Búgin — Alash qaıratkeri, ǵalym, túrkitanýshy, qazaq tili biliminiń atasy Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúni.
2017 jyly QR premer-mınıstriniń qaýlysymen 5 qyrkúıek, ıaǵnı Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúni - Qazaqstan halqy tilderiniń kúni bolyp bekitildi.
Ahmet Baıtursynuly 1872 jyldyń 5 qyrkúıeginde qazirgi Qostanaı oblysy, Jangeldi aýdany Sarytúbek aýylynda dúnıe esigin ashqan. Qazaq úshin qasiretti 1937 jyldyń 8 jeltoqsanynda Almaty qalasynda ómirden ozǵan. Qazaqtyń aqyny, til jáne ádebıet zertteýshi ǵalym, túrkitanýshy, pýblııst, pedagog, aýdarmashy, qoǵam qaıratkeri. Qazaq halqynyń 20 ǵasyrdyń basyndaǵy ult-azattyq qozǵalysy jetekshileriniń biri, memleket qaıratkeri, qazaq til bilimi men ádebıettaný ǵylymdarynyń negizin salýshy ǵalym, ulttyq jazýdyń reformatory, aǵartýshy, Alash Orda ókimetiniń múshesi bolǵan.
Atasy Shoshaq nemeresi Ahmet ómirge kelgende aýyl aqsaqaldarynan bata alyp, azan shaqyryp atyn qoıǵan. Ákesiniń inisi Erǵazy Ahmetti Torǵaıdaǵy 2 synyptyq orys-qazaq mektebine beredi. Ony 1891 jyly bitirip, Orynbordaǵy 4 jyldyq mektepke oqýǵa túsedi. 1895-1909 jyly Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaraly ýezderindegi orys-qazaq mektepterinde oqytýshy, Qarqaraly qalalyq ýchılıesinde meńgerýshi qyzmetin atqarady. Ol óte kemeńger, bilimdi tulǵanyń biri bolǵan.
Baıtursynulynyń saıası qyzmet jolyna túsýi 1905 jylǵa tus keledi. 1905 jyly Qoıandy jármeńkesinde jazylyp, 14500 adam qol qoıǵan Qarqaraly petıııasy (aryz-tilegi) avtorlarynyń biri Baıtursynuly boldy. Qarqaraly petıııasynda jergilikti basqarý, sot, halyqqa bilim berý isterine qazaq eliniń múddesine sáıkes ózgerister engizý, ar-ojdan bostandyǵy, din ustaný erkindigi, enzýrasyz gazet shyǵarý jáne baspahana ashýǵa ruqsat berý, kúni ótken Dala erejesin qazaq eliniń múddesine saı zańmen aýystyrý máseleleri kóterildi. Onda qazaq dalasyna orys sharýalaryn qonys aýdarýdy úzildi-kesildi toqtatý talap etilgen bolatyn. Sol kezeńnen bastap jandarmdyq baqylaýǵa alynǵan Baıtursynuly 1909 jyly 1 shildede gýbernator Troınıkııdiń buıryǵymen tutqyndalyp, Semeı túrmesine jabyldy.
Reseı IIM-niń Erekshe Keńesi 1910 jyly 19 aqpanda Baıtursynulyn qazaq oblystarynan tys jerge jer aýdarý jóninde sheshim qabyldady. Osy sheshimge sáıkes Baıtursynuly Orynborǵa 1910 jyly 9 naýryzda kelip, 1917 jyldyń sońyna deıin sonda turdy. Baıtursynuly ómiriniń Orynbor kezeńi onyń qoǵamdyq-saıası qyzmetiniń asa qunarly shaǵy boldy. Ol osy qalada 1913–1918 jyly óziniń eń jaqyn senimdi dostary Á.Bókeıhan, M.Dýlatulymen birigip, sondaı-aq qalyń qazaq zııalylarynyń qoldaýyna súıenip, tuńǵysh jalpyulttyq «Qazaq» gazetin shyǵaryp turdy. Gazet qazaq halqyn óner, bilimdi ıgerýge shaqyrdy.
Baıtursynulynyń Orynbordaǵy ómiri men qyzmeti Reseı úkimetiniń qatań jandarmdyq baqylaýynda boldy. Ol «Qazaqqa» jabylǵan negizsiz jala saldarynan abaqtyǵa otyryp shyqty. Baıtursynuly 1917 jyly revolıýııalyq ózgerister arnasynda ómirge kelip, qazaq tarıhynda tereń iz qaldyrǵan Qazaq sezderi men Qazaq komıtetteri sııaqty tarıhı qubylystyń qalyń ortasynda júrdi, olarǵa tikeleı aralasyp, «Qazaq gazeti» arqyly saıası teorııalyq baǵyt-baǵdar berip otyrdy.
Baıtursynuly Alash partııasy baǵdarlamasyn daıarlaǵan shaǵyn toptyń quramynda boldy. Baıtursynuly pen Dýlatuly qazaq arasynda burynnan kele jatqan rý – júzaralyq alaýyzdyqqa baılanysty Alash Orda úkimetiniń quramyna sanaly túrde enbeı qaldy, biraq olardyń qazaq ulttyq memlekettik ıdeıasyn jasaýshy toptyń ishinde bolǵandyǵyn zamandastary jaqsy bilip, moıyndady.
Alash Orda quramyn bekitken 2-jalpyqazaq sezi Oqý-aǵartý komıssııasyn quryp, onyń tóraǵasy etip Baıtursynulyn bekitti. 1919 jyly naýryzǵa deıin Alashorda úkimetiniń Torǵaı oblysy bóliminiń múshesi boldy. Baıtursynuly 1919 jyly naýryzda Alashorda úkimeti atynan Máskeýge Keńes úkimetimen kelissózge attandy, osy jylǵy shildede RKFSR Halyq Komıssarlar Keńesi men Qazaq áskerı-revolıýııalyq komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp taǵaıyndaldy.
Baıtursynulynyń yqpalymen sáýirde Alashorda basshylary men múshelerine Keńes úkimetiniń keshirimi jarııalandy. Baıtursynuly bul tarıhı kezeńde «patshalardyń tórinde otyrǵannan, soıalısterdiń bosaǵasynda ólgenim artyq» degen pikirde boldy (QR UQK arhıvi, 78754-is, 6-t., 44-p). 1920 jyly V.I.Lenınge úkimetiniń Qazaqstandy basqarý isindegi alǵashqy qadamyn qatal synǵa alǵan hatyn joldady. Qazrevkom múshesi retinde Qazaqstannyń Reseımen shekarasynyń qalyptasý isine belsendi túrde aralasty.
Búkilreseılik OAK-niń 1919 j. 27 tamyzda Qostanaı ýezin Chelıabi oblysyna qosý týraly sheshimine qarsy B-tyń jazǵan saıası narazylyǵy Qostanaı ýezin Qazaqstan quramyna qaıtarýǵa negiz boldy. Ol 1920 j. tamyzda qurylǵan Qazaq AKSR-i úkimetiniń quramyna enip, 1920–1921 jyly Qazaq AKSR-i halyq aǵartý komıssary qyzmetinde boldy.
1922 jyly Ólkelik halyq komıssarıaty janyndaǵy Akademııalyq ortalyqtyń, 1922–1925 jyly Halyq aǵartý komıssarıaty ǵylymı-ádebı komıssııasynyń, Qazaq ólkesin zertteý qoǵamynyń tóraǵasy bolyp qyzmet atqardy. Baıtursynuly túrli memlekettik qyzmetke at salysa júrip, sonymen bir mezgilde óziniń jany súıgen oqytýshylyq-ustazdyq jumysynan da qol úzbegen.
1921–1925 jyly Orynbordaǵy, 1926–1928 jyly Tashkenttegi Qazaq halyq aǵartý ınstıtýttarynda qazaq tili men ádebıeti, mádenıet tarıhy pánderinen sabaq berdi. 1928 jyly Almatyda Qazaq memlekettik pedagogıka ınstıtýtynyń ashylýyna baılanysty rektordyń shaqyrýymen osy oqý ornyna professor qyzmetine aýysty. 1929 jyly 2 maýsymda 43 Alash qozǵalysy qaıratkerlerimen birge ol Almatyda tutqynǵa alynyp, osy jyldyń sońyna qaraı tergeý úshin Máskeýdegi Býtyrka abaqtysyna jóneltildi. KSRO Halyq komıssarlar keńesi janyndaǵy OGPÝ «úshtiginiń» 1930 j. 4 sáýirdegi sheshimine sáıkes Baıtursynuly atý jazasyna kesildi. Bul sheshim birneshe ret ózgeristerge ushyrady: 1931 jyly qańtarda 10 jylǵa konlagerge aýystyrylsa, 1932 j. qarashada 3 jylǵa Arhangelskige jer aýdarylsyn dep uıǵaryldy.
1933 jyly mamyrda densaýlyǵy nasharlap ketýine baılanysty qalǵan merzimdi Batys Sibirde aıdaýda júrgen otbasymen (áıeli men qyzy) birge ótkizýge ruqsat beriledi. 1934 jyly M.Gorkııdiń jubaıy E.P.Peshkovanyń kómegimen Baıtursynuly otbasymen merziminen buryn bosatylyp, Almatyǵa oralady. Bul jerde turaqty jumysqa qabyldanbaı, túrli mekemelerde qysqa merzimdik qyzmetter atqarady. 1937 jyly 8 tamyzda taǵy da qamaýǵa alynyp, eki aıdan soń, ıaǵnı 8 jeltoqsanda atyldy.
