Ata-babalarymyzdyń dástúrli garderobyndaǵy sándi órnekter men áshekeılerdiń astarynda qandaı qasıetti maǵynalar jasyrylǵan? Dala sáni qalaı, qashan jáne nege ózgerdi? Kóshpendi qazaqtar kúndelikti ómirde etnomádenı is-sharalarda jıi kezdesetin sándi kıimderdi kıdi me jáne ulttyq kıimderdi qalaı tanymal etý kerek? Belgili mádenıettanýshy Serik Erǵalı oı tolǵaıdy.
- Jaqynda ótken Ulttyq Quryltaıda Memleket basshysy ulttyq kıim ulttyq mádenıettiń jarqyn kórinisi ekenin aıtty. Prezıdent bul máselege nelikten basa nazar aýdardy dep oılaısyz?
- Prezıdent nazaryna halqymyzdyń etnoqundylyǵy týrasyndaǵy ahýal jetip jatsa kerek. Onyń ústine 2017 jyly shyqqan N.Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynyń negizinde paıda bolǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń nátıjesiz, qyrýar qarjynyń tekke ketkenin de prezıdent Toqaevtyń biletini jasyryn emes. Ulttyq Quryltaıda sóz bolǵan bul bastama osy olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa degen qozǵaý ekeni sózsiz. Biraq halqymyzdyń rýhanı-mádenı qundylyǵyn keshendi túrde resmı josparmen qolǵa almasa bolmaıdy. Ahýal halyqtyń qazyrǵy suranysyna sáıkes bolmaı otyr. Sońǵy jyldary shuǵyl oıanǵan ultymyz burynǵydan góri saýatty ári salıqaly ister kútip, talap etýde. Sol sebepti, Rýhanı túleýge qatysty memlekettik ábjil ári tegeýrindi sharalar kerek. Naýryz merekesiniń 10 kúniniń birin sportqa, birin kıimge arnap, eshteńeni túlete almaımyz. Menińshe 365 kúnniń onkúndigin kıimge, taǵy bir onkúndigin etnosportqa bólek arnaý qajet. Jáne bul kúnder naqty is-sharalarmen, nátıjelermen ádiptelgeni jón.
- Ulttyq kıimniń maǵynasy tereń. Aıtyńyzshy, qazaqtyń ulttyq kıimderiniń qandaı erekshelikteri bar, onyń elementteri neni bildiredi?
- Qazaqtyń ulttyq kıimderi bir jaǵynan kóshpeli mádenıettiń tikeleı kórinisi bolsa, ekinshi jaǵynan bundaǵy áshekeıler men kórkemdeýshi órnekter, oıýlar men tańbalar ejelgi adamzat tarıhynan habar beretin artefakttar men arhetıpterge toly aqparat kózi. Bularǵa áli mádenıettaný salasy jete kóńil bóle alǵan joq. Oǵan jaı ǵana qarabaıyr kózqaraspen nazar salynyp otyr. Ulttyq kıimder áli kúnge keshendi túrde zertteý nysanyna aınalǵan joq, tek qana jekelegen ǵalymdar men avtorlar qalam tartyp keledi. Odan artyq júıeli eshteńe tyndyrǵan joqpyz. Búgingi bazarda satylyp, quda-jekjat pen qonaqtarǵa úlestirilip júrgen shapan men qalpaq jyıdasy/kollekııasy – jasandy nárse. Myjyraıǵan qalpaq burynǵy ishinen shoshaq bórik kıip, ústine muraq qalpaq kıgiziletin aqsúıekterdiń taptyq/soslovıelik basqa arnalǵan kıeshegi/kostıými bolatyn. Muraq – baskıim emes, tórelik, aqsúıektik tıtýlǵa saı tájdik bas kıeshek. Bul bir ǵana egjeı/detal. Al men osydan onshaqty jyl buryn Reseı patshalyǵynyń jyıdasynan Naýryz meıramyn kıilgen eki baskıim taptym. Biraq ol áli kúnge ǵylymı aınalymǵa da, qazaq garderobyna da engen joq... Ony erteń bir halyq patent alyp ıelense, ǵana shýlaımyz. Osydan-aq, ulttyq kıimniń aýqymy men qoldanys aıasy qandaı bolǵanyn baıqaýǵa bolady.
- Qazaqtyń dástúrli kıiminiń qandaı elementterin basqa halyqtardan aldyq?
- Qazaq halqy attan túsip, kóshpeli ómir saltyn tárk etip, otyryqshylyqqa bet burǵansha eshbir halyqtan kıim úlgisin de, elementterin de ala qoıǵan joq. Sebebi, bizdiń dástúr jaı ǵana kóshpeli ómir salty emes, ejelgi ǵalamdyq tanymǵa negizdelgen, «táńirlik» deıtin shartty atalatyn dáýirdiń tikeleı habarshysy. Sol kezdegi kıimniń poshymy men turpatyn, elementterin burmalaý ómir salty ózgeriske ushyraǵanda ǵana birge júretin proess. Máselen, qazaqtyń burynyraqtaǵy shapandary men áıelderdiń kóılek-kamzolyndaǵy órnekter ósimdikturpatty bolyp keletin dáýir bar, odan basqa oıý-órnekterdiń stıldengen kezeńi bar. Bul oıý-órnekter ejelgi skıf-saq dáýirindegi aıýandar/zverıınyı stılinen shyqqandyǵyn baıqaý qıyn emes. Degenmen, kıimniń turpaty men elementterdiń ózgerisine tek qana ómir saltynyń ózgerýi emes, halyqtyń dúnıetanymynyń da qubylýy áser etedi. Máselen, kımeshektiń týyndaýyna ıslam mádenıetiniń áseri bolmady deı almaımyz. Bunyń bári de – zańdylyq, olardy ashýǵa bizdiń ǵylym júıeli kirise almaı otyr. Ǵylymǵa múmkindikter endi ashylýda, qundylyqtarymyzdy saıratatyn ýaqyt endi kele jatyr. Ázirge biz sýbektıv ınterpretaııamen ǵana shektelemiz.
- Qazaqtyń dástúrli kıiminiń qandaı elementterin basqa halyqtar alǵan?
- Bul suraqqa osy salanyń mamandary bolmasa, naqty jaýap berý qıyn. Degenmen týys tórk halyqtary bir birinen alyp, ózine beıimdep, ózgertip, ıelenip otyratyny da zańdylyq. Máselen, aıyrqalpaq atalyp júrgen kıiz qalpaqtyń tarıhtaǵy úlgisi sonaý Jetisýdy mekendegen moǵoldarǵa tıesili, bálkim onyń tarıhy odan da erte bolýy múmkin. Úndistanǵa baryp patshalyq qurǵan babalarymyzdyń osy aıyrqalpaǵyn búginde qazaq ta, qyrǵyz da meniki deıdi. Óıtkeni, sol Jetisýda ekeýi de ómir súrip jatyr. Endi qyrǵyz aǵaıyn aıyryn tutas etip, naǵyz shlıapatektes qalpaq shyǵara bastady. Al biz sonyń qaı-qaısyna da kóńil bólmeı otyrmyz. Tek qana ertede túsirilgen klassıkalyq kınolarymyzdyń keıipkerlerine ǵana kıgizip úlgerdik, al búginde ol qalpaqty dáripteı almaı otyrmyz. Qyrǵyzdar osydan birneshe jyl buryn osy qalpaqtyń ondaǵan túrin taýyp, kórme ótkizgeni bar.
Sol sekildi taqııa týraly da sóz kóp. Tóbeteı atalatyn bul jeńil baskıimdi barlyq tórkter derlik kıedi, biraq árkim ózine laıyq órnek salady, materıaly da alýan. Bul jaǵynan bul týys halyqtar birinen biri alyp, qubyltyp otyr.
- Qazirgi ulttyq kıim úlgileri qazaqtardyń buryn kıgen túpnusqa kıimderimen qanshalyqty sáıkes keledi? Qazirgi ulttyq kıimderdi keńestik dızaınerler oılap tapqan degen pikir bar.
- Qazyrǵy ulttyq kıimder qazaqtyń naǵyz úlgilerinen alshaq jatyr. Sebebi, keńestik dáýirde baı-shonjar kıgen kıimdi kedeı-kepshiktiń kııýi múmkin emes edi. Tipti «Qyz Jibek» fılmi ulttyq kıimderdi barynsha qalpyna keltirgenimen, ony kúndelikti ómirge engizýge mursat ta, ruqsat ta bolmady. Sosyn tekemettiń oıýlaryn japsyrǵan shapandar men konýstalǵan sáýkeleler qaptady, shelek poshymdy kımeshekter tigildi degendeı.
Bizde qazyr modern stılindegi kıimder osy jasandy úlgiden shyǵyp jatyr. Al barynsha zerttelip baryp, etnostılden alyp tigilip jatqan nárseler az. Tek qana 1-2 jyl buryn qyzbalalarǵa sán bolǵan taqııany jaqsylyqtyń bir lebi deýge bolar. Biraq akademııalyq túrdi etnokıimderdi zertteý, qalpyna keltirý men óndirý salasy bizde áli turaqsyz – birde bar, birde joq.
- Qazaqtyń ulttyq kıimderi shyn máninde azamattar arasynda suranysqa ıe bolýy úshin ne isteý kerek?
- Ol úshin etnokıimderdi jan-jaqty zerttep, búgingi suranysqa laıyqtaǵan modern stılderin qarastyrý kerek. Oǵan memleket tarapynan múddeli kózqaraspen túrli jeńildik pen qoldaý bolsa - qubaqup. Aı saıyn iri qalalarda iriktelgen kıimder jármeńkesi men kórmesi, konkýrs-ekshemder nege ótip jatpaıdy?
Máselen, «Qazaqfılm» janynan etnokıimder fabrıkasyn nege qurmasqa?! Onyń joly óte kóp jáne ony kııýge, qabyldaýǵa halqymyzdy bylaı qoıǵanda, álem daıyn tur! Ózimiz bardy kelistire almaı otyrmyz.
Damır Qusaıynov
