Mekteptegi urpaqtardy aqsha tabýdyń qurbanyna aınaldyryp otyrǵan alaıaqtarǵa shekteý qoıylmaı otyr.
Byltyr, 1-synypta oqıtyn balamnyń ata-analar tobynda muǵalimi balalardy respýblıkalyq matematıka olımpıada baıqaýyna onlaın qatystyrýdy aıtyp, testiń jaýaptaryn aldyn ala joldap berdi. Mundaı ter shyǵarmaı nátıje alatyn jarysqa balamdy qatystyrýdy ákelik basyma ar kórdim. Qyzyǵýshylyq tanytyp, sol saıtqa kirip kórip edim, bir bala 650 teńge qarajat tapsyryp, túbirtekti saıytqa júktep berýi kerektigi eskertilipti. Neshe kún óter-ótpeı aıtylmysh bul «ádil básekeden» «júldeli» bolǵan balalardyń 1-oryn alǵan marapat kýálikterin muǵalim topqa joldap, ata-analar talǵamsyz máz bolyp, bórikterin aspanǵa atyp, quttyqtaý aıtyp, alaqaılap jatty.
Tisimdi kórsetip, tilimdi jasyryp men qaldym...
Osy jaıly sóz bolǵanda, bir dosym bir kezde bastaýyshtaǵy eki balasyn muǵalimderiniń násıhattaýymen osyndaı bir ataǵy Alataýdaı jarysqa qatystyrmaqshy bolyp, ár bala úshin belgili sanda aqsha tapsyrǵannan keıin, muǵalim jibergen jalǵanymǵa kirgende orta mekteptiń suraqtary aralasqan byt-shyt test bolyp shyǵady. Muǵalimmen osy jaıly azyraq kerisip te qalǵanyn, oń nátıje bermegenin aıtyp, nalyǵan bolatyn.
Maqalamyzǵa dálel retinde bir tanysym áńgimelegen myna bir isti aıtaıyn: bastaýysh mektep oqýshylaryna arnalǵan respýblıkalyq maqala jarysynyń qulaqtandyrýy boıynsha, balasy jazǵan maqalany qatysty pochtaǵa jiberip, neshe kúnnen soń, «balańyzdyń maqalasy saraptaýdan sátti ótti, túgen qalaǵa kelip saltanatty marapattaýǵa qatyssa bolady, ol úshin pálen myń teńge tapsyrasyz» degen habarlama alǵan. Mundaı marapat alýǵa bala, árıne, óte qyzyǵatyny daýsyz. Baram dep baıbalam salady. Osydan ata-anaǵa túsetin ekonomıkalyq salmaq az ba? Ony qoıǵanda, kem degende 50 baladan osylaı aqsha jınasa, uıymdastyrǵandar birer mıllıon teńge aqsha túsiredi. Bir bet betjúzdik marapat qaǵazyn jasaýǵa ary ketkende 500 teńge jumsalar.
«Jerdegi dán aspandaǵy qusty uıatqa qaltyrady». «Qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat ketedi» degendeı, bizshe bolǵanda, osyndaı ataǵyn at kótere almaıtyn «basy judyryqtaı, aıaǵy qyldyryqtaı» jalǵan jarystardy ótkizetin uıymdarǵa oqýshy uıymdastyryp bergen muǵalimderge belgili sirińkelik syıaqy nemese qandaı da bir paıdaly nátıje beriletin bolýy múmkin. Óıtpegende, olar oqýshylardy mundaı jalǵan baıqaýlarǵa qatysýǵa jan sala qýzamas ta edi.
Áreket kóp qaıtalansa ádetke aınalady. Jastaıynan marapat qaǵazyn aqshaǵa satyp alýǵa dánikken bala, ýnıversıtetke túse qalsa dıplomdy da satyp alýdy oılamaıdy, jalǵandyqqa, bodaýsyz paıda tabýǵa boı aldyrmaıdy, barlyq nárseni aqshamen sheshýge beıimdelip «kimniń tarysy pisse sonyń taýyǵy» bolýǵa daıyn turatyn psıhıka qalyptastyrmaıdy dep, qane, kim kesip aıta alady!?
Qytaı halqynda «sýdy laılap balyq ustaý» degen bir tamasha sóz bar. Sondyqtan, bir ult janashyry retinde mynalardy aıtqym keledi. «Qaýyzyn tastap dánin alý» sanaly oqyrmannyń enshisinde. Bizdiki áste «baıdyń asyn baıǵus qyzǵanypty» degendik emes.
Birinshiden, qaltasyn qampaıtýdy kózdep, oqý-aǵartýymyzdy laılap, urpaqtardy jalǵandyqqa jeteleıtin aldamshylarǵa qatań zańdyq shekteý jasaý, oqý-aǵartý keńistigimizdi kirshiksizdendirýge aýadaı qajet! «Aryq atqa qamshy aýyr, jyrtyq úıge tamshy aýyr» degendeı, oqýlyqtarymyzdaǵy jetersizdikterden týyndap otyrǵan problemalarǵa endi osyndaı máseleler kelip qosylsa urpaǵymyz ne bolmaq?! Aınalaıyndar-aý, "obal boladyny" esten shyǵarmaıyqshy!
Ekinshiden, oqý-aǵartý mınıstirligi, bilim akademııasy, bilim basqarmasy, bilim bólimi syndy oqý-aǵartý taraýlarymen selbesip ǵuzyrly oryndar (Jýrnaldar, qoǵamdyq uıymdar t.t) ótkizgen túrli jarystardyń beınejazbalary, baıqaýǵa qatysqan maqala sııaqtylar marapattalý dárejesi boıynsha arnaýly saıtqa júktelip, qoǵamǵa ashyq jarııalanýy kerek. Bul, «qabaq qaqty, kóz qystylyqtan saqtanyp», qoǵamdyq baqylaýdy kúsheıtip, oqý-aǵartýdaǵy ádildikti júzege asyrýǵa, ádil, ashyq básekeni damytýǵa, oqýshylardy anaǵurlym yntalandyrýǵa óte paıdaly.
Úshinshiden, qytaıda jáne «Deneń túzý bolsa, kóleńkem qısyq bolady dep alańdama» degen támsil bar. Is-sharany uıymdastyrýshy oryndar aldap-sýlap qarmaq qaptyryp alyp aqsha suramaı, is-sharasy zańdy, oqý-aǵartýǵa jaýapty organdardyń maquldyǵyn alǵan bolsa, jınaýǵa tıisti qarajatyn habarlandyrýǵa aldyn ala ashyq jazýlary kerek. «Aıran suraı kelip shelegińdi jasyrma» degen-ǵoı.
Tórtinshiden, urpaqtarymyzdyń zeıin-zerdesin damytý úshin júrilip jatqan zańdy is-sharalarǵa alǵysymyz sheksiz. Kóbeıe bersin! Túrlene bersin! Eger, ozdyrylatyn is-sharalarǵa qarajat jınaý kerek bolsa, (árıne, ádilqazy usynys etý, dıplom jáne sertıfıkat jasaý, emtıhan qaǵazdaryn teksertý t.b dyń bári aqshamen bitedi) ony shaı alyp ishý múshkil bolyp otyrǵan keı ata-analardyń qaltasy kótermeıdi. «Aýyzy qısyq bolsa da baıdyń uly sóılesin» deıtin zaman kelmeske ketken. Sondyqtan, oqýshylarǵa baǵyttalǵan bilim baıqaýy is-sharalary aqysyz ótýi,ony oqý-aǵartý taraýlary qarjylandyrýy tıis. Ult úmiti urpaqqa bólmegen qarjyny kimnen aıaımyz. Ustaǵannyń qolynda, tistegenniń tisinde ketip jatqan aqshamyz onsyz da az ba!?
Eń sońynda aıtarymyz, asyl aǵartýymyz «aldarqatýǵa» aýysyp, aǵartýshymyz aqshaǵa aranyn ashqan ashkóz aldamshyǵa aınalsa, armanymyzdy alysqa aparar urpaqtarymyz adamdyǵynan tym erte aıyrylyp qalady-aý aınalaıyn, aǵaıyn!
Qaýsylhan Qasymhanuly
Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi,
joǵary sanatty aǵa oqytýshy,
jazýshy, aýdarmashy
