Galıakbarova Gýzal Gazınýrovna
«L.N. Gýmılev atyndaǵy
Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti» KeAQ
Basqarma hatshysy-Ǵalym hatshy,
konstıtýııalyq jáne azamattyq quqyq kafedrasy doenti mindetin atqarýshy
Qazaqstannyń joǵary biliminiń 95 jyldyǵyna arnalady.
Ótken jyl otandyq joǵary bilim úshin mereıtoılyq jyl boldy desek artyq aıtpaǵanymyz.
Birinshiden, 2023 jyly elimizde alǵashqy joǵary oqý ornynyń ashylǵanyna 95 jyl tolǵany týraly birimiz bilsek, birimiz bilmespiz. Degenmen, 1928 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıteti qurylyp, keıin Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýty bolyp ózgerdi. Sol kezden bastap qazaqstandyq joǵary bilimniń damý tarıhy bastaldy desek te bolady.
Ekinshiden, bir jyl buryn myńdaǵan qazaqstandyqtarǵa sheteldik bilim alýǵa jáne eldiń órkendeýine óz úlesterin qosýǵa múmkindik bergen biregeı «Bolashaq» halyqaralyq bilim berý stıpendııasynyń 30 jyldyq mereıtoıy atalyp ótti. Bul baǵytta memleketimizdiń júrgizip jatqan saıasatynyń mańyzdylyǵyna ózimniń tikeleı kózim jetti, óıtkeni osyndaı merekelerge toly jyly men «Bolashaq» halyqaralyq stıpendııasynyń ıegeri atanyp, «500 ǵalym» baǵdarlamasy aıasynda QS reıtıngisinde 64 oryndaǵy AQSh-tyń bedeldi memlekettik zertteý ýnıversıtetteriniń biri Ýrban-Shampeındegi Illınoıs Ýnıversıtetinde (University of Illinois at Urbana-Champaign) ǵylymı taǵylymdamadan ótý múmkindigine ıe boldym.
Sonymen, AQSh-tyń aldyńǵy qatarly ýnıversıtetteriniń biriniń qabyrǵasynda bilim ala otyryp, amerıkandyq joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berýdi retteýdiń tájirıbesin Qazaqstanda engizý maqsatynda olardyń erekshelikterin zertteý men úshin úlken qyzyǵýshylyq týdyrdy.
Qazaqstannyń joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý júıesi quqyqtyq retteý turǵysynan qandaı ereksheliktermen aıqyndalady degen suraqqa jaýaptan bastasaq.
Azııa-Tynyq muhıty elderiniń qarqyndy ekonomıkalyq damýyn eskere otyryp, jaqyn arada planeta halqynyń kópshiligi joǵary bilimdi bolady dep boljanýda. Bul joǵary bilimge degen suranystyń artýyn bildiredi. Nátıjesinde joǵary oqý oryndarynda oqıtyn stýdentter sany 2012 jyly álem halqynyń 4 %-nan 2040 jylǵa qaraı 10 %-na deıin ósedi dep boljamdalýda[1]. Sondaı-aq, HHI ǵasyrdaǵy joǵary bilim týraly Dúnıejúzilik deklaraııanyń (World Declaration on Higher Education for the Twenty-first Century) málimetterinde adamzattyń turaqty damýyn qamtamasyz etý qajettiligine baılanysty joǵary bilim berýdiń túbegeıli jańarýy qajet delingen[2].
Qazaqstanda 1991 jyldan bastap bilim berý, ásirese joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý júıesi ınstıtýıonaldyq damý men quqyqtyq retteýdiń birneshe kezeńderinen ótti. Atap aıtqanda, 1993 jyldan bastap barlyq deńgeıdegi bilim berý erekshelikterin qaıta qarastyrý bastaldy. Máselen, atalǵan jyldan bastap «Joǵary bilim týraly» QR Zańy qoldanysta bolyp, 1999 jyly kúshin joıdy. 1996-1997 jyldar aralyǵynda joǵary bilim berýdi basqarý men qarjylandyrýdy ortalyqsyzdandyrý bastaldy, bul menshik nysany boıynsha oqý oryndaryn ártaraptandyrýyna ákeldi. 1999 jyly «Bilim týraly» QR Zańy qabyldanyp, keıin 2007 jyly qazirgi qoldanystaǵy «Bilim týraly» QR Zańy óz kúshine engen bolatyn. Sonymen qatar, 2011 jylǵy 18 aqpandaǵy «Ǵylym týraly» QR Zańy qabyldandy.
Joǵaryda kórsetilgendeı, elimizdegi bilim berý júıesi táýelsizdik alǵan kezden bastap quqyqtyq retteý turǵysynan úzdiksiz damyp keledi. Sondaı-aq, 2010 jyly Qazaqstan Bolon deklaraııasyna resmı túrde qosylyp, eýropalyq joǵary bilim berý aımaǵynyń 47-shi múshesi jáne eýropalyq bilim berý keńistiginiń tolyqqandy múshesi retinde tanylǵan alǵashqy Ortalyq Azııa memleketi atandy.
Qazirgi kezge deıin kóptegen strategııalyq mańyzy bar qujattar da qoldanysta bolǵan. Degenmen, quqyqtyq aktiler men strategııalyq qujattardy qabyldaý tarıhy men kezeńdiligine tereńirek úńilmeı, qoldanystaǵy normatıvtik zańnamaǵa nazar aýdarsaq.
QR «Bilim týraly» Zańyna sáıkes, joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý jalpy bilim beretin oqý jáne bilim berý baǵdarlamalarynyń úzdiksizdigi jáne sabaqtastyǵy prınıpi negizdelgen bilim berý júıesiniń jeti deńgeıiniń biri bolyp tabylady.
QR Konstıtýııasynyń 30-babyna sáıkes, azamattyń memlekettik joǵary oqý ornynda konkýrstyq negizde tegin joǵary bilim alýǵa quqyǵy bar. Jeke menshik oqý oryndarynda aqyly bilim alý zańmen belgilengen negizder men tártip boıynsha júzege asyrylady. Memleket bilim berýdiń jalpyǵa mindetti standarttaryn belgileıdi. Kez kelgen oqý ornynyń qyzmeti osy standarttarǵa saı kelýi kerek delingen Ata Zańymyzda.
QR Prezıdentiniń 2014 jylǵy 17 qańtardaǵy «Qazaqstan joly - 2050: bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» atty Joldaýynda «jetekshi ýnıversıtetterdi akademııalyq jáne basqarýshylyq avtonomııaǵa birtindep kóshirýge josparly túrde kirisý qajet» delingen.
Osy sońǵy jyldarǵa deıin Qazaqstanda joǵary bilim berýdiń uıymdastyrylýy men qyzmeti memlekettiń joǵary oqý oryndarynyń (budan ári – JOO) ishki proessin qadaǵalaýmen erekshelengeni eshkimge qupııa emes. Árıne, bul bilim berý proesin josparlaý men basqarýdyń soıalıstik formasynyń jańǵyryǵy bolsa kerek. Biraq, qazirgi ýaqytta joǵary bilim berý salasynda júrgizilip jatqan reformalar eldiń jańa tásilderdi, onyń ishinde ozyq álemdik úrdisterge negizdelgen erekshelikterdi engizýge beıildiligin kórsetedi. Máselen, sońǵy jyldary mamandardy daıarlaý sapasyn arttyrý maqsatynda QR Úkimeti joǵary oqý oryndarynyń sanyn qysqartýǵa jáne olardy lıenzııalaýǵa qoıylatyn biliktilik talaptaryn kúsheıtýge, sondaı-aq akademııalyq erkindikti arttyrýǵa baǵdar aldy. Bul rette, elimizdiń basty mindeti qoǵamymyzdy qoljetimdi jáne sapaly bilimmen qamtamasyz etý, jańa urpaqtyń bilim deńgeıin arttyrý, onyń álemniń tez ózgerip jatqan úrdisterine beıimdelý qabiletin kúsheıtý bolyp tabylady.
Qazirgi ýaqytta qazaqstandyq joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý júıesinde reformalar áli de iske asyrylýda. Máselen, 2022 jyly elimizdiń tarıhynda alǵashqy ret jańa Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi quryldy. Sonymen qatar, jetekshi álemdik joǵary oqý oryndarynyń fılıaldary ashyla bastady; eńbek naryǵyndaǵy ózgeristerdi boljaý jáne mamandardy daıarlaý baǵyttaryn anyqtaý úshin jańa kásipter atlasy eńgizildi; joǵary oqý oryndarynyń akademııalyq derbestigi jáne t.b. qarqyn damýda. 2017-2022 jyldardaǵy menshik túrleri boıynsha JOO qurylymy joǵary bilim berý júıesin transformaııalaý nátıjelerin kórsetedi. Osylaısha, QR Strategııalyq josparlaý jáne reformalar agenttiginiń Ulttyq statıstıka bıýrosynyń derekterine sáıkes, osy saladaǵy memlekettik mekemelerdiń úlesi 2017 jyldan bastap 38,5 %-dan 25,9 %-ǵa deıin tómendedi, bul 47-den 30 joǵary oqý ornyna deıin qysqardy degenimiz.
Kóptegen sarapshylar Qazaqstannyń joǵary bilim salasyndaǵy qazirgi saıasatynyń eleýli bóligi akademııalyq erkindikti qoldaý bolyp tabylatynyn atap ótýde. Bul degenimiz, osy baǵytta stýdentter men professorlyq-oqytýshylyq quramnyń JOO-nyń ómirine qatysýyn keńeıtý boıynsha qadamdar jasalǵany: stýdentterdi akademııalyq qoldaý bólimsheleri men oqytýshylar komıtetteri quryldy jáne olar oqý orny úshin mańyzdy sheshimder qabyldaý proesine tikeleı, mysaly Ǵylymı keńestiń múshesi bola otyryp, qatysa alady. Sonymen qatar, 2021 jyldan bastap qazaqstandyq JOO (áskerı jáne arnaýly JOO-daryn qospaǵanda) memlekettik úlgidegi dıplomdardyń ornyna óz dıplomdaryn bere bastady. QR Úkimetiniń oıynsha, bul shara JOO-nyń bilim berý baǵdarlamalarynyń sapasy úshin jaýapkershilik dárejesin arttyrady, oqý oryndary arasyndaǵy básekelestikti yntalandyrady, bilim berý proesin jumys berýshilerdiń qajettilikteri men eńbek naryǵynyń jaǵdaılaryna beıimdeıdi. Taǵy bir jańalyq – oqytýshylardyń esep berý formalarynyń azaıtylýy.
Osydan bir jyl buryn Qazaqstanda QR Úkimetiniń qaýlysymen Qazaqstan Respýblıkasynda joǵary bilimdi jáne ǵylymdy damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy (budan ári – Tujyrymdama) bekitildi. Atalǵan Tujyrymdamaǵa sáıkes, búginde elimizdiń 118 joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý uıymynda 609 myń adam, onyń ishinde memlekettik bilim berý tapsyrysy boıynsha 228 myń adam oqıdy. Joǵary bilimmen jalpy qamtý (orta mektepti bitirgennen keıingi bes jyldyq tobyndaǵy halyqtyń jalpy sanynan joǵary bilim alýshylardyń %-y) 62 %-dy quraıdy, bul kóptegen elderden edáýir tómen (Reseı – 82 %, Ońtústik Koreıa – 94 %, Irlandııa – 78 %, Belarýs – 81 %). Jalpy alǵanda, memlekettiń 2022 jyly bilim berýge jumsaǵan shyǵystary 2010 jylǵy deńgeıge qaraǵanda eki esege jýyq ulǵaıyp, 4,5 trln teńgeni qurady.
Tujyrymdamada bilim berý júıesin damytýdyń basymdyqtarynyń qatarynda joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilimniń qoljetimdiligi, joǵary bilim berýdiń ınfraqurylymy men ıfrlyq arhıtektýrasyn damytý, jáne ony ınternaıonaldandyrý da bar. Qaýip-qaterler arasynda qazaqstandyq ǵylymnyń álemdik reıtıngterdegi pozıııalarynyń quldyraýy, «aqyl oıdyń jylystaýynyń» arta túsýi jáne jas oqytýshylar men ózge de salalardaǵy ǵylymı kadrlardyń ketýi delingen.
Qazaqstandyq joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berýdi reformalaý áli jalǵasatyny sózsiz, sondyqtan bilim berý zańnamasyn odan ári jetildirý qajettiligine baılanysty osy saladaǵy, onyń ishinde quqyqtyq retteý máselesindegi shet elderdiń tájirıbesi men jetistikterin túsiný mańyzdy.
Osyǵan oraı, AQSh-taǵy joǵary bilim berý júıesin uıymdastyrý jáne reformalaý tájirıbesi erekshe qyzyǵýshylyq týdyrady. AQSh álemge Nobel syılyǵynyń eń kóp laýreattaryn usynǵan jalǵyz el ekeni bárimizge málim. AQSh-taǵy akademııalyq sala irgeli ǵylymdy damytýǵa jáne jańa ázirlemelerdi jappaı praktıkalyq engizýge baǵyttalǵan. Amerıkandyq ýnıversıtette bilim alǵan túlek álemniń kez kelgen elinde tez jumysqa tura alady. Bunyń syry nede, AQSh-taǵy joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim nesimen tartymdy jáne onyń erekshelikteri qandaı?
Bastapqyda AQSh-ta memlekettik-quqyqtyq retteý salasyna tikeleı qatysy joq dep qarastyrylǵan joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim ýaqyt óte kele qoǵamdyq jáne quqyqtyq turǵydan memlekettik deńgeıde mańyzdy bola bastady. AQSh joǵary mektebi ulttyq bilim berý júıesiniń erekshe elementin quraıdy. Árıne, AQSh-tyń joǵary mektebinde de kúrdeli problemalar men birqatar kemshilikter bar, biraq dál osy bilim berý júıesiniń segmentin amerıkandyqtardyń ózderi ǵana emes, jalpy halyqaralyq qaýymdastyq flagman retinde tanıdy. Sońǵy elý jyldaǵy amerıkandyq joǵary bilim AQSh-tyń tek qoǵamdyq ómiriniń ǵana emes, sondaı-aq mádenıet, ekonomıka, aqparat, saıası qatynastar salalarynda da eń serpindi jáne turaqty damyp kele jatqan baǵyttardyń biri bolyp tabylady.
Qazirgi kúnde AQSh shetelde joǵary bilim alǵysy keletin stýdentter úshin eń jaqsy tańdaý bolyp keledi. AQSh Memlekettik departamentiniń Halyqaralyq bilim berý ınstıtýty men bilim jáne mádenıet bıýrosy (Institute of International Education and the U.S. Department of State's Bureau of Educational and Cultural Affairs) jarııalaǵan 2023 jylǵy esepke sáıkes, 2022-2023 jyldary jańa sheteldik stýdentterdi qabyldaý 14 %-ǵa ósti, bul ótken jylmen salystyrǵanda 80 %-ǵa artqany[3].
AQSh-tyń joǵary bilim berý júıesi «atlantıkalyq» nemese «lıberaldy» model dep atalady. Atlantıkalyq modeldiń bizdiń elimizge tán kontınenttik modelden aıyrmashylyǵy jeke joǵary oqý oryndarynyń úlken róli, joǵary bilim berý ınstıtýttarynyń úlken derbestigi, joǵary bilim berýdi memlekettik retteýdiń janama (eń aldymen qarjylyq) ádisteriniń ústemdigimen sıpattalady. Alaıda, eki modeldiń de ózara áserin atap ótken jón, óıtkeni kontınettik modeli qazirgi amerıkandyq ýnıversıtettiń qalyptasýyna aıtarlyqtaı áser etti, al amerıkandyq júıe óz kezeginde eýropalyq joǵary bilim berý júıesiniń damýyna aıtarlyqtaı áser etýin jalǵastyrýda.
AQSh-tyń joǵary mektebi, tipti eń damyǵan eldermen salystyrǵanda, aýqymy jaǵynan da erekshelenedi. Máselen, AQSh joǵary bilim berý júıesinde bilim alýshyǵa jyl saıynǵy ortasha shyǵyndar jaǵynan kósh bastap tur. Amerıkandyq joǵary bilim berý júıesi bir stýdentke negizgi jáne qosymsha bilim berý qyzmetterine shamamen 27 myń dollar jumsaıdy. Bul kórsetkishke oqý aqysy, ákimshilik jáne jataqhana men ashana sııaqty qoldaý qyzmetteri kiredi. Bir stýdentke taǵy 3 myń dollar ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarǵa jumsalady. Batys Eýropadaǵy kishkentaı Lıýksembýrg qana AQSh-qa qaraǵanda bir stýdentke kóp aqsha jumsaıdy. Úshinshi orynda – Ulybrıtanııa, onda ýnıversıtetter bir stýdentke 21 myń dollar jumsaıdy.
Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy elderinde bir oqýshyǵa jumsalatyn jalpy shyǵystar jalpy ishki ónimniń (budan ári – JIÓ) jan basyna shaqqandaǵy ortasha deńgeıiniń 27 %-n quraıdy. Bakalavrlardy, magıstrlerdi jáne doktorlardy daıarlaýǵa bul kórsetkish aıtarlyqtaı joǵary jáne jan basyna shaqqandaǵy JIÓ-niń 40 %-yn quraıdy. Shveııada, Ulybrıtanııada jáne AQSh-ta bir stýdentke jumsalatyn shyǵyndar jan basyna shaqqandaǵy JIÓ-niń 50 %-dan astamyn quraıdy.
Sonymen, amerıkandyq joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý júıesi qandaı erekshelikterge ıe?
Amerıkandyq bilim berý júıesi kóp deńgeıli qurylymǵa ıe jáne basqa elderdiń bilim berý júıelerinen aıtarlyqtaı erekshelenedi. «Orta bilimnen keıingi bilim» termıni AQSh-ta kóbirek qoldanylady, óıtkeni bul termın ýnıversıtetter, klassıkalyq tórt jyldyq kolledjder, eki jyldyq (qazaqstandyq orta kásiptik bilim berýdiń analogy) kolledjderdi de qamtıdy. Bul degenimiz, AQSh-taǵy joǵary bilim berý salasyna is júzinde joǵary oqý oryndary men orta arnaıy oqý oryndarynyń qatysy bar. Sondyqtan amerıkandyq statıstıka, eýropalyq standarttarǵa sáıkes, XX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap arnaıy bilimmen qamtamasyz etetin eki jyldyq oqý oryndaryn jáne joǵary bilim beretin tórt jyldyq oqý oryndaryn JOO-dardyń jalpy sanynan ajyrata bastady [28].
Sondaı-aq, bizdegideı, AQSh-ta joǵary bilim eki negizgi sektordan turady: memlekettik jáne jeke. Ulttyq bilim statıstıkasy ortalyǵynyń (National Center for Education Statistics) sońǵy málimetterine sáıkes, AQSh-ta bakalavr jáne magıstr dárejelerin beretin 5916 ýnıversıtet bar (onyń ishinde jeke – 4024, memlekettik – 1892). Sonymen qatar, jumysqa ornalasýǵa nemese ýnıversıtette oqýdy jalǵastyrýǵa múmkindik beretin 4931 eki jáne tórt jyldyq kolledjder de taǵy bar[4]. AQSh-ta bes jyl ishinde (2017-2022 jj.) jekemenshik joǵary oqý oryndarynyń qysqarý úrdisi baıqalatynyn atap ótken jón.
AQSh-ta memlekettik oqý oryndary memlekettik qarjy negizinde qurylady jáne olardy qamqorshylar keńesteri (regentter keńesteri) basqarady, olardy ádette shtat gýbernatorlary taǵaıyndaıdy nemese shtat halqy saılaıdy. Jeke oqý oryndary jeke qarjy qarajaty negizinde qurylady jáne olardyń quryltaıshylary taǵaıyndaıtyn qamqorshylar keńesteri basqarady. Óz kezeginde, jeke ýnıversıtetter bilim berý maqsatynda qurylǵan kommerııalyq emes jáne quryltaıshylar bilim berý qyzmetinen qarjylyq paıda alý maqsatynda qurǵan kommerııalyq bolyp bólinedi. Bul tendenııa Qazaqstanǵa da tán.
1787 jylǵy AQSh Konstıtýııasynda, bizdiń Ata Zańymyzǵa qaraǵanda, joǵary bilimge qatysty arnaıy erejeler joq. Degenmen, AQSh Konstıtýııasynyń birqatar erejeleri men oǵan engizilgen túzetýler federaldy zańnama men amerıkandyq Joǵarǵy sottyń osy saladaǵy quqyq qoldaný tájirıbesin odan ári damytýǵa negiz boldy.
Soltústik Amerıka memlekettiliginiń damýynyń alǵashqy kezeńderinde joǵary bilim berý máseleleri shtattardyń tikeleı quzyrynda boldy jáne AQSh azamat soǵysynan keıin ǵana Morrıll Zańy (Morrill Act) qabyldandy. Bul zań shtattarǵa tıisti federaldy jer granttaryn ázirleý nemese satý arqyly qarjylandyrylatyn memlekettik kolledjder qurýǵa múmkindik berdi. Sonymen qatar, atalǵan zań federaldy zańnama men quqyq qoldaný praktıkasynyń joǵary bilim salasyndaǵy quqyqtyq qatynastardy retteýdegi rólin arttyrýdyń jańa, turaqty tendenııasyn belgiledi. Bul tendenııa ótken ǵasyrdyń 50-60-shy jyldarynda, birqatar arnaıy zańdar qabyldanǵan kezde sharyqtaý shegine jetip, olardyń ishindegi eń mańyzdysy AQSh-taǵy joǵary bilim berýdi qarjylandyrý, retteý jáne akkredıtteýdiń jalpy prınıpterin belgilegen 1965 jylǵy Joǵary bilim týraly zań boldy. Bul zań joǵary bilim berý qatynastaryn federaldy retteýdiń, osy salada federaldy quqyqtyq standarttardy qalyptastyrýdyń jáne bilim departamentiniń shtattardyń memlekettik bıligi men jeke joǵary bilim berý ınstıtýttaryna qatysty federaldy qadaǵalaý men baqylaý júıesin qamtamasyz etýdiń mańyzdy quralyna aınaldy.
Joǵary bilim berýdi retteıtin basqa da mańyzdy federaldy zańdar – násiline, jynysyna, dinine, ultyna nemese múgedektigine baılanysty kemsitýshilikke tyıym salatyn 1964 jylǵy Azamattyq quqyqtar zańy (Civil Rights Act of 1964); múgedektigi bar adamdarǵa bilim alýǵa qol jetkizýge kepildik beretin 1973 jylǵy Múmkindigi shekteýli jandarǵa bilim berý týraly zańy (Individuals with Disabilities Education Act of 1973); eńbekaqy tóleý salasyndaǵy áıelderdi kemsitýge tyıym salatyn 1972 jylǵy Teń tólem týraly zańy (Equal Pay Act of 1972).
Federaldyq bilim týraly zańnama AQSh kodeksiniń (United States Code) 20-bóliminde kórsetilgen. Degenmen, joǵary bilim berýdi quqyqtyq retteýdiń keıbir máseleleri basqa bólimderde de retteledi, atap aıtqanda, adam quqyqtaryn qorǵaý, ımmıgranttardyń quqyqtyq jaǵdaıy, jumysqa qabyldaýdy kemsitpeý jáne joǵary oqý oryndarynyń pedagogıkalyq jáne ákimshilik qyzmetkerleriniń eńbek quqyqtary men mindetteri joǵary oqý oryndarynyń, oqýshylar men olardyń otbasylarynyń salyq rejımine, qaýipsizdikti qamtamasyz etý jáne joǵary bilim berý salasyndaǵy qylmysqa qylmystyq-quqyqtyq qarsy is-qımyl máseleleri.
Joǵary bilim berýdi quqyqtyq retteý júıesinde prezıdenttik zań shyǵarý aktileri de mańyzdy bolyp keledi. Prezıdenttik ákimshiliktiń bilim berý saıasatynyń jalpy baǵyttary Odaqtyń jaǵdaıy týraly joldaýlarda aıqyndalady, al tikeleı quqyqtyq retteý Prezıdenttiń atqarýshy buıryqtarynda júzege asyrylady. Joǵary bilim berýdegi federaldy quqyqtyń retteýde AQSh-tyń Joǵarǵy sotynyń preedenttik sheshimderi de mańyzdy bolyp keledi.
Federaldyq deńgeıdegi joǵary bilim berýdi quqyqtyq retteý salasyndaǵy aıtarlyqtaı sandyq jáne sapalyq ózgeristerge qaramastan, federaldy zańnama men osy saladaǵy quqyq qoldaný tájirıbesi jetkilikti túrde júıelenbegen jáne qarama-qaıshy bolyp keledi, bul zań shyǵarýshy jáne atqarýshy bıliktegi saıası kúshterdiń óz pikirinde bolýynda jáne AQSh Joǵarǵy soty sýdıalarynyń konservatıvti jáne lıberaldy kózqarastarynyń araqatynasyna baılanysty.
Joǵary bilim berýdegi federaldy memlekettik organdardyń zań shyǵarý belsendiliginiń artýyna qaramastan, joǵary mektepti quqyqtyq retteý máseleleriniń kópshiligi shtattardyń quzyretine jatady. Kóptegen shtattardyń quryltaı aktilerinde, AQSh Konstıtýııasyna qaraǵanda, joǵary bilim máselelerine arnalǵan arnaıy erejeler bar, atap aıtqanda, bilim berýdiń áleýmettik jáne saıası mańyzdylyǵy men joǵary oqý oryndaryn basqarý júıesi, ýnıversıtetter men kolledjderdi qarjylandyrý sharttary, sondaı-aq din men joǵary bilim arasyndaǵy qarym-qatynas máseleleri týraly. Máselen, Vashıngton shtatynyń Konstıtýııasy shtat shekarasynda turatyn barlyq balalardy násiline, túsine, kastasyna nemese jynysyna qaraı erekshelenbesten nemese qalaýsyz tárbıeleý úshin jetkilikti jaǵdaı jasaýǵa kepildik beredi. Batys Vırdjınııa shtatynyń Konstıtýııasy zaǵıp, mylqaý jáne psıhıkalyq naýqastardyń bilim alý múmkindikterine erekshe jaǵdaı jasaıdy, al Nıý-Meksıko shtatynyń Konstıtýııasy ıspan tilinde sóıleıtin halyqtyń bilim berý quqyǵyna kepildik beredi.
AQSh ýnıversıtetteriniń akademııalyq erkindigi týraly tájirıbesi de qyzyqty, óıtkeni olardyń akademııalyq erkindigi joǵary, al federaldy organdardyń róli bilimge qol jetimdilikti keńeıtýmen, ǵylymı zertteýlerdi qarjylandyrýmen jáne akkredıtteý agenttikterin taný máselelerimen shekteledi. Jeke ýnıversıtetter memlekettik ýnıversıtetterge qaraǵanda áldeqaıda kóp avtonomııaǵa ıe, biraq olar kommerııalyq emes uıymdar retinde jumys isteýi kerek degen qatań ereje bar. Akademııalyq erkindikti nasıhattaýda Amerıkandyq ýnıversıtet professorlarynyń qaýymdastyǵynyń da (American Association of University Professors) róli mańyzdy. Bul AQSh-taǵy professorlar men basqa da ǵalymdardan turatyn 1915 jyly Artýr O. Lavdjoı men Djon Dıýı negizin qalaǵan bilim sapasy men akademııalyq erkindikti qamtamasyz etetin standarttar men proedýralardy ázirleý arqyly amerıkandyq joǵary bilimdi qalyptastyrýǵa kómektesetin kommerııalyq emes uıym. Uıymnyń mıssııasy – akademııalyq erkindik pen birlesken basqarýdy ilgeriletý, joǵary bilim berýdiń negizgi kásibı qundylyqtary men standarttaryn anyqtaý, bilim berý jáne joǵary bilimniń jalpy ıgilikke qosqan úlesin qamtamasyz etý bolyp tabylady.
Joǵaryda aıtylǵandardy qortyndylaı otyryp, Qazaqstan men AQSh ártúrli geosaıası keńistikterde bolǵanyna qaramastan, eki el de joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berýdi retteý máselesinde belsendi degen oıǵa kelýge bolady. Bul rette salystyrmaly taldaý Qazaqstan men AQSh-taǵy joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berýdi quqyqtyq retteýdiń uqsastyqtary da, aıyrmashylyqtary da bar ekenin kórsetti. Bul aıyrmashylyqtar eki eldegi tarıhı, mádenı jáne áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaılardyń erekshelikterine baılanysty. Degenmen, uqsastyqtar týraly aıtatyn bolsaq, mynany atap ótýge bolady:
- eki júıe de ártúrli qyzmet salalary úshin bilikti mamandar daıarlaýǵa baǵyttalǵan;
- eki júıede de memlekettik jáne jeke bilim berý mekemeleri bar;
- eki júıede de joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý júıesin quqyqtyq retteý máselelerinde ártúrli zańnamalyq aktiler bar.
Aıyrmashylyqtarǵa qatysty mynalardy atap ótýge bolady:
- QR Konstıtýııasynda azamattyń memlekettik joǵary oqý ornynda konkýrstyq negizde tegin joǵary bilim alý quqyǵy bekitilgen, al AQSh-tyń negizgi zańynda shtat konstıtýııalaryna silteme jasaı otyryp, joǵary bilim týraly arnaıy erejeler joq.
- AQSh-ta joǵary oqý oryndarynyń akademııalyq erkindigi naqty praktıkalyq iske asyrý deńgeıinde qatty damyǵan, korporatıvtik basqarýdaǵy qamqorshylar keńesiniń róli joǵary atap ótiledi.
- Amerıkandyq ýnıversıtet professorlarynyń qaýymdastyǵy ýnıversıtetterdiń ortaq kúsh-jigerimen akademııalyq erkindikti ilgeriletý múmkindiginiń jarqyn mysaly bolyp tabylady. Qazaqstanda osyndaı uıym qurý bilim sapasy men akademııalyq erkindikti qamtamasyz etetin joǵary bilimniń irgeli kásibı qundylyqtary men standarttaryn anyqtaýǵa kómekteser edi.
Amerıkandyq oqý oryndarynda materıaldy mehanıkalyq jattaý quptalmaıdy. Oqytýshylar oqý pánderine qyzyǵýshylyqty yntalandyrýǵa jáne stýdentterdiń analıtıkalyq oılaýyn damytýǵa tyrysady. AQSh-taǵy bilim berý proesi úlken ıkemdilikpen, «naqty» akademııalyq erkindikpen sıpattalady. Oqýshylarǵa jeke oqý baǵdarlamasyn qalyptastyrýda belgili bir erkindik beriledi.
Qazirgi kezeńde bilim áleýmettik qajettilikterge sáıkes ózgerip jatqan progrestiń mańyzdy elementi retinde qarastyrylýda. Osyǵan oraı, bul proeste ózimizdiń rólimizdi aıqyndaý úshin elimizde bilim berýdiń erekshe modelin qura otyryp, ony saqtap qalýǵa tyrysaıyq.
