Kúzde Qazaqstan turǵyndary atom energetıkasyn damytý máselesi boıynsha óz pikirlerin bildirýi tıis. Qazir el ishinde buǵan qatysty qyzý pikirtalastar júrip jatyr.
Qazaqstanda AES salý máselesine DW – «Nemis tolqyny» jasaǵan sholýda bolashaq qurylystyń búgingi daýy jaıynda aıtylady.
Nursultan Nazarbaevtyń bılik qurǵan jyldarynda atom elektr stanııasynyń qurylysy týraly "jańa málimettermen" habarlamalar qazaqstandyq baspasózde keminde bes ret jaryq kórdi. Tipti atom elektr stanııasynyń irgetasy qalanyp jatqan boljaldy oryndar - Balqash kóliniń jaǵasy, Aqtaý qalasynyń mańyndaǵy atomdyq tuytý stanııasy, burynǵy Semeı ıadrolyq polıgonynyń aýmaǵy da ataldy. Osyǵan baılanysty qazaq qoǵamynda elge atom elektr stanııasyn salý qajettiligi týraly pikirtalastar bastaldy.
Halyqtyń bir bóligi atom energetıkasyn damytý ıdeıasyn qoldasa, ekinshi bóligi Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq qarý synaqtaryn jáne Chernobyl atom elektr stanııasyndaǵy apatty eske alyp, Qazaqstan aýmaǵynda atom reaktorlarynyń kez kelgen túriniń paıda bolýyna úzildi-kesildi qarsy boldy. Kóp uzamaı Nazarbaevtyń tusynda eshqandaı qurylys bastalmaǵany jáne Qazaqstanǵa óziniń energetıkalyq táýelsizdigin saqtaýǵa múmkindik beretin bolashaqtaǵy áleýetti jobalar týraly ǵana aıtylǵany belgili boldy.
REFERENDÝM KÚZDE ÓTER
Qasym-Jomart Toqaevtyń bılikke kelýimen atom elektr stanııasynyń qurylysy týraly áńgime qaıta jandandy. 2019 jylǵy maýsymda Qazaqstan prezıdenti bolyp saılanǵannan keıin birden Toqaev el basshylyǵynda atom elektr stanııasyn salý jónindegi josparlardyń joqtyǵy týraly aıtyp, qajet bolǵan jaǵdaıda bul másele boıynsha referendým ótkiziletinin atap ótti. 2023 jyldyń qyrkúıeginde ol «atom energetıkasyn damytý erekshe mańyzdy ekonomıkalyq jáne saıası máselege aınalǵanyn» alǵa tartyp, el úkimetine atom elektr stanııasyn salý týraly máseleni jan-jaqty talqylaýǵa, sonymen qatar, ony jalpyhalyqtyq referendýmǵa shyǵarýǵa tapsyrma berdi.
Toqaev 2024 jylǵy 27 maýsymda Qazaqstanda atom energetıkasyn damytý taqyrybyna qaıta oraldy. Baspasóz kúnine oraı BAQ qyzmetkerlerin marapattaý rásiminde prezıdent referendým bıyl ótetinin habarlady. «Elimizde atom energetıkasyn damytý úshin úlken múmkindikter bar. Olardy durys jáne tıimdi paıdalaný mańyzdy. Bul másele boıynsha túpkilikti sheshimdi halyq qabyldaıdy. Referendým osy kúzde ótedi. Úkimet naqty kúnin anyqtaıdy», - dep atap ótip, Toqaev BAQ ókilderin osy taqyrypty talqylaýǵa belsendi qatysýǵa shaqyrdy.
Ol óziniń úndeýimen Qazaqstanda AES salý taqyrybyn BAQ-taǵy basty taqyryptardyń birine aınaldyrdy. Jýrnalısterdiń aıtýynsha, Úkimet bolashaqta bir emes, úsh atom elektr stanııasyn salýdy qarastyrýda. "Atom energetıkasy – búkil álemde energetıkalyq júktemelerdi jabýdyń eń tıimdi túri. Qazaqstanda qurylys salýǵa bolatyn birneshe alańdar bar. Qýaty az stanııa kerek bolsa Balqash, Kýrchatov alańdary bar. Oǵan qosa Batys Qazaqstanda buryn jumys istegen ortasha qýatty stanııa alańy bar", - dedi Qazaqstan energetıka mınıstri Almasadam Sátqalıev 16 shildede ótken úkimet otyrysynda. Sonymen qatar, ol eldegi atom energetıkasyn damytý máselesin halyq referendýmda qoldaǵan jaǵdaıda ǵana múmkin bolatynyn eskertti.
AES QARSYLASTARY QAÝIPTENEDI
Toqsanynshy jyldardyń ortasyndaǵydaı, qazaq qoǵamy atom elektr stanııasyn salý máselesinde taǵy da eki qarama-qarsy topqa bólindi.
Ekonomıst Aıdar Álibaev DW-men áńgimelesý barysynda ekonomıkalyq turǵydan mundaı qurylysty salý orynsyz degen pikir bildirdi.
«Qazaqstanda elektr qýatyn óndirýge jetkilikti múmkindik bar. Biraq olar Nazarbaev basqarǵan jyldary apattyq jaǵdaıǵa dýshar boldy. Bizge JES jáne GES-ti tolyqqandy jańǵyrtyp, elektr energııasyn berý kezinde oryn alatyn shyǵyndardy joıý qajet. Energııa óndirýdiń zamanaýı jańartylatyn kózderine kóbirek kóńil bólý kerek", - deıdi Álibaev.
Sondaı-aq ol Qazaqstanda atom elektr stanııasyn salýǵa jaǵdaı joq dep esepteıdi. Ekonomıstiń aıtýynsha, Balqashta atom elektr stanııasynyń paıda bolýy kóldiń ekologııasy úshin ǵana emes, apat bolǵan jaǵdaıda mundaǵy jeldiń ereksheligine baılanysty búkil el úshin qaýipti bolýy múmkin.
"Bizge atom elektr stanııalary qajet emes, óıtkeni bul bizdiń elimizdi táýelsizdikten aıyratyn saıası joba. Ásirese, eger bul stanııalardy Reseı salatyn bolsa", - deıdi Álibaev.
Buryn KEGOC elektr jelilerin basqarý jónindegi memlekettik kompanııanyń basshysy qyzmetin atqarǵan Áset Naýryzbaev ta AES qurylysyna qarsy. DW-ge bergen suqbatynda ol atom stanııalaryn elektr energııasyn óndirýdiń eskirgen tehnologııalaryna jatqyzýǵa bolatyndyǵyn atap ótti.
"Qazaqstanda AES salý eldiń ekonomıkalyq damýynda bir qadam artqa sheginý degendi bildiredi. Onyń ústine qazir eldegi jańartylatyn kózderden elektr energııasyn alý quny atom elektr stanııasynan bes-alty ese arzan. Muny Túrkııadaǵy bir kılovatt/saǵattyń baǵasy 12,35 entti quraıtyn "Rosatom" jobasynyń sońǵy kórsetkishterinen ańǵarýǵa bolady. Al Qazaqstanda JEK-te bul kórsetkish 2-3 ent sheginde. Atom tehnologııasy – qyrǵı qabaq soǵys pen ıadrolyq qarýdyń týyndysy", - dep esepteıdi Naýryzbaev.
Ol elimizdiń jańartylatyn kózderden bólingen elektr energııasyn óndirýdiń táýelsizdigin qamtamasyz etýge múmkindigi bar ekenine senimdi. Sonymen qatar, áńgime barysynda Áset Naýryzbaev ıadrolyq qaldyqtardy kádege jaratý máselesi kún tártibinen shyǵarylatynyn atap ótti.
AES JAQTAÝShYLARY TAPShYLYQTY JOIýDAN DÁMELI
Energetıka salasynda 20 jyldan astam jumys istegen kásipker Shyńǵys Serikov Qazaqstannyń bolashaq energetıkalyq táýelsizdigi tek atom energetıkasynyń damýymen baılanysty ekenine senimdi. Ol buǵan negizgi dálel retinde Qazaqstannyń barlanǵan ýran qory boıynsha álemdegi – ekinshi, ony óndirý boıynsha birinshi orynda ekenin keltirdi. Sonymen qatar, ol Qazaqstannyń ár túrli elderge eksporttaıtyn otyn elementteri óndirisi damyǵan el ekendigin alǵa tartty.
"Endi elektr energııasynyń tapshylyǵyn sheshýge múmkindik beretin atom elektr stanııasyn salý ǵana qaldy. Biz eldegi tutynylatyn energııanyń 20 paıyzyn únemi Reseıden satyp alýǵa májbúrmiz", - dedi Serikov suqbatynda.
Onyń aıtýynsha, 30-50 jyldary salynǵan jylý jáne sý elektrostanııalaryn jańartý tym qymbatqa túsedi, óıtkeni jabdyqtardan bastap ǵımarattarǵa deıin bárin ózgertýge týra keledi.
"30 jyl ishinde Qazaqstanda birde-bir jańa elektr stanııasy salynbaǵan. Tek Almatynyń mańynda ǵana qýattylyǵy 300 MVt Moınaq GES-i salyndy, biraq, bul úsh mıllıonǵa jýyq adam turatyn qala úshin teńiz tamshysyndaı ǵana», - deıdi energetık.
Shyńǵys Serikov jańartylǵan energııa kózderi (JEK) múmkindigine senbeıtinin, ony óz tájirıbesinen ótkergenin ashyq aıtty.
«Kún panelderi jumys isteı bastaǵannan keıin úsh jyl ishinde bultty bolyp, stanııanyń qýatyn aıtarlyqtaı tómendetedi. Bizdiń aımaqqa tán temperatýranyń ózgerýine baılanysty deformaııaǵa ushyraıtyn jel týrbınalarynyń úlken qalaqtaryn aýystyrý da qıyn. Olardy joıýda da másele bar, óıtkeni JEK elementteri kóbinese uzaq merzimde ydyraıtyn polımerlerden jasalady", - deıdi Serıkov.
Onyń oıynsha, Qytaı nemese Reseı salǵan atom elektr stanııalary ǵana tańǵy jáne keshki maksımaldy energııasyn tutynýdy tolyǵymen jaba alady. Óıtkeni olar basqa elderdiń reaktorlaryna qaraǵanda áldeqaıda zamanaýı «tórt plıýs» býynyna jatatyn reaktorlardy usynady».
2023 jyly Qazaqstan energetıka mınıstrligi el aýmaǵynda atom elektr stanııasyn salatyn yqtımal úmitkerler qatarynda tórt kompanııany ataǵan. Olar: qytaılyq CNNC korporaııasy, Ońtústik Koreıalyq KHNP, franýzdyq EDF jáne reseılik «Rosatom» kompanııalary.
