Shaı ımperatory. «Lipton» brendiniń avtory. Tomas Lıpton myrzanyń arqasynda shaı buqara halyqtyń aýzyna tıdi. Oǵan deıin tek aqsúıekter ǵana ishetin «qasıetti sýsyn» bolatyn. Ol shaıdy qorapshaǵa salyp satýdy oılap tapqan ınnovator, jipke ilingen usaq qaltashalarǵa salynǵan shaı salymdaryn jappaı óndiriske engizgen kásipker.
Tomas Djonstoýn Lıpton 1850 jyly 10-mamyrda Shotlandııanyń Glazgo qalasynda dúnıege keledi.
1860 jylǵa deıin shirkeýde oqyǵan Tomas Lıpton 10 jastan bastap Glazgodaǵy shaǵyn toqyma fabrıkasynda jumys isteıdi.
Ol kezeńde búkil batys Eýropa Amerıka jaıly romantıkalyq áńgimelerdiń tutqyny bolyp júrgen. Atlant muhıtynyń ar jaǵyndaǵy elge bireý baryp kelse, barlyǵy sony qorshaı otyryp, áńgimesin tátti qııalmen tyńdaıtyn. Tylsym álem jaıly áńgimelerge ábden qanyqqan bala Tomas 15 jasynda eki qurlyqtyń ortasynda júk tasyp júrgen kemelerdiń birine minip, batysty betke alady.
AQSh jas kelimsekti qushaq jaıa qarsy ala almady. Azamat soǵysynan ábden tıtyqtaǵan shtattardaǵy jaǵdaı múshkil. Kúıregen ekonomıka, tereń daǵdarys. Dese de memleket jumys kúshine muqtaj eken. Jas Lıpton alǵashqyda Vırdjınııadaǵy temeki alqabynda, sonan soń ońtústik Karolınadaǵy kúrish alqabynda jumys istedi. 1868 jyly Nıý-Iorktaǵy ámbebap taýarlar satatyn iri dúkenge satýshy bolyp turady. Saýda aınalymynyń qaınaǵan ortasyna túsken ol taýardy dúken sórelerine qalaı ornalastyrýdan bastap, klıenttermen qalaı til tabysýǵa bolatynyn úırenip shyǵady. Amerıkandyq saýdagerlerdiń «Biz tek Qudaıǵa ǵana senemiz, qalǵandaryń qolma-qol tóleńder!» deıtin áıgili qanatty sózimen osy kezde tanysady. Bul qanatty sózdiń alǵashqy bóligi Amerıkanyń valıýtalarynda áli kúnge deıin jazylyp keledi.
Satý júıesi men jarnama júrgizýdi sheber meńgergen Tomas 21 jasqa tolǵanda jat elde jınaǵan 180 fýnt aqshasyn qaltasyna basyp, Shotlandııaǵa oralady. AQSh-tan ákelgen syılyqtaryn ata-anasyna úlestirip bergennen keıin, Glazgo qalasynan jańa dúken ashady. Dúkenniń atyn «Lipton» dep qoıady. Ózi satýshy, ózi júk tasýshy, ózi bastyq, ózi kassır.
Tomas Lıptonnyń Glazgodaǵy dúkeni
Tomas Lıpton dúkenine klıentterdi tartý úshin barlyq marketıngtik qadamdardy jasady. Onyń oıynsha dúkenge birinshi ret kirgen tutynýshy alǵashqy áserinen ońaılyqpen aıyǵa alamaı, turaqty klıentke aınalýy tıis. Dúkenniń aýzyna lenta kerip-qıyp, ashylý saltanatyn ótkizedi. Ashyq tústi, kóztartarlyq vıtrınalar ornalastyrady. Satý ústeli men vıtrınanyń ústine túrli assortımenttegi taýarlardy qoljetimdi baǵasymen qosyp jazyp qoıady. Jarnama jasaýda qısyq, dóńes, oıyq aınalardy da qajetine paıdalanady. Dúkenge kirer esiktegi aınada adam aryq, jińishke, qyrym eti joq jan bolyp kórinedi. Ol aınanyń astyna «Lıptonǵa kirip kele jatqan adam» dep jazyp qoıady. Shyǵar esiktiń aýzyndaǵy aınada adam tolyq, semiz, urty salbyraǵan kisi bolyp kórinedi. Al ol aınanyń astyna «Lıptonnan shyǵyp bara jatqan adam» dep jazyp qoıady. Qaljyńdy jany súıetin Tomas myrza aǵylshynnyń karıkatýrıst sýretshisi Ýılıam Lokhartty jaldap, ózi jaıly jáne dúkeni jaıly ázil-shyny aralas sýretter salǵyzyp, kósheniń ár tustaryna ildirtedi.
Tomas Lıpton jasy 25-ke tolǵanda onyń Shotlandııadaǵy dúkenderiniń sany jıyrmadan asty. Tutynýshylardyń kóńilin tabý maqsatynda túrli akııalar ótkizedi. Amerıkadan kólemi tym úlken irimshik pisirip ákelip, Glazgo qalasyndaǵy dúkenderiniń birinde satady. Jarnama qujatyna sensek irimshikti daıyndaýǵa qatarynan alty kún saýylǵan 800 sıyrdyń súti ketipti. Pishini alyp bolsa, ataǵy odan da dardaı irimshik Lıptonǵa jaqsy jarnama boldy. Dáý irimshikti qala turǵyndary bir saǵattyń ishinde satyp alyp ketedi. Tomas Lıpton bul akııanyń arqasynda halyqtyń esinde tek kásipker retinde emes, jurttyń kókeıinde júrgen muqtajdyqty dál basatyn bilgir maman retinde qaldy.
Ol deldaldarmen baılanysyn úzip, ónimderdi fermerler men dıqandardyń ózderinen tikeleı satyp alýǵa kóshedi. 1885 jyly Chıkagodan azyq-túlikterdi qaptaıtyn fabrıka jáne saqtaıtyn qoıma ashady. Ózge shtattardan da jańa saýda núktelerin iske qosady. Otyzdyń bel ortasyna kelgen kásipkerdiń surapyl qarqynyn toqtatý múmkin emes edi. Amerıka men Brıtanııa Koroldigindegi jáne Eýropanyń basqa elderindegi dúkenderiniń jalpy sany 300-den asyp jyǵylǵan Tomas Lıptonnyń jeke qazynasy 1890 jyly 1 mıllıon fýnd sterlıngke jýyqtapty. Biraq bir barmaǵyn ishine búkken eńbekqor kásipkerdiń taǵy bir kózdegeni bar bolatyn.
Tomas Lıptonnyń deldardardyń kómeginsiz qol jetkize almaıtyn bir taýary bar edi. Ol – shaı. Sonaý Úndistannan tasymaldanatyn hosh ıisti, úgitilgen qurǵaq japyraqtar eń birinshi korol saraıyndaǵy aqsúıekter men qaltaly baı-baǵlandardyń ǵana ýysyna túsetin baǵaly ónim bolatyn. Tomas sırek ári qymbat taýardy búkil halyqqa qoljetimdi etkisi keldi. Kóp uzamaı shaıǵa básekeles bolyp esepteletin eılondaǵy kofe alqaptary belgisiz aýrýǵa ushyraǵandyqtan, ol jerler ádeıi órtelip jatqany týraly habardy estıdi. 40 jasar Lıpton teńiz jolymen eılon aralyna jol tartady. Deldaldardy kúmándandyrmas úshin, olardy Avstralııaǵa dúken ashýǵa bara jatyrmyn dep aldaıdy.
eılonǵa kelisimen kofe alqaptarynan bosaǵan 5500 akr jerdi satyp alyp, shaı ósirýge kirisedi. Shaıdy tek satýmen emes, ony egip, ósirýdi de óz moınyna alǵan ol orý, jınaý, tasý, keptirý, úgitý, qaptaý jumystaryna ózi bas-kóz boldy. Sharýasyna sol zamandaǵy aldyńǵy qatarly tehnologııalardy da qoldana bildi. Máselen, alqaptan óńdeý fabrıkasyna deıingi araqashyqtyq uzaq bolǵandyqtan, eki aralyqqa joǵarǵy bıiktikte arqanjol júrgizip, býyp túıilgen taýarlardy sol arqyly tasymaldaıdy. Shaılardy óz eline jetkizetin jeke floty da bar edi. Alǵashqyda klıperler men jeńil jelkendi kemelerdi paıdalansa, ýaqyt óte kele parohodtar satyp alady.
Tomas Lıptonnyń eılondaǵy shaı jınaý naýqany
XIX ǵasyrdyń sońynda jarnamanyń qadirin asa jaqsy uqqan bir adam bolsa, osy Tomas Lıpton shyǵar. Portta júkterdi kemege tıer kezde jáne kemeden túsirer kezde arnaıy orkestr oınatyp turypty. Júk tasýdy qara jumystan góri kóńil-kúıdi kóteretin shoýǵa aınaldyrǵan. Asa qıyn shaqtarda da jarnamanyń paıdasyn bir sát esinen shyǵarmapty. Kúnderdiń birinde Lıptonnyń kemeleri Brıtanııa jaǵalaýlaryna jaqyndaǵanda keme apatqa ushyrap, ishine sý kete bastaıdy. Tomas shaı tıelgen teńderdi teńizge laqtyraıyn dep jatqan jumysshylaryn toqtatyp, teńderdiń syrtyna apyl-ǵupyl áldeneler jabystyrady. Sonan soń ǵana teńderdi sýǵa tastaýǵa nusqaý beredi. Tolqynmen jaǵalaýǵa shyqqan shaılardy kórgen adamdar ár teńniń syrtyndaǵy «Lıptonnyń shaıyn ishińizder» degen sóılemdi oqyǵan.
Glazgoǵa jetken Tomas shaıdyń fýntyn 1 shıllıngten satady. Al onyń áli kúnge deıin deldaldardan taýar qabyldaıtyn básekelesteri ol kezde dál sol salmaqtaǵy shaılardy 4 shıllıng baǵaǵa satyp jatqan bolatyn. Alaıda ol taǵy bir kedergige jolyqty. Shotlandyqtardyń arasynda «arzan shaı – sapasyz shaı» degen kózqaras qalyptasypty. Naryqtaǵy kóldeneń kók attylar ártúrli shóp úgindilerin shaıǵa qosyp, ony arzan baǵaǵa satyp, shaı týraly túsiniktiń berekesin ketirgen eken.
Tomas Lıpton blenderlerdiń (shaı quramyn daıyndaýshy mamandar) kómegine júginip, ártúrli suryptardy aralastyryp shaı qospasyn jasatady. Úsh qurlyqqa tabany tıgen shaı koroli bir suryptaǵy shaıdyń ár elde ártúrli dám beretinin baıqaǵan. Onyń sebebi ár jerdegi sý quramdarynyń árqıly bolýynda edi. Sol sebepti ol shaı qospasyn jergilikti elderdegi sý dámi men quramyna laıyqtap daıyndaıdy.
Ábden óńdeýden ótken shaıyn arnaıy qorapshalarǵa salyp satady. Bul tarıhtaǵy asa iri ınnovaııalyq jańalyq edi. Oǵan deıin shaılar salmaǵy boıynsha ólshep satylatyn. Dızaınmen áspettelgen qorapshanyń syrtyna «Lipton» dep óz nyspysyn jazǵyzady. Lıptonnyń jarnamalyq urany da tilge jeńil, kókeıge qonymdy shyqty: «Shaı alqabynan birden sháınekke!». Osy sóılem Brıtanııa Koroldigindegi barlyq poıyzdar men avtobýstardyń syrtynda jazýly turdy. Tutynýshylar endi «Lipton»-dy kúdiktenbeı ishetin boldy.
Sol zamandaǵy «Lipton» shaıynyń qorapshalarynyń syrty
Shaı ımperatory 1893 jyly «Thomas J. Lipton Co» kompanııasyn qurady. Ol kezde Lıptonnyń barlyq saýda núkteleri men fırmalaryndaǵy jumysshylardyń sany 10 myńǵa jetken. Onyń qol astynda kókónis pen jemis-jıdek baqshalary, et óńdeý fabrıkalary, konservi zaýyttary, sharap dúkenderi, qoıma keshenderi men usaq-túıek zattar satatyn dúńgirshekter jumys istedi.
Alǵashqyda Tomas myrza shaıdyń úsh túrin óndirdi. Úsheýiniń ishindegi eń tanymaly «Qualite–1» dep ataldy. Shaıdyń bul surpy salynǵan sary qorapshanyń syrtyna «Lipton» tańbasy qyzyl árippen basyldy. «Qualite–1» osy kúni biz iship júrgen «Lipton Yellow Label» shaıynyń prototıpi edi.
Tomas Lıptonnyń aty men dańqy Vıktorııa patshaıymnyń da qulaǵyna jetedi. Patshaıym «Aǵylshyndardyń ómir súrý stıline» úlken ózgeris ákelgeni úshin, Lıptonǵa «ser» ataǵyn berip, ryarlyq dárejege kóteredi.
1898 jyly «Thomas J. Lipton Co» kompanııasynyń akııalarynyń edáýir bóligi satylymǵa túsip, bırjadaǵy saýda nátıjesinde Tomas Lıpton taǵy 2 mıllıon fýnt sterlıngtiń ıesi atanady.
Tomas Lıptonnyń shaı óndirisine qosqan kezekti úlesi – usaq qaltashalarǵa (paketık) salynǵan shaı salymdaryn óndiriske engizýi. Bir nárseni este ustaý kerek: shaıdy usaq qaltashalarǵa salyp paıdalanýdy oılap tapqan Tomas Lıpton emes, Nıý-Iork saýdageri Tom Sallıvan. Tomas Lıpton jańalyqty óndiriste qarqyndy qoldanýshy ǵana. Tom Sallıvan 1904 jyldan bastap restorandarǵa shaı salymdaryn usaq qaltashalarǵa salyp úlestiredi. Jańa ıdeıa restoran qojaıyndarynyń kóńilinen shyǵyp, jańalyq basqa aımaqtarǵa tez taraıdy. Shaı qaltashalarynyń qaby retinde alǵashqyda juqa mata, keıinnen dáke paıdalanylǵan. Tomas Lıpton tyń ıdeıany dereý qaǵyp alyp, kádesine jaratty.
Shaı koroli ómiriniń sońyna deıin regatamen shuǵyldanady. Arnaıy qaıyq satyp salyp, kóptegen sýda júzý saıystaryna qatysqan. Alaıda onyń sporttaǵy devızi «Eń bastysy jeńis emes, eń bastysy qatysyp, baq synaý» bolypty.
Tomas Lıpton 1931 jyly 2-qazanda kóz jumdy.
Túıin
Búgingi batys Eýropanyń ǵajaıyp áleýmettik saıasaty Tomas Lıptonnan qalǵan ba dersiń. Dál ózinen qalmasa da oǵan Tomas Lıpton sııaqty tulǵalardyń qosqan úlesi ushan-teńiz. Shaıdy birinshi qorapshaǵa, odan qalsa usaq qaltashaǵa salyp, tórt ese arzan baǵamen tutynýshylaryna jetkizip bergen adamnyń eńbeginiń adaldyǵyna shúbá keltirý qıyn.
Asyl Abaı
"Adyrna" ulttyq portaly
