Uly dala tarıhynda aty ańyzǵa aınalǵan arýlar kóp. El múddesi úshin eńbek qylǵan, oqymysty, zııaly jandardy tek merekelerde ǵana eske almaı, únemi úlgi tutyp júrýge tatıdy.
EL BASQARǴAN BOPAI HANYM
Qazaqtyń bahadúr hany Ábilqaıyrdyń zaıyby, dúnıege Nuraly, Eraly, Aıshýaqtaı handardy ákelgen altyn qursaq ana, ult tarıhynda umytylmas iz qaldyryp, óz dáýirinde kórnekti qoǵam qaıratkeri, sarabdal saıasatshy da bola bilip, el bıligine yqpal etken qazaq áıeli - Bopaı hanym.
Bopaı hanym kózi tirisinde-aq belgili memleket qaıratkeri boldy, kórshi eldermen tatý bolyp, Reseımen beıbit qarym-qatynas ornatty, sonyń arqasynda kóptegen máselelerdi dıplomatııalyq jolmen sheshe aldy. Onyń 1731 jyly 22 qarashada orys patshasy Anna Ioanovnaǵa, 1748 jyly 5 qazanda Elızaveta Petrovnaǵa Orynbor ákimshiliginiń ártúrli kezeńderinde birneshe ret joldaǵan hattary – sonyń dáleli.
Bopaı hanym kúıeýi qaıtys bolǵannan keıin de saıası baǵytyn ózgertpeı, Kishi júz ben Orta júzdiń ataqty bıleri men batyrlary qoldaǵan uly Nuraly arqyly saıasat júrgizdi. Nuraly han bolyp saılanǵannan keıin kelesi kúni Bopaı hanym Elızaveta Petrovnaǵa, general A.Tevkelevke jáne Orynbor gýbernatory I.Neplıýevke hat jazady, olardy jetkizý úshin eki júzdiń ataqty 8 bıi Orynborǵa, odan ári Sankt Peterbýrgke attanady.
Bopaı hanym sanaly sheshimder qabyldaý arqyly qajetsiz qantógisti toqtatýǵa tyrysty. Kúıeýi Ábilqaıyr handy rýlastary Baraq sultan óltirgenniń ózinde ol daýdy jeke sot arqyly emes, zań negizinde, patsha ákimshiligi arqyly sheshýge umtylǵan. Onyń dıplomatııalyq sheberligi qazaq-jońǵar bıleýshileri Nuraly men Qaıyphan arasyndaǵy qarym-qatynasty ornatýda aıqyn sezildi. Onyń tapqyrlyǵy men oıynyń sergektigin patsha ákimshiliginiń orys sheneýnikteri de, sheteldik saıahatshylar men tarıhshylar da birneshe ret atap ótken. HIH ǵasyrdyń otyzynshy jyldary tarıhshy A.Levshın: «Bopaı óziniń zerektiginiń arqasynda Kishi júzde bedel men qurmetke ıe bolyp, sol jyldardaǵy dana saıasattyń júzege asýyna kúshti yqpal etti» dep jazdy.
TUŃǴYSh MUǴALIM
Husnı-Jamal Zulqarnaıqyzy Nuralyhanova – Jáńgir hannyń nemeresi, 1894 jyly Bókeı Ordasynda qazaq qyzdary úshin mektep ashqan tuńǵysh qazaq arýy. Qazandaǵy zemstvo mektebin bitirgen boıjetken nebári 22 jasynda Bókeı Ordasynda qyzdar mektebin ashty. Qazaqtyń qaıratker qyzdary – Alma Orazbaeva, Rázııa Meńdeshova, Ámına Mámetova (Mánshúk Mámetovanyń anasy) Husnı-Jamaldyń mektebinen ótken.
«Men bastaǵan isimdi aıaqsyz qaldyrmaı, qalaıda aıaqtap shyǵatyndaı tııanaqty bolýdy Husnı-Jamal apaıdan úırendim. Ol aqylyna kórki saı erekshe jaratylǵan sulý jan edi. Tal boıynda bir mini joq, kıim-kıisi, júris-turysynyń ózi úlken mektep bolatyn. Onyń kórkem jazýǵa úıretkendegi súırikteı saýsaqtary, mánerlep oqýdaǵy maqpal daýsy áli esimde. Ol bizge jazý men oqýdy ǵana úıretip qoıǵan joq, jurttyń aldynda ózimizdi qalaı ustaýdy, júrip-turýdy, boı kútýdi erinbeı-jalyqpaı úıretetin. Án salýǵa, eýropasha bı bıleýge baýlıtyn»,—deıdi esteliginde Ámına Mámetova.
Talaı jasty tárbıelegen ustaz 40 jasynda alǵashqy qazaq zańgeri Baqytjan Qarataevtyń inisi Aron Qarataevqa turmysqa shyǵady. Buǵan deıin ol mektebi men súıikti shákirtterinen kóz jazyp qalamyn degen qorqynyshpen óz múddesin oılaýdy ekinshi orynǵa qoıǵan.
«Turmysqa shyǵyp, basqa qalaǵa qonys aýdarý qajettigi týǵan kezde de tolqý seziminen arylmady. Aqyry meni shaqyryp alyp: «Eń alǵyr shákirtimniń birisiń. Rázııa aınalaıyn, meniń bastaǵan isimdi sen jalǵastyr. Balalarǵa bilim berýdiń ózi úlken baqyt, sony umytpa, aınalaıyn dedi. Bul sózderdi júreginiń jartysy osy mektepte qalyp bara jatqandaı daýysy dirildeı aıtty»,— dep jazady Rázııa Meńdeshova óziniń esteliginde.
Husnı-Jamaldyń turmysqa shyqqannan keıingi bastamalary qýǵyn-súrgin ýaqyttaryna tuspa-tus keldi. Bılik ony jáne kúıeýiniń isterin únemi qadaǵalap otyrdy. Soǵan qaramastan Husnı-Jamal Zulqarnaıqyzy Oral qalasynyń zııaly qaýymynyń jıyndaryna jıi qatysyp, «Qazaqstan» gazetiniń shyǵýyna atsalysyp, jas ustazdarǵa aqyl-keńesterin jarııalap otyrdy.
«QAZAQ MEDIINASYNYŃ QYZǴALDAǴY»
Medıına salasy biliktilik pen meıirimdilikti qajet etetin ǵylym salasy. Qazaqtyń tuńǵysh áıel dárigeri Gúlsim Asfendııarova dál osy qasıetterge ıe jan boldy.
Asfendııarov tegi Gúlsimniń inisi Sanjar Asfendııarovtyń arqasynda keńinen tanymal bolǵanymen, sol otbasyn birinshi bolyp medıına ǵylymyna súıregen arý - Gúlsimniń ózi.
Ol 1880 jyly Tashkentte dúnıege kelgen. Anasy Abylaı hannyń urpaǵy, al ákesi áskerı aýdarmashy bolǵan. Gúlsim bala kezinen kómekke muqtaj naýqas jandardy kórip ósti. Bul jaıttar boıjetkenniń dáriger bolýyna tikeleı áser etti.
Gúlsim Asfendııarova Sankt-Peterbýrgte, birinshi áıelder medıınalyq ınstıtýtynda oqydy. Bul sol kezdegi bedeldi biregeı oqý oryndarynyń biri boldy, óıtkeni basqa eýropalyq ýnıversıtetterde áıelder joǵary medıınalyq bilim ala almady. Onymen qosa ınstıtýtta bilim alý úshin 10 stıpendııaǵa konkýrs jarııalandy. Gúlsim sol stıpendııanyń ıegeri atanǵan bolatyn. Ol 1908 jyly oqýyn óte jaqsy baǵaǵa bitirip, týǵan jerine oralyp, mamandyǵy boıynsha jumys isteı bastaıdy. Osylaısha Gúlsim Asfendııarova joǵary medıınalyq bilimi bar tuńǵysh qazaq áıeli atandy.
Asfendııarova ózin Túrkistan áskerı okrýgine arnaıy jiberýdi ótindi. Gúlsimniń tilegi shyndyqqa aınalyp, on segiz myń adamnyń arasyndaǵy óz mindetin jaqsy atqarǵan jalǵyz dáriger boldy. Ol adamdardy emdep qana qoımaı, olarǵa bilim berdi, jeke bas gıgıenasy jáne jıi kezdesetin aýrýlardyń aldyn alý týraly nasıhat júrgizdi. Gúlsim –Túrkistan ólkesinde bosanýshy áıelge kesir tiligin alǵash qoldanǵan jáne ananyń da, balanyń da ómirin aman saqtap qalǵan dáriger.
Birinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵanda Tashkenttegi otbasyna oraldy. Onda da qol qýsyryp otyrmaı, 30 tósektik akýsher-gınekologııa bólimin uıymdastyrdy. Keıin Gúlsim qalalyq perzenthananyń dırektory bolyp, akýsherlik kýrstaryn ashty. 1918 jyly Búkilreseılik musylman áıelder sezine Tashkentten delegat bolyp, Tashkent medıınalyq tehnıkýmynda uzaq ýaqyt sabaq berdi, jýrnaldarǵa maqalalar jazyp, aǵartýshylyq qyzmetin jalǵastyrdy.
«Qazaq medıınasynyń qyzǵaldaǵy» Gúlsim Asfendııarova búkil ómirin medıına salasyna arnap, adam janynyń arashashysy boldy.
Qazaq qyzdarynan shyqqan alǵashqy dárigerlerdiń biri Aqqaǵaz Dosjanova Orynbordaǵy qyzdar gımnazııasyn bitirip, Máskeýdegi medıına kýrsynda jalǵastyrady. Ol bilim alǵan jyldar Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń órshelengen kezine tuspa-tus keledi. Sondyqtan da Aqqaǵaz Dosjanova meıirbıke esebinde maıdan dalasyna jiberiledi. Sol jerde jaralylarǵa alǵashqy medıınalyq kómek kórsetýmen aınalysady. Qaısar qazaq qyzy keıin Tashkentte Orta Azııa memlekettik ýnıversıtetinde bilimin jalǵastyrady.
Aqqaǵaz Dosjanova — medıına salasynda ǵana emes, baspasózde de ózindik qoltańbasyn qaldyrǵan jan. Ol «Qazaq», «Áıel teńdigi», «Abaı», «Jas azamat» syndy basylymdarda el ishinde keń taraǵan juqpaly aýrýlar jáne olardyń zııany men aldyn alý joldary týraly maqalalar jazyp turǵan.
TUŃǴYSh JÝRNALIST
Názıpa Quljanova – qazaqtyń tuńǵysh jýrnalıst qyzy. Ol 1887 jyly Torǵaıda dúnıege kelgen. Bilimge degen alǵashqy qadamyn Qostanaıda Ybyraı Altynsarın negizin qalaǵan orys-qazaq gımnazııasynan bastaǵan. Keıinirek ol qyzdar gımnazııasynda oqýyn jalǵastyryp, «óte jaqsy» degen baǵamen támamdady. Mektepti úzdik aıaqtaǵannan keıin birden oqytýshylar semınarııasynda ustazdyq qyzmetke kirisedi. Osynda júrip Muhtar Áýezov, Qanysh Sátbaev, Saparǵalı Begalın, Álkeı Marǵulan men Júsipbek Aımaýytovtarǵa sabaq beredi.
Jýrnalıst retindegi alǵashqy eńbekteri «Qazaq», «Aıqap», «Saryarqa», «Qyzyl Qazaqstan», «Áıel teńdigi», «Birlik týy» jáne «Jańa mektep» jýrnaldarynda jarııalanǵan. Ol óz maqalalarynda qoǵamdaǵy áıelder máselesin, áıeldiń otbasy men qoǵamdyq ómirdegi rólin ashyq jazdy. Ár jyldary «Eńbekshi qazaq» gazetinde,«Qyzyl Qazaqstan», «Áıel teńdigi» jýrnaldarynda jaýapty qyzmetterdi atqarǵan.
«Áıel – halyqtyń anasy. Óz halqyn aldyńǵy qatarly elderdiń deńgeıine jetkize alatyn bilimdi, epti, erkin áıel ǵana» dep jazǵan edi Názıpa óz maqalalarynyń birinde.
1917 jyly Názıpa Semeı oblysy qazaqtarynyń sezine qatysady. 1920 jyly Qazaq Avtonomııalyq Respýblıkasy Oqý-aǵartý halyq komıssarıatynyń oqýlyqtar, kitaptar daıyndaý, baspa isi jónindegi komıssııasynyń múshesi boldy. Ol qazaq álipbıin daıyndaıtyn basty mamandardyń biri retinde tanyldy.
TUŃǴYSh SÝRETShI
Aısha Ǵalymbaeva – qazaq qyzdarynyń arasynan shyqqan tuńǵysh keskindemeshi jáne kıno sýretshi. Ol 1943 jyly Almaty kórkemsýret ýchılıesin aıaqtap, 1949 jyly Máskeý jalpyodaqtyq kınematografıster ınstıtýtynyń moda óneri fakýltetin bitirgen. Kásibı sýret óneriniń klassıgi óz týyndylarynda qazaq áıelderiniń obrazyn, onyń óz zamanyndaǵy sándi ómirin sheber beınelegen.
Aısha Ǵarıfqyzy 1967 jyly «Qazaqstannyń halyq sýretshisi» ataǵyn aldy. Týyndylary Qazaqstan, TMD jáne álemniń kóptegen elindegi jeke kollekııalarǵa qoıylǵan. «Mahabbat týraly ańyz», «Ójet qyz», «Kesteli kımeshek», «Batyr ana» syndy sýretterin kásibı mamandar joǵary baǵalady.
TUŃǴYSh UShQYSh, TUŃǴYSh «QAHARMAN»
Fashıster «túngi mystan» dep atap ketken Hıýaz Dospanova — qazaqtan shyqqan tuńǵysh ushqysh qyz, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys ardageri. Ol bala kúninen-aq kók aspannyń tórinde áýeleýdi ańsaǵan.
Qaısar qyz 1940 jyly mektepti úzdik bitiredi. Mektep bitirgende zapastaǵy ushqysh kýáligin birge alady. Aldyna maqsat qoıyp, Máskeýdegi Jýkovskıı atyndaǵy áskerı-áýe akademııasyna túsýge nıettenedi. Alaıda alǵashqy qadamy sátsiz boldy. Keıinnen Hıýaz Dospanova Máskeýdiń birinshi medıınalyq ınstıtýtyna tapsyryp, oqýǵa túsedi. Araǵa bir jyl salyp, soǵys órti tutanady. Maıdanǵa medbıke nemese sanıtar retinde attanamyn dep úmittenip júrgen ol sol ýaqytta áıgili Marına Raskovanyń qyz-kelinshekterden avıapolk quryp jatqandyǵyn estıdi. Hıýaz oılanbastan polk basshylyǵyna kelip, óziniń ushý daǵdylarymen qatar ójettiligin kórsetip, jaýyngerler quramyna qabyldanady.
Qazaq qyzy qan maıdanda 300-den asa jaýyngerlik operaııa oryndaǵan. Kýban, Taman, Novorossıısk, Qyrym, Belorýssııa, Polshany azat etýge belsene qatysqan arý polkimen birge Germanııaǵa deıin jetken.
Hıýaz Dospanova erligi men batyldyǵy úshin «Qyzyl Juldyz», «II dárejeli Otan soǵysy», «Qyzyl Tý» ordenderimen, «Kavkazdy qorǵaǵany úshin», «Varshavany azat etkeni úshin», «Germanııany jeńgeni úshin»medaldarymen marapattalǵan. 2004 jyly Qazaqstannyń tuńǵysh prezıdentiniń jarlyǵymen – «Halyq Qaharmany» ataǵyna ıe boldy.
TUŃǴYSh GEOLOG
Patshaıym Tájibaeva — geologııa ǵylymy salasynda qazaqtan shyqqan tuńǵysh ǵalym áıel. Kórnekti qoǵam qaıratkeri Tashkenttegi Orta Azııa ýnıversıtetin bitirgen. Qazaq ǵylymynyń qaranary Qanysh Sátbaevtan tálim alǵan.
Negizgi zertteý eńbekteri Ortalyq Qazaqstannyń shógindi jynystary men ken tastaryn zertteý máselelerine arnalǵan. Ár jyldary ǵalymdyǵyna qosa Joǵarǵy Keńestiń depýtaty, Joǵarǵy Keńes tóraǵasynyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan.
Patshaıym Tájibaeva — Qazaqstandaǵy lıtologııa ǵylymynyń negizin qalaýshy. Jerasty baılyǵyn zerttegen professordyń 180-nen astam ǵylymı eńbegi bar. Halyqtar dostyǵy jáne Eńbek Qyzyl Tý ordenderimen marapattalǵan.
Dına Lıtpın,
Dıana Asan,
«Adyrna» ulttyq portaly
