Aral teńizi sýynyń tartylýy – HH ǵasyrdyń eń aýqymdy ekologııalyq daǵdarystarynyń biri. Ótken ǵasyrdyń ortasynda-aq ol iriligi boıynsha álemde tórtinshi orynda boldy, faýnasynda ondaǵan janýarlar men ósimdikter túrleri tabıǵatpen úılesimdikte ómir súrdi. Alaıda, adamdardyń is-áreketine baılanysty sý deńgeıi tez arada taıazdap ketti, aınaladaǵy barlyq tirshilik ataýlysy joıyla bastady. Bir kezderi teńizdiń eń sýy mol, ońtústik bóligi keýip, densaýlyqqa aıtarlyqtaı zııan keltiretin tuzdary bar jańa shól dala – Aralqum paıda boldy. Araldaǵy tuzdy-shańdy daýyldan bolǵan apat álemniń kóptegen elderine áser etti. Búginde adamdar teńizdiń kishi, soltústik bóligin qutqarý úshin kúresýde.
Dırektordyń orynbasary, Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Halyqaralyq Araldy qutqarý qory dırekııasynyń atqarýshysy, geografııa ǵylymdarynyń kandıdaty Marat Narbaev Taspanews.kz redakııasy tilshisine Aral teńizin qalpyna keltirý jónindegi aǵymdaǵy jáne bolashaq is-sharalar týraly aıtty.
Álemdik mańyzy
Narbaevtyń aıtýynsha, klımattyń ózgerýi jáne onyń qorshaǵan ortaǵa áseri tek Qazaqstan úshin ǵana emes, búkil Ortalyq Azııa úshin de mańyzdy. Parıj kelisimin óńirde alǵashqylardyń biri bolyp ratıfıkaııalaǵan Qazaqstan klımattyń ózgerýine beıimdelý jáne ony jumsartý jónindegi jahandyq bastamalarǵa belsendi qatysady. Osy maqsatta bir bóligi retinde el Bıoalýantúrlilikti saqtaý boıynsha Kýnmın-Monreal jahandyq sheńberlik baǵdarlamasyna (BJShB) qosyldy.
Klımattyń ózgerýi qazirdiń ózinde Aral mańy óńirine aıtarlyqtaı áser etti. Narbaev BUU Damý baǵdarlamasymen birlesip júrgizilgen ǵylymı-monıtorıngtik jumystar klımat ózgerisiniń halyq densaýlyǵy men ekojúıege tikeleı áserin kórsetti. Temperatýranyń qalyptan tys joǵarylaýy, shańdy jáne tuzdy daýyldardyń kóbeıýi sý qaýipsizdigi men qorshaǵan orta jaǵdaıyna teris áser etedi.
Baıyrǵy Aral teńizi
Tarıhı turǵydan alǵanda, Aral teńizi men onyń aınalasy baı jáne gúldengen aımaqtar boldy, alaıda halyq sany ósýi men Ortalyq Azııa elderiniń ekonomıkalyq damýy jaǵdaıynda sýǵa degen qajettilik artty. Araldy qorektendiretin negizgi ózender – Ámýdarııa men Syrdarııadan sýdy jappaı alý saldarynan Araldy burynǵy deńgeıge kóterý múmkin bolmady.
Narbaev 1993 jyly Dúnıejúzilik banktiń (DB) mıssııasy Aralǵa syrtqy kózderden, mysaly, Soltústik Muzdy muhıtqa quıatyn ózenderden nemese Kaspıı teńizinen sý quıý týraly usynysty nátıjesiz dep tanyǵanyn atap ótti. DB mıssııasy sonymen qatar kórshi respýblıkalar ózderiniń sý resýrstarynyń edáýir bóligin Aral teńizine jiberýge kelisýi ekitalaı dep sanady. Sýdy tutynýdy azaıtý, sý resýrstaryn basqarýdy jaqsartý jáne ósiriletin egin quramyn ózgertý birinshi kezektegi mindet degen qorytyndy sheshim shyqty. Alaıda, sarapshy atap ótkendeı, Aral teńiziniń deńgeıin kóterý úshin únemdelgen sýdy saqtap qoıýdyń ekonomıkalyq jáne saıası negizdiligi kúmándi bolyp qala beredi.
Onyń aıtýynsha, DB mıssııasy qorshaǵan ortany qorǵaýǵa jáne óńir halqynyń turmystyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa basa nazar aýdarý kerektigin atap ótti. Bul aımaqtaǵy sýdyń mańyzy zor, onsyz ósý men damýdy qamtamasyz etý múmkin emes. Sondyqtan DB baıandamasynda sýdy taratýmen, sapany baqylaýmen, múmkin bolatyn qaqtyǵystardy sheshýmen, strategııalyq josparlaýmen jáne basseındegi sý resýrstaryn tıimdi basqarýmen aınalysatyn uıymdastyrýshylyq qurylymdardy nyǵaıtýǵa erekshe nazar aýdaryldy.
Narbaev kúsh-jiger Araldyń qalǵan sýlaryna qolaıly jaǵdaı jasaýǵa baǵyttalǵanyn atap ótti.
"Ózenniń deltalyq júıeleri, sýly-batpaqty jerler, kól júıeleri, ózender úshin qolaıly gıdroekologııalyq jaǵdaı jasaý jáne Aral teńiziniń qalǵan sý obektileri úshin qolaıly rejim qurýda barynsha kúsh salsaq, bul – mándi is",
Oń ózgerister
Sarapshy sý obektilerin sátti qalpyna keltirýdiń mysaly retinde 1994 jyly iske qosylǵan Soltústik Aral teńizin qalpyna keltirý jobasyn keltirdi. 2006 jyly Kókaral bógetiniń salý sý kólemin 27 tekshe shaqyrymǵa deıin ulǵaıtýǵa múmkindik berdi.
"Bul onyń maksımýmy dep aıtýǵa da bolady. Qoldanylǵan sharadan soń mıkroklımat ta birden ózgerdi",
Ol bul jobany júzege asyrý jaǵalaý boıymen jalǵasqan aýmaqtarǵa jaǵymdy áser etkenin túsindirdi: klımat jaqsardy, balyq salasy qalpyna keldi jáne balyq aýlaý kólemi jylyna 7-8 myń tonnaǵa deıin jetti. Bul Eýropalyq odaq elderine, Reseıge, Qytaıǵa jáne basqa memleketterge balyq ónimderin eksporttaýdy qalpyna keltirýge múmkindik berdi. Óz kezeginde aımaqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy edáýir jaqsardy.
"Kókaral bógeti – Ortalyq Azııanyń ekologııalyq brendi. Barlyǵy Qazaqstannyń Soltústik Aral teńizin qalaı saqtap qalǵanyn kórgisi keledi",
Sonymen qatar, Soltústik Aral teńizin qalpyna keltirý jobasymen birge Aral jáne Qazaly aýdandaryn taza aýyz sýmen qamtamasyz etý jobasy iske asyryldy.
"Qazir Aral-Sarybulaq toptyq sý qubyry bar. Ol Qosaman men Tolaǵaıdan aýyz sý alady. Onda aýyz sý óte taza. Osydan keıin Aral men Qazaly aýdanynyń jergilikti turǵyndarynyń densaýlyǵy aıtarlyqtaı jaqsardy",
Onyń aıtýynsha, jobalar jergilikti halyqtyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa, kóshi-qondy toqtatýǵa jáne óńir turǵyndarynyń densaýlyǵyn turaqtandyrýǵa múmkindik berdi.
Aral mańy ekologııalyq máseleleri jáne halyq densaýlyǵy
Narbaev sondaı-aq QR-daǵy Halyqaralyq Araldy qutqarý qory Atqarýshy dırekııasynyń 2023 jylǵy qyzmeti týraly eseptiń derekterin keltirdi. Oǵan sáıkes Aral teńizinde mıllıardtaǵan tonna ýly tuzdar jınalǵan, olar aýyl sharýashylyǵy alqaptaryn jýý úshin paıdalanylǵan sýmen kelgen. Sarapshylar teńizdiń qurǵaǵan túbinde shamamen 107-114 mıllıard tonna tuz jınalǵanyn anyqtady. Bul jaǵdaı barlyq derlik ýyldyryq shashatyn jerlerdiń joıylýymen birge balyq qorynyń azaıýyna ákeldi. Buryn 34-ke jýyq túr bolǵan, olardyń 20-dan astamy kommerııalyq mańyzy barlar. Bul bir kezderi 60 myńǵa jýyq adamdy jumyspen qamtyǵan jergilikti balyq aýlaý salasyna aýyr soqqy boldy.
Búginde Aral mańyndaǵy balyq aýlaý salasy qıyn kezeńdi bastan ótkerýde. 2023 jyly Soltústik Aral teńiziniń kólemi 20,1 km³ qurady, kól júıeleri men sýly-batpaqty jerlerdiń sý betiniń aýdany 439 km²-ge jetti jáne 7000 tonna balyq aýlaýǵa ruqsat etildiy. Salystyrý úshin, 2007 jyly sý kólemi 26,3 km³ qurady, sý obektileriniń aýdany 1014 km², al balyq aýlaý lımıti 1920 tonnany qurady.
Narbaevtyń málimetteri boıynsha, jyl saıyn Araldyń qurǵaq túbinen jelden 80 mıllıon tonnaǵa deıin ýly tuzdar kóterilip, sodan keıin Batys Eýropa men Tıan-Shan men Gımalaı taýlaryna deıin myńdaǵan shaqyrymǵa taralady. Bul búkil aımaqtaǵy adamdar men ekojúıelerdiń densaýlyǵyna teris áser etedi. Lastanǵan aýamen tynys alatyn jergilikti turǵyndar kóz, ókpe, as qorytý jáne nesep, jynys júıesi aýrýlary, sondaı-aq qan aýrýlary sııaqty kóptegen aýrýlardan zardap shegedi.
Sarapshy Aral teńizine Ámýdarııa men Syrdarııa sýlarymen birge kelgen ýly tuzdar men basqa da qaýipti hımııalyq zattar, sonyń ishinde pestııdter men gerbııdter onyń qurǵaǵan túbinde qalǵanyn túsindirdi. Ol jyl saıyn Syrdarııa ózenine kollektorlyq-drenajdyq sýlar arqyly shamamen 20 mıllıon tonna tuz tógiletinin, sondaı-aq sýda aýyr metaldar tabylatynyn, olardyń mólsheri ózen aǵysy boıymen 2-den 216 tonnaǵa deıin jetetinin atap ótti.
"Endi, árıne, bári shańmen, jelmen kóteriledi. Sondyqtan bizde tuzdy-shańdy daýyldar kóteriledi. Bul daýyldar jıilep ketti, eger buryn jylyna 10 shańdy daýyl bolsa, qazir klımattyń ózgerýine baılanysty bul 3-4 ese ósti",
Osy qubylystarmen kúresý úshin Orman melıoraııasy jáne topyraqtyń joǵary tuzdylyǵyna tótep bere alatyn gallofıtti ósimdikterdi engizý boıynsha josparly jumystar júrgizilýde. Narbaev, sonymen qatar, shań men tuz aralas daýyldardy mehanıkalyq túrde taratpaı ustap qalý qajettigin atap ótti. Bul Aralqum aýylynda sátti júzege asyryldy.
Qum jyljýy
Aralqum avtonomııalyq okrýginde úsh eldi meken bar – attas aýyl, sondaı-aq 1700-den astam turǵyny bar Shomysh jáne Moınaq aýyldary. Jergilikti turǵyndar úshin jaqyndap kele jatqan qumdar keleńsizdikke aınaldy. Qumdy barhandardyń uzyndyǵy 1500 m qurady, al olardyń jalpy aýdany –shamamen 75 ga. Qumdy daýyldar kóbinese ońtústik-batys pen soltústik-shyǵysqa qaraı eki baǵytta jyljyǵan, dedi Narbaev.
Aralqum aýylyndaǵy 80-ge jýyq úı qummen jabylyp qalý qaýpine ushyrady, qumdar aýyldyq aýrýhanaǵa, mektepke jáne stadıonǵa jaqyndaǵan. Qum jyljýmen kúres kóp ýaqytty qajet etetin jáne qarajatty kóp talap etetin is-shara bolyp sanaldy.
Alaıda, Narbaevtyń aıtýynsha, tabıǵı apat mehanıkalyq jáne fıtomelıoratıvti (ósimdikdikter esebinen jaǵdaılardy jaqsartý) ádisterdiń kómegimen toqtatyldy. Pılottyq joba BUUDB shóldik jobasy boıynsha 2016 jyldyń maýsymynan 2017 jyldyń qarashasy aralyǵynda iske qosylǵan.
Jumystardy aýyldyq okrýg ákimdigimen birge "Baıtaq dala" qoǵamdyq birlestigi oryndady.
Qaýipti ýchaskeni maldan qorshap, qumdary sazdaý júrgizildi, 5 myń qamys baılamynan jelge qarsy qorǵan jasalyp, ósimdikter men malǵa arnalǵan jemshóp otyrǵyzyldy. Oblysta ósimdikterdi otyrǵyzý pılottyq jobanyń sátti ótýinen keıin qaıta jalǵasty. Al jergilikti turǵyndar úshin qumǵa qarsy kúres boıynsha oqytý is-sharalary ótkizildi.
Osy sharalardyń arqasynda aýyldyń aınalasynda shóleıttený men qum jabý azaıdy. Sarapshynyń aıtýynsha, otyrǵyzylǵan ósimdikterdiń 60-70%-ǵa tamyrlary tarap, jerge beıimdelip ketti, ásirese qumdy kótermeı, ustap turatyn sekseýil men júzginniń paıdasy mol boldy.
Araldyń bolashaǵy
Marat Narbaev óńirdiń jáne onyń sý obektileriniń bolashaǵy sý resýrstaryn saýatty basqarýǵa jáne odan ári damytýǵa tikeleı baılanysty ekenin atap ótti. Ol sý resýrstaryna júktemeni azaıtý úshin balama sheshim bola alatyn balyq sharýashylyǵy men akvamádenıetti damytý jónindegi memlekettik baǵdarlamanyń mańyzdylyǵyn atap ótti. Sonymen qatar, sarapshy sýdy únemdeý tehnologııalaryn, qurǵaqshylyqqa tózimdi daqyldardy jáne tereń óńdeýdi damytý qajet degen qorytyndyǵa keldi
Kele jatqan 18 qyrkúıekte Halyqaralyq Araldy qutqarý qory basqarmasy otyrysyn jáne atqarý komıtetiniń damý jolyndaǵy halyqaralyq seriktesterimen kezdesýin ótkizý josparlanǵan, onda Aral teńizi basseıninde jobalardy iske asyrý máseleleri talqylanady.
