2024 jyly 13 maýsymnan bastap, AQSh qarjy mınıstrligi Máskeý bırjasyn sankııanyń jańa tizimine engizip, dollar men eýro saýdasynyń toqtatqanyn málimdedi. Al Reseı Ortalyq banki AQSh dollaryna baılanǵan Gonkong dollarymen saýda-sattyqty toqtatyp tastady. Máskeý bırjasyna salynǵan sankııadan teńge zardap shege me? Bul týraly «Adyrnaǵa» Sana Analytics ortalyǵynyń ekonomıst sarapshysy Qýanyshbek Dúısenov aıtyp berdi.
“Belgili bir deńgeıde munaı baǵasy teńgeniń baǵasynyń ózgerisine tikeleı áser etetindigin tek pandemııa, ıaǵnı 2019-2022 jyldardyń aralyǵy kórsetti. Qalǵan ýaqyttardy joǵary korrelıaııa joq. Degenmen, eskerý kerek jaıt, valıýtalyq ıntervenııalarǵa qarajatty qamtamasyz etip júrgen Ulttyq qor qarajattary osy munaıdan túsetin tabys esebinen jınaqtalady. Odan tys munaı eksportynan túsetin kiris eldiń bıýdjetine jáne valıýtalyq rezervterine aıtarlyqtaı úles qosady. Munaı baǵasy joǵary bolǵanda, teńge baǵamy nyǵaıyp, al munaı baǵasy tómendegende, teńge qunsyzdanýy múmkindigi óte joǵary. Al, joǵary korrelıaııasy tómen aralyqtardy qarastyrǵanda ol kezeńde qanshalyqty Ulttyq qordan valıýtalyq ıntervenııa bolǵanyn baqylap kórý kerek. Eger álemdik munaı baǵasy túsken kezeńde Qazaqstanda valıýtalyq ıntervenııa joǵary bolsa, onda munaı baǵamymen ulttyq valıýtany arasyndaǵy tikeleı baılanysty kórýge bolady”-, dedi ekonomıst.
Teńge baǵamynyń qunsyzdanýyna munaı baǵasynyń túsýinen bólek, birneshe faktorlar bar.
“Elimizdiń ulttyq valıýtasynyń qunsyzdanýynyń ádette birneshe sebebi bar. Birinshisi, ol aıtyp ótkenimizdeı munaı baǵasynyń tómendeýi, ekinshisi, syrtqy saýda baılanysynyń tapshylyǵy, úshinshisi, ınflıaııanyń joǵary deńgeıi. Alaıda, sońǵy bolǵan aǵymdaǵy teńge qunynyń túsýiniń sebebi retinde Ulttyq banktiń monetarly saıasatynyń jumsarýy, azamattardyń, ıaǵnı naryq músheleri men otandyq ınvestorlardyń shet eldik valıýtany kóbirek satyp alýynan bolýy múmkin. Odan tys, basqa mamandardyń pikirine júginsek, bul Ulttyq qordyń shet eldik valıýtany konvertaııalaý kóleminiń azaıýy dep esepteıdi. Degenmen, Ulttyq banktiń tóraǵasy bul qunsyzdanýdy qalypty qubylys degen. Sebebi, eldiń ekonomıkalyq ósimi men osy aradaǵy Ulttyq qordan bolǵan konvertaııa teńgeni kúsheıtti. Endi, ol konvertaııa mólsheri shegerilgen soń, belgili bir deńgeıde qazirgi 460 teńge aınalasyndaǵy baǵam ortasha naryqtyq dep atalýy oryndy. Qysqasy, Ulttyq bank teńge quldyrasa, qarajaty dollarmen jınaqtalyp, saqtalatyn Ulttyq qordan aqshany alady. Ol dollar bolady, sosyn ol dollarǵa teńgeni satyp alady. Iaǵnı, konvertaııalaıdy. Nátıjesinde, teńgege suranys artady. Sóıtip, teńge aınalymda azaıǵan soń, onyń quny ósedi. Bul jalpy ulttyq valıýtaǵa senim men turaqtylyq úshin ýshyqqan jaǵdaıda qabyldanatyn sheshim. Biraq, bul sheshimge bizdiń keıbir sarapshylardyń synmen qaraý sebebi, birinshiden, aqsha Qazaqstan bolashaǵyna dep qurylǵan Ulttyq qor esebinen alynady. Ekinshiden, ol tek 2008 nemese 2020 jylǵy pandemııa sekildi ýshyqqan kezderde qabyldansa jón. Al, basqa ýaqyttarda eldiń ekonomıkasynyń damýyna nazar aýdarý kerek. Álbette, áleýmettik turaqtylyq úshin jasalynyp jatqan soń, bul sheshimdi de túsinýge bolady”-, deıdi Qýanyshbek Dúısenov.
“ShET EL ÓNIMINE TÁÝELDIMIZ”
“Teńge baǵamynyń aýytqýy Qazaqstannyń eksporttyq-ımporttyq operaııalaryna da áser etedi. Birinshiden, eksportty qarastyrsaq, teńge baǵamy tómendese, eksporttyq taýarlardyń baǵasy shetel valıýtasynda arzandaıdy, bul eksportty yntalandyrýy múmkin. Iaǵnı, otandyq ónimderimizdiń baǵasy, onyń ishinde ózindik quny arzandasa bul eksportqa baǵyttalǵan ónimderdi shet elge satýǵa kóbirek múmkindik týyndatý múmkin. Bizde bul qyzmette teńge baǵamyna áseri bar dep negizinen shıkizattar men munaı-gaz salasyn aıtsaq bolady», - deıdi ol.
Ekinshiden, ımportty qarastyrsaq, teńge baǵamy tómendese, ımporttyq taýarlardyń baǵasy qymbattaıdy, bul ımport kólemin azaıtýy múmkin. Bizdegi teńge baǵamynyń ósýi, ımport kólemin arttyrdy. EAES elderinen, ıaǵnı Reseı jáne Belarýs elderinen keletin ımporttyq ónimder naryǵymyzda kúnnen kúnge oryn jaýlap jatyr. Qytaıdan keletin taýarlardy da osy qatarǵa qosýǵa bolady. Shet el ónimine táýeldimiz, sondyqtan, bul eriksiz ulttyq valıýtanyń baǵamynyń aýytqýyna arqaý bolyp jatyr», - dedi ekonomıst maman.
Qýanyshbek Dúısenov Reseıge salynǵan sankııanyń Qazaqstanǵa áseri jaıynda mynany aıtty.
“Bul sankııalar salynǵan soń reseılikterdiń Qazaqstanǵa dollar úshin aǵylyp kele jatyr degen sybysy paıda bolýda. Shyn máninde mundaı úderis baıqalmaıdy. Sonymen qatar, Ulttyq bank tóraǵasy da bul aǵyndy boldyrmaý úshin baqylaýda ustap otyrmyz dep otyr. Sybystyń shyndyqqa aınalýyn aǵymdaǵy ýaqytta múmkin dep aıta almaımyz. Degenmen, bul bırjada sankııa saldarynan eleýli ózgerister bolsa múmkindik bar. Jaqynda Reseı Qytaı ıýanin de bırjadaǵy negizgi valıýtanyń biri retinde moıyndaýy, ári bul eldiń sońǵy ýaqytta Qytaımen tyǵyz ekonomıkalyq baılanysyn eskere otyra, qaýesetter boljaǵandaı úlken bir aǵyn bolmaýy da múmkin. Sebebi, balama valıýta bar. Álbette, bul jaǵdaı ýaqyt pen ekonomıkalyq agentterdiń minez-qulqy qalaı ózgeretindigi týraly naqty pikir aıtýǵa negiz bola almaıdy. Degenmen, Qazaqstan men Reseı arasynda tyǵyz ekonomıkalyq baılanystyń, ásirese saýda-sattyqtyń bolýy teńgeniń rýblge táýeldiligine ákeledi. Qazaqstandaǵy Reseıden keletin, satyp alynatyn taýarlardyń quny birinshi rette Reseı rýbline táýeldi. Al, ol otandyq naryqta teńgemen satylǵan soń, teńgeniń de baǵamyna áser etedi”, dep túsindirdi Qýanyshbek Dúısenov.
Dana Nurmuhanbet
“Adyrna” ulttyq portaly
