2020 jyly 24 qarashada Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa týraly» jarlyqqa qol qoıdy. Sodan beri atalǵan komıssııa qurylyp, saıası qýǵyn-cúrgin qurbandaryn aqtaý jumystaryn júrgizdi. Komıssııa óz jumysyn 2023 jyly aıaqtady.
HH ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jumystaryna 425 ǵalym, zertteýshiler men sarapshylar qatysty. Olardyń 260-tan astamy óńirlik komıssııalarǵa tartyldy. Olar respýblıka boıynsha 60 memlekettik jáne vedomstvolyq muraǵattarda jumys istedi.
Jumys nátıjesi boıynsha qoldanystaǵy zańnama aıasynda 311 myńnan astam saıası qýǵyn-súrgin qurbandary aqtaldy. 2,6 mıllıonnan astam qujat pen materıaldan qupııa belgisi alynyp tastaldy. Alaıda, qazirgi tańda komıssııanyń atqarǵan jumysy halyqqa qalaı dáriptelýde?
Bul týraly Qaraǵandy oblystyq ǵylymı tehnıkalyq qujattama jónindegi arhıv basshysy, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa múshesi, tarıhshy Temirǵalı Arshabekov aıtyp berdi.
“Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jóninde komıssııanyń jumysy kúrdeli, árıne. Sebebi, jabyq jáne ashyq qorlarmen jumys isteýge múmkindik berildi. Jabyq qor – prokýratýradaǵy, basqa da ishki organdarmen jumys atqarý bolatyn. Bir ǵana Qaraǵandy lageriniń (KarLag)ózinde 1 mıllıonǵa jýyq adamǵa jeke is ashylǵan eken. Iaǵnı, 1 mıllıonǵa jýyq adam jazasyn ótedi. Jazasyn ótegenderdiń eń kóbi 58-bap, ıaǵnı “Otanyn satqandarǵa” arnalǵan bappen sottalǵan.
Komıssııanyń atqarǵan nátıjesinde 2022 jyly 33 tom úlken jınaq shyqty. 2023 jyly Almaty qalasynda tarıh jáne etnologııa bastamasymen 45 tom basyldy. Sonymen qatar, ár oblysta, aımaqtarda bul jınaqtarǵa kirmeı qalǵan, taǵy da qosymsha ár óńirdiń bılikshiligine baılanysty, ózindik jınaqtar shyqty. Bul óte úlken eńbek.
Sonymen qatar, 331 adam aqtaldy. Áli de bolsa, aqtalatyn tulǵalar bar. Bul endi ishki ister organdarynyń isi. Ony tolyqtaı zerttep, nátıjesin shyǵarady. Óıtkeni, ol kezde “Otanyn satqandarmen” qosa, ártúrli baptar óte kóp bolatyn. Biraq barlyǵy jalpy tizimde tur”, - dedi tarıhshy.
Sonymen qatar, Temirǵalı Arshabekov atqarylǵan jumys nátıjesi tek jınaq bolyp qalmaýy keregin aıtty.
“Qazirgi kezeńde saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn nasıhattaý jumysy áli alda tur. Tek jınaqtaýmen shektelip qana qoımaıdy. Men ataǵan eki jyldyń jınaqtarynyń barlyǵy kitaphana, oqý oryndaryna taratyldy. Barlyǵyna qoljetimdi.
Sonymen qatar, saıası qýǵyn-súrgin qurbandary týraly atalǵan jınaqtarmen toqtap, 31 mamyrda ǵana eske alyp qoımaý kerek. Bul ári qaraı zerttele berý qajet. 2-3 jyldyń kóleminde bári tolyq zertteldi dep aıta almaımyz. Saıası qýǵyn-súrginnen bólek, ashtyq máselesi óte ózekti. Óıtkeni, 3,5 mln halyq qaıda ketti? Ashtyqtyń zardaby qalaı boldy? Bul týraly ǵylymı jınaq shyqty. Alaıda, áli de bolsa naqtylaı túsetin tustary kóp. Sonyń ishinde aıtar edim: 1930-jyldardaǵy buryn eshqaıda jarııalanbaǵan, arab qarpimen jazylǵan jazba qujattar, hattar, ótinishter men esepter bar. Bul tolyq Qazaqstan kóleminde qolǵa alynǵan joq. Biz Qaraǵandy boıynsha qolǵa alyp, zerttep jatyrmyz. Qazir eki aýdannyń qujattary aýdaryldy. Keleshekte ǵylymı jınaqqa aınaldyramyz. Alaıda, bul tek bir ǵana aımaqta atqarylmaý kerek. Qazaqstannyń baryq aımaǵyndaǵy ǵalymdar bilek sybanyp kirisýi qajet. Óıtkeni, bul — tarıh. Al tarıh eshqashan umytylmaýy kerek”, - dedi Qaraǵandy oblystyq ǵylymı tehnıkalyq qujattama jónindegi arhıv basshysy Temirǵalı Arshabekov.
“Adyrna” últtyq portaly
