19 shildede tarıhshy, shyǵystanýshy Jomart Jeńisulynyń «Ámýdarııa qazaqtary» atty kitabynyń jaryqqa shyqqany jarııalanyp, tusaýkeser rásimi ótti.
Tarıhı-etnografııalyq zertteýde Aýǵanstandy meken etken qazaqtar týraly baıandalǵan. Shetelge qonys aýdarǵan qandastarymyzdyń kúnkórisi, sharýashylyǵy, mádenıet pen bilim deńgeıi, qazirgi ahýaly zerdelengen. Kitap avtory jeltoqsan men qańtar aılarynda Aýǵanstanǵa eki ret sapar shegip, 100-den asa keıipkermen suhbattasqan. Nátıjesinde 232 betten turatyn qundy eńbek Qazaqstan men Ortalyq Azııa tarıhyn zertteý ınstıtýty ǵylymı keńesiniń sheshimimen basylyp otyr. Jıynǵa tarıhshylar, BAQ ókilderi jáne ádebıetshiler keldi.
Aýǵan jerine ártúrli kezeńderde, túrlishe sebeptermen qazaqtyń san-alýan rýlarynan myńdaǵan, mıllıondaǵan qazaq kóship barǵan. Biri óziniń qazaqtyǵyn boıynda saqtasa, ekinshisi ózge ult-ókilderimen aralasyp, tek qazaq atyn ǵana biletini de Jomart Jeńistiń buǵan deıin «Adyrna» ulttyq portalyna «Aýǵanstandaǵy qazaqtar» jaıly birneshe oı bóliskeninen belgili.
AÝǴANSTANDA QAZAQ TILI JOQ PA?
Bul joly tarıhshy «Aýǵanstanda qazaq qalǵan joq» degen keıbir adamdardyń jalǵan tujyrymyn kitap arqyly joqqa shyǵardy. Sebebi «Ámýdarııa qazaqtary» zertteýinde aýǵan elindegi qandastardyń ózi, rýy, otbasy, mádenıeti men nemen aınalysatynyna deıin táptishtep jazylǵan.
«Asadolla Oımaýyt baýyrymyz – osy aımaqtaǵy qazaq mádenıetiniń janashyrlarynyń biri. Onyń aıtýynsha: «Ózimiz de, janymyz da qazaqpyz. Qazaǵymdy janymnan artyq súıemin. Rýymyz – oımaýyt. Bir tamyrym naǵashylarymyz jaqtan Qoja Ahmet Iasaýı babamyzǵa da barady. Atalarymyz 1929 jyly Túrkistannyń Shaıan aýylynan kóship kelipti. Olar búgin de ómirden ótip ketken. Aýǵanstanda qazaq tili joq. Solardyń arqasynda ana tilimizdi saqtap qaldyq. Bizde parsy men ózbek tili keń qoldanysta», - delingen «Ámýdarııa qazaqtary» kitabynyń 61-betinde.
QAZAQTAR ÁMÝDARIIaNYŃ AR JAǴYNDA NE ISTEP JÚR?
Tarıhtan syr shertetin kitaptyń tusaýkeserinde tarıhshy, saıahatshy Jomart Jeńis qyzyqty dáıektermen bólisti.
«1901 jyly qazaqtar provınııanyń ákimine hat jazǵan eken. «Osy jerge qazaqtar kelip edik. Osy jerden jer berińiz» delingen hatta. Ol «musylman eken, qazaqtarǵa jer berilsin» degen sekildi vızasyn qoıyp bergen. Iaǵnı, bizde Aýǵanstanǵa qazaqtardy tek asharshylyq kezinde bardy degendi doǵarý kerek. Taǵy bir qyzyq nárse bári Ámýdarııanyń jaǵasynda, saýda joldarynda ornalasqan. Mynaý Muhıt-ArdagerSydyqnazarovtyń kartografııalyq eńbekteri shyqty ǵoı. Sondaǵy bir kartany qarasam Qasym hannyń kezinde bizdiń shekaramyz úlken bolǵan eken. Ońtústik jaq Ámýdarııaǵa jetken eken. Sol kezde saýda oryndaryna baqylaý jasaý úshin qazaqtardy aparyp ornalastyrǵan bolýy kerek. Óıtkeni Jibek jolynyń, saýda jolynyń ońtústik tarmaǵynda qalalarda, qystaýlarda qazaq rýlary ornalasqan. Biraq, keıinirek biz olardy umytyp kettik. Olar sol kezde qalyp qoıyp, ózbek-tájikpen aralasyp ketti», - deıdi Jomart Jeńis.
RÝ – NEGIZGI QUJAT
Aýǵanstanda qazaqtardy syrt-kelbetine qarap ózge ult – ókilimen shatastyrý ábden múmkin eken. Adamnyń naǵyz qazaq ekenin onyń rýynan bilýge bolady. Jıyn barysynda rýǵa qatysty birneshe oı-talqy boldy.
«Qarııalar eshkimniń pasportyn suramaıtyn. «Qaı aýyldan, qaı rýdansyń?» deıdi, bitti. Keńes úkimeti ony ózgelep jetti. Aýǵandaǵy qazaqtar da týystyń bári rýlyq pasporty bolyp tur. Ol sol rýmen maqtanyp turǵan joq. Júregi qazaǵym dep uryp tur», - delingen pikirler aıtyldy.
DOMBYRAǴA TYIYM SALYNǴAN
Buǵan deıin «Jalǵyz jolaýshy» ıýtýb-arnasymen tanymal Sanat Ilııas Aýǵanstandaǵy qazaqtardyń dombyrada erkin oınaı almaıtynyn, olarǵa kórsetiletin qysymdar týraly aıtqan bolatyn. «Ámýdarııadaǵy qazaqtar» kitabynyń avtory Jomart Jeńis te bul derekti joqqa shyǵarmady.
«Aýǵanstandaǵy qazaqtar kıiz úıdiń barlyq ataýyn, kerege, ýyq, shańyraq dep anyq aıtady. Alaıda olarda mýzykalyq aspaptarǵa shekteý qoıylǵan soń dombyrany tyǵyp ustaıdy», - deıdi. Avtordyń sózinshe, Aýǵanstanda turatyn qazaqtardyń dombyrasy da eski, kóne zamandiki. Qazirgi aspapqa syrtqy pishini uqsamaıdy eken.
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
