Elde saıası qýǵyn-súrgin men Asharshylyq qurbandaryna arnalǵan birneshe mýzeı bar. Sonyń biri – Shymkenttegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń qalalyq murajaıy.
Ońtústiktegi murajaı – Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary mýzeıi eldegi asharshylyq qurbandary men saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan tulǵalarǵa arnap ashylǵan tuńǵysh mekeme. Ol 2001 jyly 2 qarashada el táýelsizdiginiń 10 jyldyǵyna oraı qurylǵan. Shymkent qalasy «megapolıs» mártebesin ıelengenshe mýzeı Ońtústik Qazaqstan oblystyq saıası qýǵyn-súrgin qurbandary murajaıy dep ataldy.
Búginde Shymkent qalalyq Ońtústik Qazaqstan oblystyq saıası qýǵyn-súrgin qurbandary mýzeıinde ótken ǵasyrdyń 30-32 jyldary atylǵan 2500 adamnyń esimi jazylǵan. Munda memleket jáne qoǵam qaıratkerleriniń jáne jappaı qýǵyn-súrginniń qurbandary bolǵan adamdardyń qujattary men sýretterin saqtalǵan. Murajaı qyzmetkerleriniń sózinshe, sol jyldary 135 myń adam qýdalanyp, 25 myńnan astamy atylǵan.
- 1930-1950 jyldary GÝLAG júıesi bolǵan. Myna kartadaǵy qyzyl núkteler - eńbekpen túzetý lagerleri. 26 núktesi bolǵan. Jıyrma altynshy núktesi Aqmoladaǵy ALJIR lageri bolǵan. Ońtústik óńiri boıynsha jazyqsyz jazalanǵandar men atylǵandardyń arhıvtik qujattary men fotolary bizde saqtalǵan. Ońtústikte 7 myńǵa jýyq adam qýdalaýǵa ushyraǵan. Onyń eki myńnan astamy atylǵan. Olardyń ishinde jáı ǵana qarapaıym muǵalimder, din ókilderi, sharýalar da aıdaýǵa ketip otyrǵan, - deıdi murajaı qyzmetkeri Aıjan Tursynbekqyzy.
«ALBASTYSAI NE QAITPAS»
Ońtústiktegi qýǵyn-súrginniń bir aıǵaǵy — Qasiret memorıal kesheni bolyp tabylady. Bul keshen 1998 jyly ashylǵan. Ońtústikte atylǵan 2500-deı adamnyń ishinde 100-den astam musylman dinı qyzmetkerleri, moldalar, ıshandar atý jazasyna kesilgen.
- Qala aýmaǵynda ornalasqan Qasiret memorıaly bar. Qýǵyn-súrginde atylǵandardyń teń jartysynyń súıegi sol jaqta jatyr. Atylǵandardy kómbeýge buıryq bergen. Sol 30-40-50 jyldary ol jerdi «Albastysaı» dep ataǵan eken. Óıtkeni, osy atylǵan kisiniń bireýi birden mert bolsa, endigi biriniń jany qınalǵan. Sol yńyrsyǵan daýysty estigen jolaýshylar «mynaý Albastysaı eken» dep ketken. Sol aımaqqa 1991 jyly «Qaıtpas» ataýyn bergen. Al 1997 jyly osy kisilerdiń árýaqtaryna arnap, mazarat etip sol memorıaldy turǵyzǵan. Bizdiń mýzeıde atylǵan, qýǵyn-súrginniń qurbandary bolǵandardyń qujattary, sýretteri bolǵanymen, olardyń súıekteri qaıda qalǵany belgisiz. Jazalalǵandardyń arasynda tek qazaqtar emes, ózge ult ókilderi de atylyp otyrǵan, - deıdi foto sýrettermen tanystyrǵan murajaı qyzmetkeri.
«50 TÚRLI QINAÝ TÁSILI»
Shymkenttegi mýzeıdiń birinshi qabatynda «Repressııa» músinimen qatar «Azaptaý bólmesi» de ekspozıııalanǵan.
- Bul jerdi «Azaptaý kamerasy ne suraq-jaýap kamerasy» deımiz. Sol jyldary bılik kózdegen adamdaryn túnniń ishinde úılerinen alyp ketip, osyndaı kameraǵa ákelgen. Jasalmaǵan kúnáni moınyna ilý úshin elý túrli qınaý, azaptaý tásilderin qoldanǵan. Sonyń birneshesi qaınaǵan jumyrtqany denege salyp, saqal-murtty birtindep julý, tyrnaqtyń asytna ıne tyǵý, tisterdi julý syndy jantúrshigerlik tásilder bolǵan. Osyndaı azaptaýlardan soń qurbandar jasamaǵan isti «óz moınyna» alyp, qol qoıyp bergen. Sol arqyly úshtiktiń úkimimen sotqa deıin jetkizilmeı, atylyp otyrǵan. Mysaly, Ahmet Baıtursynuly on jylǵa jýyq túrmede otyrdy. Ony 1937 jyly 8 jeltoqsan kúni 58-shi bap boıynsha «halyq jaýy» dep atqan, - deıdi qalalyq mýzeıdiń qyzmetkeri Aıjan Tursynbekqyzy.
Murajaıdyń birinshi qabatynda atylǵandar men jazyqsyz jazalanǵandardyń foto-qujattary ilingen. Sýrettiń janynda QarLag pen ALJIR lagerlerinen ákelingen topyraq ta murajaıda saqtalǵan.
MURAJAIDAǴY «TAǴZYM»
Qurbandardy eske alý murajaıy eki qabattan turady. Bas bólimde qaq ortada tikendi symmen qorshalǵan Stalınniń beınesi qoıylǵan. Janynda qýǵyn-súrginde qaza bolǵan zııalylar Ahmet Baıtursynov, Júsipbek Aımaýytov, Mustafa Shoqaı, Turar Rysqulov, Muhamedjan Tynyshpaev, Maǵjan Jumabaev syndy birneshe uly adamdardyń portretteri ilingen.
Murajaıdyń ekinshi qabatynda ornalasqan "Taǵzym" zaly saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alýǵa arnalǵan. Onda atylǵandardyń esimi jazylǵan taqtaısha tur. Iaǵnı, Qazaqstannyń ońtústik óńiriniń týmalarynyń esimi jazylǵan. Bólmeniń ishki bóliginde repressııa jyldary órtelgen Quran kitaptyń janbaǵan betteri saqtalǵan.
Shymkenttiń qaq ortasynda ornalasqan murajaıdyń taǵy bir ereksheligi – kınoteatr. Munda arnaıy bólmede otyz shaqty adamǵa arnalǵan kınozal bar. Oǵan kirip qýǵyn-súrgin kezeńine aınalǵan derekti fılm men basqa beınejazbalardy kórýge bolady. "Aljır" derekti fılmi de osy murajaıda kórsetiledi.
Shamamen, mýzeıge jyl saıyn 15 myńnan astam adam kelip, eksponattarmen tanysady. Kelýshilerdiń basym bóligi – mektep oqýshylary.
Tarıhtyń qaıǵyly betteri – mıllıondaǵan adamnyń ómirin jalmaǵan asharshylyq pen qýǵyn-súrgin. Keńestiń solaqaı saıasaty saldarynan qazaq jerinde 26 lager ashylyp, qurbandar sonda jiberilgen. Keńestik respýblıkada repressııa 1928 jyldan bastalǵan. Halyq jadynda "Uly jut", "Asharshylyq", "Náýbet", "Zobalań", "Zulmat" degen ataýlarmen este qalǵan asharshylyq Qazaqstanda 1931-1933 jyldary boldy. Mıllıondaǵan adam qaza tapty, túrli aýrýlar paıda boldy, el Uly jutty bastan keshirdi. Soǵan oraı 1920 jyldardyń aıaǵy - 1950 jyldardyń basy jappaı saıası qýǵyn-súrgin júrgizilgen. Qazaq elinde aldymen Alash qaıratkerleri tutqyndaldy. Olarǵa "ultshyl" degen aıyp taǵyldy. Keıinnen qarapaıym sharýa, aýyl muǵalimi, jumyssyz ne qara jumysshy da Úkimettiń qaharyna ilinip, «halyq jaýy» atandy.
Symbat Naýhan,
«Adyrna» ulttyq portaly
