Bıylǵy oqý jylynda 1-synypqa qabyldanǵan oqýshylardyń 70 paıyzǵa jýyǵy qazaq tilinde oqýǵa nıet bildirgeni resmı habarlanǵan. Degenmen qoǵamda ártúrli pikirler boı kórsetip jatatyny áleýmettik jeliden aıan. Jazýshy Muhtar Maǵaýın óziniń jeke magauin.com veb-saıtynda sondaı bir oqıǵaǵa nazar aýdaryp, qazirgi qoǵamnyń dertti núktesin kórsetip bergen. Táýelsizdik aldyq degennen beri ondaǵan jyldar ótse de ulttyń óz-ózine senimi berik emes. Nege? Sol úshin de jazýshynyń maqalasyn jeke veb-saıtyna silteme jasaı otyryp qaıtara jarııalaǵandy jón kórdik.
«Pýtınge aıtamyn!..» – Qulap túsýge bolady. Yzbarynan emes, qısynsyz kebinen. Kóldeneń dıaspora ókiliniń emes, təýelsiz Qazaqstandaǵy qazaqtyń aýzynan shyqqan sóz. Əıel adam – sol təýelsizdikpen qurdas, alǵashqy balasy mektepke jańa jetken jas kelinshek. Birinshi klasqa tirkeý bóliminde dońaıbat kórsetipti. Balańyzdy nege qazaqsha oqýǵa bermeısiz degen sózge shorshyp túsken. Əlemdegi eń beıbit, óz halqyna qarsy qandaı da, úlken-kishili əreketke keńinen jol ashylǵan, dərmensiz eldiń búgingi ahýalynyń naqty aıǵaǵy. Pýtınge aıtam!
Əkelerińdi tanytyp beredi!..
Basqa emes, shet el prezıdenti. Dabyry əlemge əıgi. Eýropanyń qaq ortasynda Ýkraınaǵa basyp kirdi. Qazir qyrǵyn soǵys júrip jatyr. Al biz tarapta – qoqan-loqy men arandatý – jadaǵaı jýrnalıst, jabaıy saıasatkerler ǵana emes, ókimettik, ərqıly resmı ókilder kún saıyn aýzyna kelgenin aıtyp, buqtyryp, yqtyryp otyr. Qazaqta buryn-sońdy eshqandaı memleket bolǵan joq, ony az deseńiz, qazaq deıtin halyqtyń ózi tarıhta bolmaǵan, qazirgi ıelenip otyrǵan jeriniń barlyǵy – orystyń túpkilikti qonysy, Sovet ókimeti aqymaqshylyqpen búgingi jurtqa paıdalanýǵa ýaqytsha bergen, sondyqtan qaıtaryp alýymyz kerek, túgel bolmasa da, soltústik aımaǵyn... Sasyq aýyzdan shyqqan esalań sózderdi túgendep bitý qıyn. Mine, dəp osy kezde el uıytqysy, Astana atanyp otyrǵan Qara-Ótkelde, burnaǵy otarlyq zaman emes, keıingi baǵymsyz zamanda týǵan jəne qalyptasqan əldebir jas kelinshek (kúıeýi əskerı ofıer, – bizdi syrt dushpannan qalaı qorǵaıtyny maǵlum boldy) jalpy jurtty Pýtınmen qorqytady. Búkil əlemdik qaýymdastyq halyqaralyq qylmysker dep jarııalaǵan, Gaaga soty tuzaq shylbyryn daıyndap qoıǵan, qanisher doraq Pýtınge shaǵymdanbaq! O, keremet!..
Munshama beıpil, bósteki sózdiń əseri kerisinshe – eshkim de júregi tóbesine shyǵyp, qoryqpaǵan. Biraq qandaı senim! Sol sətte estigen, keıinde habardar birtalaı jurttyń tań qalyp, yza bolmasa da tiksine qabyldaýy anyq. Óıtkeni, bul lepestiń astarynda bizdiń burnaǵy, júz elý jyldyq otarlyq buǵaýynan əli qutylmaǵan talaısyz taǵdyrymyz tur.
Shyn mənisinde, əbden ornyqqan, qyspaqty, kiriptar jaǵdaıymyz kún ozǵan saıyn bosańsyp, alystap bara jatyr. Adam ǵana emes, zaman yńǵaıy. Myna qısynsyz, aqylǵa syımas qantógis nətıjesinde, sóz joq, aýyr jeńiliske, əlemdik daǵdarysqa ushyraýǵa tıis Reseıdiń osy qalpynda birtutas, úlken el bolyp qalýynyń ózi kúməndi jaǵdaı. Qaıtkende baǵy qaıtpaq, keneýsiz óktemdik ǵuzyrynan aırylmaq. Qazaqstan sonshama qorǵansyz əljýaz emes, tisi batpaıdy. Jerimiz keń, azdy-kópti əskerimiz bar, ejelgi er qazaq barlyq aıbynynan aıryla qoıǵan joq. Jəne Shyǵysta Qytaı tur, tústik-batysta – Túrkııa. Irgeles kórshi, əlemdik Qytaı memleketi dəp irgesindegi Qazaq elin basyp alýǵa jol bermeıdi, bul týrada búgingi tóraǵa Sı əldeneshe ret arnaıy məlimdegen. Bizdiń joǵymyzdy túgendeý emes, óziniń jan-jaqty qaýipsizdigi úshin. Al əskerı qýaty NATOnyń quramynda ekinshi-úshinshi dərejede turǵan Túrkııa týysqan qazaq halqyna naqty kómek jasar edi – arada eki kún ótpeı, eshkimniń ruqsatynsyz-aq myń san əsker túsirýi anyq. Túıip aıtqanda, qater bar, naqty qaýip alys. Bul sózdi baıaǵy sovettik eles jónimen, alys-jaqyndy aıyryp bolmaǵan beısaýat jurt úshin aıtyp otyrmyn. Qandaı da úreıge jol joq.
Əıtse de, təýelsizdik zamanda týyp, ósip, qalyptasqan əldebir qazaq əıeliniń bútkil qaýymdy Pýtınmen qorqytýy – bizdiń baıaǵy órkeýde halqymyzdyń ishinara toza bastaǵan, qaltyraýyq jaǵdaıynyń naqty kórsetkishi. Shyndyǵynda, osynshama sorly emespiz. Kóldeneń sóz – bir qaryn maıdy shiritetin jalǵyz qumalaq ta emes, aı-dalada qalǵan, úgilgen tezek.
Mine, qazirgi shynaıy ahýalymyzǵa qaraıyq.
Eń sońǵy statıstıka boıynsha, dəp búgin, 2024 jyldyń orta sheninde, Qazaqstan halqynyń jıyn sany – 20 mıllıon jəne 34 myń jan. El tiregi qazaq ulty – 14 mıllıon 221 myń. Jalpy jurttyń 71 paıyzy. Qalǵan aǵaıyndardyń esebi – 29 paıyz. Onyń ishinde orys – nebəri 14,9 paıyz – 2 mıllıon 983 myń. Eselegen azshylyq, əıtse de əjeptəýir. Alaıda, bir zamandaǵy óktem kelginshiniń búgingi ahýalyna qarasaq, bolashaǵy buldyr: basym kópshiligi kəri-qurtań jəne tabıǵı esim joqqa jaqyn, ıaǵnı taqaý bes-on jyldyń ózinde jıyn sany ólsheýsiz kemimek. Aqyr túbi eleýsizge jaqyn azshylyqqa aınalady. Məselen, 2035-2040 jyldarda nebəri on paıyz da emes, 5-6 paıyz ǵana dep shamalaýǵa múmkin. Qaıtkende, kún ozǵan saıyn órlep kele jatqan qazaq uly óziniń baıyrǵy jurtynda ósip-óne bermek, arǵy, səýleli zamandy aıtpaǵanda, taqaýdaǵy on jylda 16 mıllıonǵa jetip, jıyrma jyldan soń, 2044 jyly 19 mıllıonnan aspaq. (Al ol kezde Qazaqstan shegindegi barlyq halyq – 23 mıllıon shamasynda.) Bul – qurǵaq dolbar emes, óspirim shaǵynan tarıhı demografııa ǵylymymen tikeleı aınalysqan bizdiń naqty esebimiz.
Hosh. Alańdaıtyn eshteńe joq eken. Əıtkenmen, dep osy rette taǵy biraz qajetti derek.
Manaǵy, Pýtınge shaǵynbaq, alǵashqy, bəlkim, endigide jalǵyz balasyn orys mektebine bergen kelinshek jəne sol qatarly taǵy biraz jas kelinder turatyn ortalyq shaharymyzdyń búgingi demografııalyq ahýaly tańǵajaıyp.
Astana baıtaqta tirkelip otyrǵan búgingi halyqtyń jıyn sany – 1 mıllıon 464 myń jəne 400 jan. Ultqa jiktesek, 1989 jyly nebəri 17,7 paıyzy ǵana qazaq úlesine tıgen orys qalasynyń búgini múlde basqasha – Qazaq 81,1 paıyzǵa jetken. Al orys aǵaıyndar – nebəri 9,4 paıyz eken. Qalǵan 9,5 paıyz – alys, jaqyn basqa ulttar: ýkraın – 1,5 paıyz, tatar – 1 paıyzdan qalqyńqy, nemis – 1 paıyzǵa taqaý degendeı. Jıyny, aıttyq, 9 jarym paıyz ǵana. Əıtkenmen, bul ara aǵaıyndardyń kópshiligi orys tildi jəne orysqa beıim. Búgingi, ótpeli jaǵdaıda.
Endi mektep jasyna, atap aıtqanda, ótken 2023-2024 oqý jylynyń derekterine kóz salsaq, jyl basy 1 sentıabrde birinshi synypqa 28 myń 500 bala qabyldanypty. Onyń ishinde qazaq klastaryna 17 myń, al orys tildi klastarǵa – 11 myń búldirshin barǵan. Úles salmaǵy – qazaq tiliniń paıdasyna sııaqty. Shyn mənisinde, Astanada turatyn barlyq jurttyń 81 paıyzynan astamy – qazaq ekenin eske túsirsek, oısyraǵan olqylyqqa kózimiz jetedi. Al orys aǵaıyndar nebəri 9 paıyzdyń ústinde edi ǵoı. Jəne ósim jaǵynan... belgili, ər otbasynda assa eki baladan ǵana. Sonda... orys emes, biraq orys tiline beıim aralyq aǵaıyndar túgel qosylyp ketti degenniń ózinde munshama bolmasa kerek edi. Bul arada kóldeneń kiltıpan joq. Orys synyptaryna barmaq 11 myń balanyń teń jarymy da emes, úshtiń ekisi, bəlkim, tórtten úshi – qazaqtar. Əlgi, Pýtınge shaǵynbaq jəne zərin ishine búgip qalǵan taǵy qanshama jas kelinshektiń alǵashqy balalary. Qazaqty tərik etip, orys jolyn tańdaǵan. Al, kerek bolsa. Bizde qısaıǵan, qazaqqa qarsy erkindik Pýtınsiz-aq órkendep jatyr.
Manaǵy, Pýtındi jalaýlatqan qazaq əıeliniń dońaıbatynan soń, sol №93 mektepte orysqa beıim ata-analarmen arnaıy keńes ótkeriledi. Úgit nasıhat, túsindirme dəris. Qazaq tarabynan belgili, tanymal qaıratkerler qatysqan. Aıtyp jatyr: qazaq tiliniń memlekettik til ekeni, qazaq tildi mektepterde oqý sapasy orys mektepterinen artyq ekeni, bul jaǵdaıdyń naqty mysaldary, qazaq mektepteriniń túlekteri onsyz da orys tilin bilip shyǵatyny, aǵylshyn tilin jəne ıgeretini, jəne óz ultymyzdyń bolashaǵy úshin... taǵy-taǵy, dəlel-dəıekti lepes. Bəri bos. Bizdiń zııaly, zerdeli, ulttyq sanasy joǵary jəne shetinen bilimdar azamattar júıkeleri tozyp, sharshap, túńilip, əreń toqtady. Sonshama aqyldy sóz dalaǵa ketti. Bar nıeti Pýtınniń jolyna aýǵan jas kelinshekter... qulaǵyna qystyrǵan joq. Qaıtkende arty myqty. Əttegene... – dedim men, bul nətıjesiz jıyndy ınternetten ushyratyp, suǵyna kórip otyryp. Jalǵyz-aq aýyz sóz utysqa shyǵaratyn edi ǵoı. Búginde təýelsiz respýblıka shegindegi barlyq jurttyń onnan segizi – qazaq, al sizder tabynyp otyrǵan qudiretti orystyń úlesi – onnyń birine jetpeıdi, bul – bastaýy ǵana, myna, búgin birinshi klasqa barmaq balańyz onjyldyqty bitirip, joǵarǵy bilim alatyn taǵy bes jyl – jıyny on bes jyldan soń, taza qazaq ortasynda qalady, ol kezde jańa prezıdent, jańa ókimet, ýaqyt ozǵan saıyn, qazaq tilin bilmegen kisiniń nan taýyp jeýiniń ózi qıynǵa aınalady dep, qorqytpasa da, qadap aıtý kerek edi. Shynynda, bul kelinder orys synyptaryn Pýtın emes, kúnkóris úshin tańdap otyr ǵoı. Shyn mənisinde bolashaqta múlde keri jaǵdaı, dəp osy tirshilik qajeti úshin qazaq tilin tańdaǵan abzal, dep. Olaı dep qorqytpadyq. Bərine əser etpese de, keıbirine oı salar ma edi. Aqyry, jıyn nətıjesinde qazaqshyl zııalylar túgeldeı pushaıman bolyp, orysshyl kelinder óz ustamynda qaldy. Bul jas balalardyń taqaý bolashaǵy – orys tildi, ıaǵnı, ulttyq sypatynan birjola aırylǵan basqa bir Qazaqstan eken.
Astana Qara-Ótkel shaharyndaǵy 81 paıyzdan astam qazaqtyń belortasy, jəne eski zaman elesi kəri-qurtań, jasamys qaýym emes, túgeldeı keıingi tolqyn – otyzdyń ishindegi kelinderdiń tańdaýy osyndaı bolyp shyqty.
Bir zaman – otarlyq dəýirde 10-12 paıyz ǵana qazaǵy bar, ıaǵnı baıyrǵy, el ıesi jurt onnyń birine jetpeıtin qasıetti Almaty bar qazaqtyń qaıta serpilýine, bar qazaqtyń óziniń ulttyq tuǵyryna oralýyna uıytqy bolyp edi. 1970 jyl shamasynda Qazaq astanasy sanalatyn bas qalada, alys otardaǵy malshylar balasyna arnalǵan jalǵyz mektep ınternatty eseptemesek, ult tilinde bir de bir mektep bolmady. Sonda, resmı oryndardyń qasarysqan qarsylyǵyna qaramastan, Shona Smahanuly bastap, taǵy qanshama ultshyl azamattar qostaǵan tynymsyz tegeýrin nətıjesinde taza qazaqy №12 mektepti ashqyzǵan edi. Əreń ılikken ǵuzyrly mınıstr qazaqtyń aıtqan sózi: byıyl joqtan-bardan qurap bes-on balanyń tizimin kórsetip otyrsyńdar, endi keler jyly jarty bala taýyp əkelseńder, murnymdy kesip bereıin... depti. Sol jyly 1- synypqa qanshama bala bardy, keler, arǵy jyldary qaptap ketti. Biraq betsiz mınıstrdiń murny aman qalǵan eken.
Osy, eń basty sanalýǵa tıis №12 mektepten 1970-1980 jyldarda sol zamandaǵy qazaq zııalylary ǵana emes, sanaly, qarapaıym qazaqtardyń qanshama balasy oqyp, tərbıe alyp shyqty. Jəne osy mektep bar jaqsynyń bastaýy bolyp, orys japqan kiriptar kezeńniń ózinde, Almatyda jańa bir qazaq mektepteriniń ashylýyna uıytqy, sebepker boldy. Aqyry, qazaq tildi mektepter jyl ozǵan saıyn kúsh alyp, qatar qatarymen irge bekitip jatty. Búginde Almaty bar tirshiligimen qazaq qalasyna aınalǵan.
Al təýelsiz zaman birjola ornyqqan otyz jyldan soń, endigi uıyqty ortalyǵymyz Astanadaǵy jaǵdaı əlgindeı. «Eskilik qaldyǵy» emes, erkindik kezeńinde týyp, ósken, qalyptasqan jańa tolqyn jas qazaqtardyń ultqa qaıshy, eń bastysy – ózderiniń balalarynyń bolashaǵyna shekteý qoıatyn, qym-qıǵash əreketiniń sıqy mynaý. Jəne bul orysshyl, jaýynger kelinderdiń sońynan endi qansha jyl, qanshama jurt ermek, naqty boljap aıtý qıyn. Óıtkeni... bul – Qara-Ótkelde ǵana kórinis bergen jaǵdaı emes eken. Məselen, Óskemen qalasy, Qostanaı oblysy, taǵy bir aımaq, kentterde dəp osyndaı keseldi ahýal qalyptasyp úlgergen sııaqty.
Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ortalyǵy Óskemen qalasynda memlekettik 46 mektep bar eken. Onyń ishinde orys tildi – 18 mektep, qazaq tildi – 12 mektep jəne aralas synypty 16 mektep. Taza, qazaq turǵyndary 90 paıyz aýdanda jańa mektep úıi salynypty. Qazaq tildi dep josparlanǵan. Ótken oqý jylynda, mektep ashylar kezde aıaq astynan daý shyǵady. Taǵy da qazaq kelinder. Biryńǵaı ana tildi bolýyna qarsy. Ózderi qazaq mektebin bitirgen, biraq balalarymen oryssha sóılesetin Aıjankalar men Gýljankalar dep jazdy ınternette. Jaı ǵana qarsy emes, qatań talap qoıǵan, bizdiń balalarymyzdyń konstıtýııalyq ququǵy buzylyp otyr, orys klastary ashylýy shart, dep. Taqaý shamada dəp osyndaı orys mektebi bar, alaıda, úıleriniń irgesinde emes, joldyń arǵy jaǵynda. Balalaryn qazaq tiline berý turypty, kósheniń qarsy betine ótýdiń ózin namys sanaıdy. Jańa mektep nege tek qana qazaqsha oqytýy kerek, orys klastaryn ashyńdar! Əıtpese... əıtpese... Bul joly qudiretti Pýtınge emes, ózimizdiń sotqa júginbek. Aıttyq, bul kelinderdiń azamattyq ququǵy aıaq astynda qalyp jatyr eken. Al qazaq tildi analarda eshqandaı ququqtyq teńdik bolýǵa qısyn joq. Arty nemen tynǵany belgisiz. Internetten deregin tappadyq.
Kishkentaı Talǵar qalasy. Qazaǵy – 72 paıyz. Orysy – 18. Aralas basqa ulttar – onnyń biri. Jıyny 10 mektep bar eken. Qazaqsha – 4, oryssha – 2, aralasy – 4. Qazaq synyptaryna 8005 bala barady, orys synyptaryna – 2557. Bul eki jarym myń oqýshynyń úshten ekisi, əlbette, qazaq balalary.Tek qana oryssha oqymasa, qatarǵa qosylyp, adam esebine kirmeıtindeı. Jalǵyz Talǵar emes, kishi-kirim taǵy qanshama kentte oryn alyp otyrǵan, qalypty jaǵdaı.
Endi, syrttaı qaraǵanda orys basqan esepti Qostanaı oblysyna kelsek, qazaq – jalpy jurttyń 41 paıyzynan astam (orys halqynyń úlesi budan artyq emes, az-maz kemis – 40 paıyz ishinde.) 445 mektepte 112 myń bala oqıdy eken. Qazaq tildisi – 27 paıyz ǵana. Qalǵan 14 emes, kemi 70-80 paıyzǵa tartýǵa tıis neshe myń bala – orys tildi mektepterdi saǵalap júr.
Mundaı, dúnıeden túńildirmese de, kóńil jasytar naqty derekterdi tizbeleı berýge júıkemiz shydamady.
Qazaq eli təýelsizdik alyp, ulttyq memleketin qaıtadan jarııalaǵaly otyz úsh jyl. Osy tarıhı turǵyda ólsheýli ýaqyt ishinde jer ıesi qazaqtyń ortaıǵan sany jańadan eselep ósip, respýblıka sheginde 71 paıyzdan asty. Sóz joq, qazaqtaný qarqyny birshama. Sonymen qatar, otarlyq kemshin sana burynǵydaı bolmasa da, orystaný úrdisi əli toqtalmapty. Kerisinshe, keıbir jer, məselen el astanasynda jańa bir serpin alǵandaı. Jəne bul jaǵdaıat – jat jurttardyń teris əreketiniń nətıjesi emes, baıaǵysha, orys tili bolmasa kún kóre almaımyz degen quldyq, kemshin sananyń ǵana kórinisi.
Eń soraqysy – bul qaıyra orystaný úrdisiniń negizgi qozǵaýshy kúshi – qazaqtyń ózi, onyń ishinde, təýelsizdik zamanda týyp, qalyptasqan jańa tolqynnyń keri tartqan belsendi əreketiniń nətıjesi ekenin kóremiz. Eń sumdyǵy da osy.
