettik egemendigi týraly deklaraııa» qabyldady. Onda «Qazaq Sovettik Soıalıstik Respýblıkasy - egemendi memleket, ol basqa respýblıkalarmen Egemendi Respýblıkalar Odaǵyna erikti túrde birigedi jáne olarmen ózara qatynastaryn sharttyq negizde qurady» dep atap kórsetildi.
Qujatta «Qazaq SSR-iniń Odaqtan erkin shyǵý pravosyn ózinde saqtap qalatyny» aıtylǵan. Deklaraııa boıynsha, Qazaq SSR-iniń memlekettik ókimet bıligi «Respýblıka ishinde, sondaı-aq Odaqtyq shartta belgilengen sheńberde» derbes, tolyq bolýǵa tıis edi. Degenmen onda keıbir ókilettiktiń Máskeýdegi ortalyqpen aqyldasyp sheshiletini de atap kórsetilgen. «Qazaq SSR Bas prokýrorynyń kandıdatýrasyn Respýblıka Prezıdenti SSRO Bas prokýrorymen kelise otyryp usynady jáne Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti bekitedi» delingen qujatta.
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
