I
Zlıha búgin kóńilsiz. Kóńilsiz bolǵanda jaıshylyqtaǵydaı emes, búgin ózgeshe óńi qashyp, jaq júni úrpıip berekesi ketip otyr. Ne isteıtinin, ne istep otyrǵanyn ezi de bilmeıtin sekildi. Qol sandyqty aldyna alyp ashqanyna edáýir ýaqyt boldy. Sandyǵynda kópten jınalyp qoqyrsyǵan matanyń qıqymyn, sýyrtpaǵyn, shıratqan jibin áldeneshe pet aqtardy. Osylardy o basta nege arnap jınaǵandary esine tústi. Myna bir qıyqsha sısany, osyndaıdan qurastyryp bir jasar balasy Baqytqa kóılek tigip bergeli júr edi. Myna bireý aq jiptiń qaldyǵyn qyzy Ulpaǵa kóılek tikkendeı bolsa, etegin qaıýǵa kerek bolar dep saqtap júr edi. Qoqyrsyǵan quraqtyń árqaısysynyń ezine orny bar, bular sary maıdaı saqtap jıyp júrgen múlki. Endi osynyń bári tekke qalatyn sekildenip kórinedi. Nege olaı, sebebi ne? Qoqyrsyǵan quraqty jıystyryp Baqytqa kóılek tigip berem dese, qarsy kelip otyrǵan bireý bar ma? Kelinshek bolyp túskenine bıyl toǵyzynshy jyl eken. Sodan beri tórt qursaq kóterdi. Ekeýi óldi, tiri qalǵany Ulpa men Baqyt. Bir jasqa jańa toldy. Osy eki bala qalaı tárbıeleımin dese de, Zlıhanyń erkinde emes pe? Álde baıy Sarymsaq kese túse me eken? Biraq olaı deýge jóni kelmeıdi. Sarymsaqtaı momyn joq. Sarymsaq ótken ómirinde Zlıhaǵa mynaýyń teris dep kórgen adam emes. Zlıha kelinshek bolyp túskennen ózin erikti sanaǵan. Ony jurt eki túrli jorýshy edi; Zlıhanyń úıi orta dáýletti úı; Sarymsaqtyń úıin basta teń kórip qyz berse de, artynan bul kedeılenip qalǵan; Zlıha Sarymsaqtyń kedeı kúninde kelip tústi. Ekinshi sebep — jurttyń jorýynsha bul zildiregi — Zlıha jasynda ajarly edi. Ajarly áıeldi bozbalalar jaǵalap «táýir áıel eken» degen atty taǵatyn ádeti ǵoı. Zlıha muny jas kúninde sezbegen sekildense de, kelinshek bolyp túskende oılana bastady. Táken aýylynyń táýir degen jigitteri kezdesken saıyn ilip qashyp Zlıhany eleńdete túsýshi edi. Basqa áıelderge qaraǵanda Zlıha erkin ósti. Zlıhanyń jaıdarylylyǵyna, erkindigine qarap syrt ony «bozbalashylyqtan saý emes» dep jorýshy edi. Biraq Zlıha namysyna kir keltirmedi, kim kóringenge qoljaýlyq bolady dep, Sarymsaq oılap kórgen emes.
Endeshe Zlıhany kóńilsizdikke salýshy kim? Kimniń tili tıdi? Kimnen jábir kórdi? Búl suraýlarǵa Zlıhanyń ózi de jaýap bere almaıdy, jaýap izdegen de joq, osy suraýlardy sheship alýdyń kerektigin oılaǵan da joq.
Sopaqtaý kelgen jer úıdiń ortasyn bólý úshin salǵan uzynsha pesh bar. Sol peshtiń janynda julmalanǵan qurym kıizdiń tesiginen shópti sýyryp, Baqyt oınap otyr. Kishkene qoly tyrbıyp, ýysyna syıǵan bir-eki shópti syrǵaýyldy syndyrǵandaı qylyp syndyrady. Terezeniń kózinen túsken kún sáýlesi Baqyttyń betinen súıip, erkeletkendeı, oınatqandaı bolady.
Shashy jalbyrap Ulpa qýyrshaq istep otyr edi. Shóppen oınap otyrǵan Baqyt Ulpanyń qolyndaǵy qýyrshaqty kórip qyzyqty, «mám, mám!» dep qolyn sozyp surap edi, Ulpa oǵan bere qoımady. Baqyt yzalanyp jylap jiberdi.
— Áje, áje, — dedi Ulpa.
Tereń oıǵa shomyp otyrǵan Zlıha, uıqydan oıanǵan kisideı basyn kóterip aldy. Baıbalam salyp, erkelep, jylap otyrǵan Baqytty kórdi. Eki beti tompıyp, kózinen bolar-bolmas jas shyǵyp, Zlıhaǵa qaraı eńbektep kele jatyr edi.
Ulpa erkeleı qarap:
— Áje, qýyrshaǵyma kóılek istep bereıin, ana bir sısańdy beresiń be? — dedi.
Erkelep kúlip otyrǵan Ulpany kórgen soń, ótirik baıbalam salyp, ájesine naz qylǵaly, jylap kele jatqan Baqytty kórgen soń, Zlıhanyń júregi eljireıin dedi bilem, óz-ózinen yzalanyp jylap jiberdi.
— Qudaı-aý, osy pálege meni salǵaly júrgen kim? Men neden azdym? Maǵan ne kórindi? Baqytjandy qaıtem? Ulpany qaıtem?!.
Eńbektep kelgen Baqyt mamalap baýyryna kirdi. Ulpa qýyrshaǵyn tastaı berip, ájesiniń jylaǵanynan qoryqqandaı sostıyńqyrap turdy da, ıyǵynan asyla otyrdy.
— Áje, qarnym ashty! — dedi.
II
Sary, Káribaı, Jalmaq úsheýi, Sarynyń shomynyń yq jaǵyndaǵy kúrtik qarǵa otyryp, keńeske kirdi. Ásirese Jalmaq kúpisiniń jaǵasyn joǵary taman kótere túsip, maqal-taqpaǵyn aralastyra, sózdi jeldirtip soǵyp otyr. Káribaı kóp úndemeıdi. Jalmaqtyń sózine yrzalyq bildirgendeı, oqta-sanda basyn ızeı túsip, kúlimsirep qana qoıady. Sary qatty qardy taıaǵymen túrtkileı otyryp, birdeme aıtyp kúlimsirep edi, Jalmaq ilip ala jóneldi.
— Sary, seniń sóziń ekiushty bolyp otyr. Káribaıda bir eldiń adamy, sen de osy eldiń jigit aǵasysyń. Seni basyp ketetin, seniń sózińnen shyǵatyn Qarynbaıdan kim bar? Basqa sózińdi qoıyp, «jesirime qımam qylyp otyr» deseń biz sózdi áldeqashan doǵaramyz ǵoı.
— Jesirimdi bermeımin desem, meniń aıtýǵa da qaqym bar. Qarynbaı tuqymynyń namysyn men izdemegende, kim izdeıdi. Biraq, meni qamaı bergenshe, ózderińdi de qolǵa alýlaryn kerek edi, dep, Sary kúlimsiredi.
— Óı, quryp qal, qulqynyńdy alǵa sala sóıleıtin ádetiń-aý.
— Men Káribaıdan úırengem. Bıylǵy, Ultaraqtyń kelinin ala barǵandaǵyny men umytam ba ekem?
Káribaı qa-qa-qa-lap kúldi. Jalmaq Beısenbaıdyń bolys kezindegi sekirtpe kúlkisine saldy.
— Al endi seniń degeniń-aq bolsyn, ashyp aıtshy!
— Men nesin aıtaıyn. Óz basym esh nárse dámetpeı-aq qoıaıyn. Araǵa júretin jigitterimiz bar, ákimderimiz bar, olardyń sybaǵasyn tolyqtyrmaı bolmaıdy ǵoı. Osy kúngi zamannyń túrin ózderiń bilesińder, bireýdi bireý ańdyp, atqa mingen jigittiń aıaǵynan shalyp qulatqansha asyq. Solaı bolǵan soń olardyń eńbegin baǵalamaı bolmaıdy ǵoı...
— Ákim dep senen olja dáme qylatyn bul elde ákim bar ma? Jantaıdyń balasyn óz qolyńnan aýylnaı qoıyp otyrsyń, kózdi bir alartqanda jym bolatyndaryńdy alǵa ákelip tartpaı-aq qoıshy!..
Jalmaqtyń tuqyrta sóılegenin Sary unatpady. Bireýdiń baqytyn, dáýletin menshiktene sóılegen adamnan jek kergenim joq dep, Sary ózinshe pálsapa soǵatyn. Atqa miný, elge bas bolý Sarynyń oıynsha ońaı jumys emes. Eldiń ıgi jaqsylary el aralaı shyqsa, «adam bolǵan jigit edi» dep osynyń úıine kelip túsedi. Azǵana maldy satyp, soıa berse, erteńgi kúni kedeılenip qapsa, Sarynyń sózin kim tyńdamaqshy? Tabysynyń da seni kemip júr. 1921—22 jyldardaǵydaı bılik aıtyp olja túsiretin, urlyqtyń órbigen zamany emes. Elde daý shamaly, biren-saran bolǵandary, Sarynyń aldyna kelmeı, sotqa týra tartatyn bolyp júr. Biren-saran erjetken áıel balalar qutty jerine áldeqashan qondyrylǵan. Jas áıelderdiń de osy qalaı degeni aýdarystyrylyp, «músheli shapandy» Saryǵa kıgizgen. Sarynyń aqty qazyqtarynyń biri osy bolyp otyr. Sondyqtan budan uǵylmaý jaǵyna Sary aıanbaı kúsh saldy.
Jalmaq ári-beri arbasyp báseńsigen soń, túlki tymaǵynyń qulaǵyn kótere túsip, sulý murtty birer sıpap alyp, Káribaı sóıledi. Káribaı Saryǵa jaı aıtýǵa kiristi.
— Senen jasyratyn syr joq, men osy qatyndy alǵanda basqa zar bolǵannan alǵaly otyrǵan joqpyn. «Eregisken jerde ólip qalý kerek», dep óziń aıtpaqshy, bir eregispen bolyp otyrǵan is qoı. Bir iske bel baılaǵan soń shyǵynnan qashýǵa bolama? Azdy-kópti malym bar, men qolyndy qaqpaıyn, mynaý mynaǵan kerek dep jumsa da, jumysty bitirip ber.
Sary ajarlanyp sala berdi. Jymyńdap Jalmaqqa qarady.
— Áı, Jalmaq-aı, abyroı ala almaı-aq óldiń-aý! Osy sózdi manadan beri sen aıtsań ǵoı, abyroıyn alasyń da ketesiń.
Jalmaq ótirik kúlgen bolyp shaqshaǵa jarmasty. Sary albaryndaǵy malaıyn jumsap Qorjyntaıdy shaqyrtyp aldy. Tórtbaq kelgen tolyqtaý qara jigit, belbeýdi kókiregine taman býynyp, adamsyp kelip otyrdy. Sary oǵan ústemdik kózben qarap buıryq esebinde sóz aıtty:
— Myna kisilerdiń jumysyn bitir!
— Bitirgende qalaı bolar eken, óziniń aınýy da kóp...
— Aınyǵanda ne deıdi?
— Ne desin, áıeldiń sózi belgili emes pe, kórmegen, bilmegen adamǵa ne dep baramyn, eń arǵysy júzin de kórgenim joq! — deıdi.
— Oı, táıiri, sol aınyǵan bolýshy ma edi? Júzin barǵan soń kóre jatar, búginnen qaldyrmaı jumysyn bitir!
— Qaıdam! Káriekeńniń ebi biledi, — dep Qorjyntaı kúldi.
Beri de jymyńdasty.
— Barǵan soń báıbishe bolasyń, úlde men búldege oranasyń dep soǵa berseıshi, azbaıtyn áıel bolýshy ma edi, táıiri?! — dep Jalmaq pysyqtap qoıǵan boldy...
III
... Sarymsaq pen Zlıha ekeýi úıdiń qasyndaǵy shyńnyń, basynda tur eken. Sarymsaqtyń oıyna baıaǵy jigit kúni, jigit kezindegi Zlıhaǵa uryn barǵany tústi... Qatyndar Zlıhany alyp kelgen eken, yntyq bolyp júrgen Sarymsaq, bókebaıyn ashyp, Zlıhanyń qyzyl shyraıly júzin, móldiregen qara kózin birinshi ret sol jerde kórip edi... Kóptiń kózinshe ashylyp sóılese almaǵan soń, Zlıhanyń ymdaýymen tysqa shyǵyp, Qaıboldyń úıiniń tusyndaǵy tereń jardyń basyna baryp turǵan... Jazǵyturǵy maýjyraǵan tún; jańadan tasyp, qarqyny basylyp jetpegen ózen saryndap, kúrildep tynyq túnde ózinshe terbetip turǵan sııaqty... Aı jarqyrap bulttan shyǵyp jaryq sáýlesin Zlıhanyń betine sepkende Sarymsaq Zlıhany aıdan da sulý eken dep oılady... Zlıha buralyp Sarymsaqqa jaqyndaı túsip ystyq lebimen boıyn eritip, únsiz ǵana turady... Sol kúnder esine túskendeı bolady... Eske túsedi de, erkin alyp bılep, Sarymsaq Zlıhaǵa burylǵan sekildenedi... Zlıhany ózine qaraı tarta berem degende, áldekim arjaǵynan kep, ıterip jibergendeı boldy. Sarymsaq jardan omaqata qulap, basyn kóterip alsa, ırelendegen bireý Zlıhany qolynan dedektetip áketip barady! Áldeqaıdan Ulpanyń «ájelegen» oıbaıy, Baqyttyń «mamalaǵan» jylaýy estilgendeı boldy... Sarymsaq kúıip ketip oıbaıdy saldy:
— Zlıha! Zlıha!
Óz daýysynan ózi shoshyp oıandy. Bul túsi eken. Úıdiń ishi tastaı qarańǵy. Besiktegi Baqyt shyryldap jylap jatyr... Besikke taıaý jatqan Ulpa ájelep yńyrsyp jatyr.
Shoshyp oıanǵan kúıi, tula boıy qaltyrap, ne ekenin bilmeı, Sarymsaq az-kem otyrdy. Bir kezde esin jınaǵandaı bolyp, Zlıhany oıatýǵa kiristi.
— Áı, qatyn, tur deımin!
Iyǵynan qozǵap oıataıyn degende, sozǵan qoly jastyqqa tıdi. Boıy áldenege muzdap sala berdi. Uıqyly kózimen qaıta sıpalaǵanda, qaltyraǵan qoly jylaǵan Baqyttyń betine tıdi. Besiktiń bet japqyshy ashyq, jańa ǵana emizgen sekildi.
— Óı, Zlıha deımin, qaıdasyń?
Yńyrsyp jatqan Ulpa úrpıip basyn kóterdi. Besiginiń bas jaǵynan jorǵalap kep, ákesiniń qoınyna kirdi.
— Qaraǵym, ájeń qaıda?!
— Ájem, ájem, — dep Ulpa jan-jaǵyna qarandy.
— Zlıha, Zlıha! dep Sarymsaq aıqaı saldy. «Ájelep», «mamalap» Baqyt shyńǵyrdy. Úsheýi qosylyp úıdi basyna kóterdi.
Dalaǵa shyǵyp ketti me eken dep Sarymsaq basta dámelengen sekildense de, uzap ketken soń qaýip údeı bastady. Apyrym-aý, qaıda ketpek, ashý-arazy bolǵan emes. Ashýlanbaq túgil, búgingi tún Zlıhanyń ómirinde jaıdary bolǵan túniniń biri: ińirden otyryp Ulpanyń kóılegin jamady, Baqytqa qurastyryp kóılek tikti, Sarymsaqtyń eski tonyn búrgishtep, kııýge jaraıtyn etip berdi... Jatatyn kez bolǵan kezde Baqytty shomyldyryp babyna keltirip bólep, qaıta-qaıta súıdi. Ulpany tósegine jatqyzyp, ony da mańdaıynan ıiskedi. Tósekke jatqan soń, Zlıhanyń jaıdarylyǵynan dámelenip, Sarymsaq jaqynyraq jatyp edi, «ári, oıbaı, sharshap jatyrmyn» dep jıyrylmaı, qaıta ózi de jaqyndaı túsip, qushaqqa qushaq aıqasyp jatty. Osyny istegen Zlıhada jaman oı bar dep kim oılar? Endeshe, Zlıha qaıda?
Qansha oılansa da, bul jumbaqty sheshe alatyn emes. Dalaǵa shyǵyp izdeıin dese «ákelep» jabysyp, Ulpa jylap jibermeıdi.
Sham jaqty, úı jaryq bolǵan soń, sezik múlde ulǵaıdy. Zlıhanyń kúpisi, bókebaıy joq, jalma-jan jastyqtyń astyn qarap edi, kıip júrgen shapany da joq!.. Bir sumdyqtyń bolǵanyn júrek sezdi. Biraq qandaı ekenin aıyryp bilerlik shama joq. Shyryldap jylap jatqan Baqytty besikten sheship alyp, baýyryna basty. Shashy úrpıip úreıi ushyp Ulpa ákesiniń tizesine jabysty. Shamǵa tónip otyrǵan kúıi, saqalyna sýy sorǵalap Sarymsaq jylady, úsheýi de á degenshe káriptik kúıge tústi de qaldy.
Tal atyp, úıge sáýle kire bastady. Baqytty Ulpaǵa berip, ájeńdi shaqyryp keleıin dep, Sarymsaq izdeýge shyqpaqshy boldy. Ájesin shaqyryp kelem degenge Ulpa qýanyp, Baqytty oınatýǵa kiristi.
Sarymsaq shyqqan kúıi inisiniń úıine júgirdi. Kelini tańnan turyp peshiniń morjasyn ashyp júr eken. Tymyrsyq aıazdy qystyń taly jyly úıden shyqqan adamnyń betin jalap, qarytyp barady.
— Kelin shyraǵym, bizdiń qatyndy kórdiń be?
— Joq, oıbaı!
— Endeshe, qatyn joq!..
Kelini shoqań etip selem etip bolyp, aýzyn sylp etkizdi:
— Bátir-aı, sumdyq bolmasa ıgi edi, keshe keshke Tasbaqamen aýzy jabysyp sóılesýi jaman edi! — dedi.
Sarymsaq odan jaman úreılenip, aıaǵy-aıaǵyna juqpaı búkil aýyldy kezip shyqty. Kórgen, bilgen jan bolmady, ábden talǵan soń at arqasyna mingen jigit edi, bir habaryn osy tappas pa eken degendeı júgirip Sarynyń úıine bardy. Sary tóseginde jatyr eken, basyn kótermeı, jatqan kúıi yńyrsyp, keıidi.
— Maǵan ne qyl deısiń, men senderdiń qatyndaryńa baqtashy bolam ba?!. Jelikken áıel turýshy ma edi, qazir «slabodanyń» zamany, óz qatynym ketem dese de ustap turar jaıym joq, — dedi.
Talyp barǵan Sarymsaqqa Sarynyń sózi óńmeninen atyp jibergendeı boldy. Saqalyna jabysqan kózdiń jasy saýys bolyp qatyp, ilgeri basqan aıaǵy keıin ketip, salbyrap úıine keldi. Kishkene kúpisin kıip, jarbıyp lapastyń aldynda Ulpa ákesin kútip tur edi, ákesine jaýtańdap qarady:
— Áke, ájem kele me?
Sarymsaqtyń kózinen búrshiktengen jas yrshyp shyǵyp, betin jýyp júre berdi.
Qatyn-qalashtar jınalyp qalǵan eken, esikten kirip barǵan jaǵdaıda, «mamalap» jylap qolǵa turmaı bezek qaqqan Baqytty kórdi
Kárip bolǵan balalardy kempirler músirkep:
— Músápirler-aı, qaıtsin! Ájeniń joly basqa ǵoı! — dep olar da kózderine jas aldy.
IV
Qysqa tony qaýdyrap, sýyqqa tońyp jaýrap, jaq júni úrpıip, ashań júzdi kelgen áıel sıyrdyń qorasyn tazalap júr. Jumysqa moıyndamaǵandyǵy, jumysty kóńildenip? istemegendigi isinen de kórinip tur. Birden bitirip tastaıtyn, jumysty kún ozdyraıyn degen kisideı, únemdep istep júr. Kishkene júrgennen keıin kúregine súıenip demin alady.! Áldenelerdi esine túsiredi. Ótkendegi men qazirgi kúndi salystyra bastasa, ózinen-ózi mújilip, ystyq jas kózden tımeı-tımeı ketedi.
Bul Zlıha edi, Sarymsaqtyń Zlıhasy! Sarymsaq sasyp, Ulpa men Baqyt jylap úıdi basyna kótergen túni, Zlıha Sarymsaqtyń jyly qoınynan shyǵyp, kórmegen, bilmegen bireýdiń sońynan ergen. Nege erdi, ne muńy bar, jylatyp tastap ketkendeı Sarymsaqtyń ne jazyǵy bar? Bul Zlıhanyń áli kúngi sheshpegen jumbaǵy. Bastap, «altyn bosaǵasyn» attap shyqqan túni de, bul jumbaq sheshilmegen edi. Sý túbine ketip bara ma, álde adam kórmegen bir baqytqa kezdese me, bul — Zlıhaǵa qarańǵy edi... Endeshe, úıin, baıyn, ishinen shyqqan balasyn tastap, eleske erip nesi bar edi?..
Kúrekke taıanyp turdy degenshe Zlıhany aınaldyratyn osy; oılar. Bul oıdy Zlıha táýip úıinen shyqqan túni-aq oılaǵan. Sumdyqtyń basy Qorjyntaıdan ǵoı. Qorjyntaı Zlıhaǵa bóle esepti jigit. Basqadan góri, Qorjyntaı Zlıhany jaqyn tartyp júrgen soń, kez kelgende ashyq shyraımen ázildesip, Zlıha da ony alys kere qoımaıtyn edi. Zlıha kelinshek bolyp túskeli Qorjyntaı nelerdi aıtpady. Sarymsaqty jamandap, Zlıhanyń kóńilin sodan sýytýǵa jan saldy. Eldegi bozbalalardy, bozbalalardyń ishindegi Ábdiniń balasy sekildi myrzalardy maqtap, araǵa jeńge bolǵysy da keldi. «Jas kúnde bozbalashylyq isteýden kóńildi nárse joq», — dep qyzyqtyryp ta kórdi. Biraq. Zlıha onyń birine de elikken emes. Qorjyntaı keıde ashýlanyp, jurttyń qatyndarynyń báriniń de tamyry bar, osy saǵan bitken qaı áýreshilik degende, bir kúndikke qyzyǵa almaımyn dep Zlıha qysqa ǵana jaýap berýshi edi.
Bozbalashylyqqa kóndire almaǵan soń, Qorjyntaı sońǵy bir-eki jyldan beri, ómirlik joldas bolatyndardy aıtyp aınaldyra bastaǵan. Sonyń ishindegi Zlıhaǵa kóp aıtqany Káribaı. Káribaıdy jurt aǵasy, asqan baı, qatyny ólgen boıdaq dep sýrettegen. «Saǵan syrtyńnan ǵashyq bolyp júr» degen sózderge sheıin aıtqan. Bir kúni Sarymsaq úıde joqta Qorjyntaı túnde kelip oıatyp, Káribaı tysta kútip tur dep aıtqan bolatyn. «Men eshkimge qoljaýlyq bola almaımyn», — dep Zlıha úıinen qýyp shyǵyp edi. Káribaıdyń dańqyna da, baılyǵyna da qyzyqqandyq pishin Zlıhada bolǵan emes. Áıtse de nege ekenin ezi de bilmeıdi, sońǵy kezde bir belgisiz kúsh ıtermelep osyǵan kón degen sııaqty boldy. Qashanda bolsa, Sarymsaqtan aırylyp, bóten bireýge qatyn bolyp tııý mindet sekildendi.
Zlıha bir tabanǵa sheıin bolady, bolmaıdy dep ýáde bermesten kelse de, naq qashatyn kúni keshke Qorjyntaı kelip, ólerdegi sózin aıtyp, ýádesin suraǵan, naq sol jerde neǵyp jeńilgenin ezi de bilmeıdi. «Jaraıdy!» degen sóz Zlıhanyń aýzynan eriksiz shyǵyp ketken. «Aýyzdan shyqqan túkirik, qaıtyp jutsań mákúrik» dep kempirler kúnde sharıǵat soǵady. Aıtaryn aıtyp qoıǵan, burysyn-terisin teksermesten, Zlıha qashýdyń jabdyǵyna kirisip edi. Alǵashqy kezde balalary aıanysh kórindi. Balalaryn qıyp tastap ketý múmkin emes sekildendi. Burynǵyǵa qaraǵanda analyq mahabbaty júz ese ósip, eki balasynyń tilegi úshin janyn qıyp bererlik kúıge jetti. Balany oılaǵanda kózinen monshaqtaǵan jaspen birge júreginen qara qan saýlap aǵyp, ishin eljiretip ketkendeı boldy. Baıy Sarymsaq eldegi momyn ekeý bolsa biri, bireý bolsa tap ózi. Jastan qosylǵaly aralarynda kóńil qalarlyq renish bolǵan emes. Zlıha ne aıtsa, Sarymsaq soǵan qul. Sóıtken Sarymsaqtyń jazyǵy ne?
Mine, osynyń bári taıtalasyp, qarańǵy túnde Zlıhanyń basyn qatyryp jatqanda, esik aldynda tyqyr bilingendeı bolady. Aqyryn esik ashylyp, áldekim sıpalap, jerdegi shópti sybdyrlatyp, janyna kelip tónedi. Bul Qorjyntaı, aqyryn sybyrlap qana:
— Qane, júr, — deıdi..
Zlıha onda Sarymsaqtyń jyly qushaǵynda jatqan. Jastan qosylǵan eri, naq sol mınýtta adamnyń syrttany, eshkim qıyp ketpestik sekildi edi. Zlıhanyń qıyp ketpegisi de keldi. Bir kezde besikte pysyldap uıyqtap jatqan Baqytyn kóredi.
Jalma-jan basyn kóterip alyp, betin ashyp edi, shyrt uıqyda jatqan náreste, ájesiniń mamasy betine tıgen soń, uıqysyn buzyp oıanyp, besikte tańýly jatqan kúıi kerilip esinedi. Mamasynan birer sordy da, qaıtadan uıyqtap ketti.
«Qane, júr» dep Qorjyntaı qysyp barady. Qorjyntaıdyń sybyryn esitken saıyn Zlıhanyń denesi titirkenip sala beredi «Mende neń bar, men baıymdy, balalarymdy tastap ázázildiń jolyna túse almaımyn!» dep, úıinen qýyp shyqqysy da keledi. Biraq, basty tumandaǵan qara kúsh erikti bılep, yryq bermeıdi, súıretilip ornynan turyp, ne qylarǵa bilmeı daǵdarǵanda, Qorjyntaıdyń buryn bir aıtqany esine túsedi, «balalardy birden ala ketýge bolmaıdy, sotqa aryz bergin, alady da beredi. Káribaıdyń balasy joq, seniń balalaryńnyń oǵan jattyǵy bolmaıdy», — dep edi Qorjyntaı. Zlıha talǵan kóńilge osyny sep qylǵandaı, osyny oılap ózin-ózi aınaldyrǵandaı bolyp aqtyq ret balalaryn súıip, «altyn bosaǵasyn» attap, jeń tartyp edi...
Mine, sóıtken Zlıha, endi Káribaıdyń toqaly bolyp, Ajar báıbishege kúl atanyp, malaıdyń jumysyn istep júr. Kelgenine tórtinshi aı, sodan beri bir jyly sez estigen emes. Báıbisheniń sógýi, báıbisheniń bergen azary azdaı-aq eki kúnniń birinde Káribaı da uratyndy shyǵardy. Ómirinde estimegen sózin estigende saı-súıegi bosap, ishi órtenip kúıip kete jazdaıdy. Ótken kún kózden bir-bir ushyp, kúrsingende júregi qaq aırylǵandaı bolady...
— Áje-aı! — dep, Zlıha aýyr kúrsinip, yńyranady. Ajary surǵylttanyp, jaq súıegi soraıyp shyǵyp, kózi alaryp ketken. Eki ıininen demin alyp otyra almaıdy. Álsin-álsin jótelip, mazasy ketip otyr.
— Áje-aı, keler me eken? — deıdi.
— Qaıdan bileıin, shyraǵym, páti jýas adam edi, seniń bir qatańdy keshem dese keler, kelsin dep qaıta-qaıta tapsyrdyq qoı, — dep kári kempir Zlıhanyń kórpesin qymtap japty.
— Ulpa she, Baqyt she? Olardy da ákele me eken?
— Balalaryn qaıdan ákelsin, kún áli sýyq qoı, jas balalardy alyp júrý ońaı ma?
— Qalqam Ulpa, qulynym Baqyt, — dep qamyqqandaı boldy. Qamyqty, biraq kózinen jas shyqpady, júregi eljirep, ishin órtep ketti.
— Qaraǵym Ulpa, qarashyǵym Baqyt, ne kúıde ekensińder? Azǵyn jolǵa túsken, ázázildiń tiline ergen ájelerińe laǵnat oqyp otyrsyńdar ma?! Kútesińder ǵoı... Kútseńder de, bir jaǵynan renjip laǵnat ta oqıtyn shyǵarsyńdar. Laǵnat oqıtyn jónderiń bar, men aıypty! Senderge qaraıtyn, senderdi aldyma alyp, erkeletip súıetin mende bet joq. Men senderdi eskermedim, senderdi jylatyp tastap, ózime baqyt izdemekshi boldym. Sarymsaqtyń jaman úıinen, jetpeıtin kemtar dúnıesinen attap ótip, ujmaqtyń esigin ashpaqshy boldym. «Pálen jerden pálensheniń qatyny qashty» degendi estigende, meniń oıymsha, solar adam kermegen bir qyzyqty turmysqa kirip jatqan sekildi bolýshy edi, aqyrynda sol yntyqty kórip, kóńildi bastym... Men, senderdiń burynǵy jaırańdap júretin ájeleriń emespin, júregi jaraly, beti qaraly, qaıǵy bultyn ústine tóndirgen sorly bolǵan janmyn... Káribaıdyń úıinen qashyp shyqqan kúni, shananyń ústinde kele jatyp tús kórdim... Appaq kıim kıip ózennen úıge qaraı kele jatyr ekem, meniń qaram kórinisimen-aq, Baqytty jetelep Ulpa aldymnan qarsy júgirdi. «Ájelep» aıqaıdy salǵanda júregim eljirep qoıa berdi... Ulpany mańdaıynan súıip, Baqytjandy aldyma alyp, endi emize berem degende, eńgezerdeı bir qara kisi art jaǵymnan kelip jelkeme túıip kelip jiberdi, «laǵnat, aram qolyńmen jas náresteni, kúnásiz perishteni ne betińmen ustap otyrsyń!» — dedi... Aldym tereń jar eken deımin, omaqata quladym. Áldeqaıdan Baqyt pen Ulpanyń «ájelep» jylaǵan daýsy shyńyldap qulaǵymdy jaryp barady. Jardan zymyrap bara jatqanda, tula boıym túrshigip shoshyp oıanyp kettim. Kún yzǵyryq edi. Juqa kıimnen sýyq ótip, denem siresip qalǵan eken. Sol jerde-aq osy aýrýdyń jabysqanyn sezdim.
Basynan keshken oqıǵalardy bulbuldaı saırap Zlıha aıtyp otyr. Kempir sheshesi egilip jylap otyr. Zlıha taǵy da kórgen-bilgenin aıtyp túgendemekshi edi, bolmady — jótel kıligip mazasyn aldy. Jótele-jótele álsirep jastyqqa qısaıyp basyn saldy. Óńi kógildirlenip, kózi buldyrap, úı ishi aınalyp bara jatqan sekildendi. Baqyt pa, Ulpama, álde Sarymsaq pa, bolmasa kún-túni uıqy kórmegen, baǵyp otyrǵan óziniń ájesi me — áıteýir bireýdiń «qalqam!» dep jylaǵan daýsyn estigendeı boldy.
Talyqsyp ketti. Áldene ýaqytta:
—Zlıhajan, basyndy kóteresiń be, keldi ǵoı, — degen daýys qulaǵyna tıdi. Bul ájesiniń daýsy edi. Kózin ashyp alsa, betine betin tıgizip, bireý jylap otyr. Apyr-aý, bul kim? Abaılap qarasa Sarymsaq! Zlıha ne bolǵanyn bilmedi.
— Qalqam, keldiń be? — dedi.
— Keldim, keldim! — dedi Sarymsaq.
— Meni keshesiń be? Meni burynǵy Zlıham dep tanısyń ba?
— Keshtim, qalqam, keshtim!
— Endeshe atyńdy jek, maǵan Ulpany, Baqytty kórset! Olar da keshsin! «Ájelep» baýyryma kirip, Baqytjan mamasyn sorsyn. Aqtyq pet, janymnyń shyǵarynda Baqytjan mamamdy emse, Ulpa baýyryma jatsa, kúnámdi keship sen betime betińdi tıgizseń, odan artyq meniń tilegim joq, endigi bar armanym osy ǵana! — dedi...
VI
Ekindi áletinde, sary belden tómen qulap, bir shanaly keledi. Marttyń ishi. Dalanyń qary erip, qyrań jerler alamyshtanyp, kóz oınaq qara jerge aınalǵan. Yldı jaq qalyń aýyl. Aýyl ústi qara shoǵyrlanyp kórinedi. Keshki tútinderi munartyp bulttaı kóship aspanǵa sozylyp jatyr.
— Jettiń be? — dedi Zlıha.
Daýsy estiler-estilmes bolyp shyqty. Sarymsaq atyn aıdaı túsip:
— Qazir jetemiz, aýyldyń tóbesi kórindi, — dedi.
— Kórine me?
— Áne, kórinip tur.
— Endeshe, toqtashy!
— Nege?
— Aýyldy kóreıin. Saǵyndym!.. Aýyldyń ańǵaryn, aýyldyń ushqan tútinin saǵyndym! Jetkenshe dátim shydar emes... Shydaı almaı baram...
Sarymsaq atyn toqtatyp, qymtaýyn ashyp, zorǵa degende Zlıhanyń basyn kóterdi. Zlıha aýylyn kórdi... Júregi eljirep ketti. Kózine áldeneler elestedi. Baqytty arqalap, Ulpa júgirip kele jatqan sııaqty boldy.
— Qalqam Ulpa, qulynym Baqyt! — dedi. — Kórdim, kóńilim tyndy. Endi tez jetkiz. Áne, kórdiń be, Ulpa men Baqyt meni kútip tur... Kútip turǵan joq, qarsy júgirip kele jatyr... áne, áne...qalqam!
Jýasıyn degen soń, sharshap ketti me dep, Sarymsaq ornyna jatqyzdy. Qaıtadan qymtap jaýyp, atyn aıdaı bastady. Zlıhadan beter úıine jetýge ózi asyqty. Tórt aıdan beri kúni-túni jylaýmen kele jatqan jetimderdi qýantqansha, Sarymsaqtyń jany sabyr tappaı keledi.
***
Aýyldyń qotanyna kire bergende-aq, Baqytty arqasyna jarbıtyp, eki kózi jol boıynda telmirip turǵan Ulpany kórdi. Sarymsaq atyn ústi-ústine aıdap, albarǵa taıana bergende Ulpaǵa kózi tústi.
— Qalqam Ulpa, ájeńdi ákeldim.
«Ájelep» Ulpa júgirdi. Tirideı jetim bolǵan baıǵustar ájesiniń jyly qushaǵyna kirip, mamasyn ıiskemekshi edi, «qalqam» degen jyly sózin esitpekshi edi!..
Biraq, bolmady, yntyǵyp kútken balalaryn Zlıha baýyryna qysa almady... Shanadaǵy Zlıhanyń qur denesi ǵana edi, jany úzilip ketip edi...
Beıimbet Maılın
