Qazaqstan aýmaǵyndaǵy eń úlken sý qoımasy sanalatyn Qapshaǵaı bógeniniń ekologııalyq jaǵdaıy nazardan qalys qala beretin máselelerdiń biri. "Adyrna" tilshisi taıaýda Qapshaǵaıdaǵy ahýaldy kózben kórip, aralap qaıtty. Qalyptasqan ahýalǵa baılanysty sarapshylar óz oılarymen bólisti.
Jaǵasynyń uzyndyǵy 430 km, sý jınalatyn alaby 113 myń sharshy shaqyrymdy quraıtyn sý qoımasy búginde túrli kásiptiń otanyna aınalǵan. 1970 jyly sý elektr stanııasy úshin bógelgen Ile ózeni quıatyn Qapshaǵaıdyń ekologııalyq hal-ahýaly syr berip tur.
Qapshaǵaı bógeni — Ile ózeni boıynda, Almaty oblysynda ornalasqan. Aýdan boıynsha Talǵar jáne oblys boıynsha eń kóp halyq sany bar Eńbekshiqazaq aýdandaryn qamtyp tur.
Budan bólek Qapshaǵaı jaǵalaýy demalys orny retinde elge eleýli. Ile ózeniniń oń jaq jaǵalaýyndaǵy jartastarǵa salynǵan sýretter jáne sol jaǵalaýdaǵy «Kóshpendiler fılminiń» dekoraııalary týrısterdiń qyzyǵýshylyǵyn jyl saıyn arttyrýda. Sý qoımasynyń jaǵalaýynda 150-ge jýyq demalys orny ornalasqan.
Qapshaǵaı jaǵalaýynyń jazdaǵy kórinisi (foto: visitkazakhstan.kz)
Budan bólek Qapshaǵaıda balyqtyń 26 túri (aqmarqa, móńke, tuqy, taban balyq, t.b.) kezdesedi. Olardyń ishinde 16 túriniń kásiptik mańyzy bar. Jylyna 2 myń tonnadaı balyq aýlanady. Qazirgi tańda bógende 50-den asa adam balyq sharýshylyǵymen aınalysady.
ınfografıka: Sabına Rysbaı
TYIYM SALYNǴAN TORDYŃ JYRY BITE ME?
Álqıssa. Qapshaǵaıdyń ekologııalyq máseleleriniń biri tikeleı balyq aýlaýmen aınalysatyn balyqshylardyń isimen baılanysty.
Joǵaryda atap ótkendeı ózge tabıǵı sý qoımalarymen salystyrǵanda jasandy Qapshaǵaı salystyrmaly túrde shaǵyn, biraq munda balyq aýlaý kásibi Almaty oblysy boıynsha eń belsendi is bolyp tabylady. Jaqyn mańynda úlken azyq-túlik naryǵy bar megapolıs ornalasqan. Qapshaǵaıdyń sýy aǵyndy bolǵandyqtan, jergilikti balyq ónim retinde joǵary sapada. Ol qalada jáne aýdan boıynsha óte jaqsy suranysqa ıe.
Sý qoımasy 23 balyq aýlaý aımaǵyna bólingen. Munda barlyǵy 14 sharýa qojalyǵy balyq aýlaýmen aınalyssa, 8 aýmaǵy rezervte. Barlyǵynyń lıenzııasy bar, biraq tájirıbe kórsetkendeı, munda tabıǵatty qorǵaý zańnamasy jıi buzylady. Kóbine bul aımaqta tyıym salynǵan balyq aýlaý qurylǵylary paıdalynady. Máselen – Qytaı aýlary.
Qytaılyq balyq aýlaý torlary monofılamentten jasalǵan. Iske jaqsy jaramdy bolǵanymen ekologııalyq turǵydan asa qaýipti. Bulaı deıtinimiz mundaı sıntetıkalyq jip taıaz sýǵa tússe, onda balyqtar, qustar, tipti sútqorektiler de oǵan shatasyp ketý qaýpi asa joǵary. Torǵa ilikken tirshilik ıeleri tirlik keshýden lezde qalady. Sondyqtan Qazaqstanda mundaı aýlarǵa tyıym salynǵan. Bul shekteý Qazaqstanda 2007 jyldan bastap aıtyla bastady. Al 2015 jyly olardy Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aýmaǵyna ákelýge jáne satýǵa tyıym salyndy. Bul týraly 2015 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Aýyl sharýashylyǵy vıe-mınıstri Erlan Nysanbaev málimdegen bolatyn. Alaıda bizdiń elimizde bul zańsyz qurylǵylardyń sany áli de azaımaı otyr.
Tyıym salynǵan Qytaılyq aýlar (foto:bambirh_official)
Tyıym salynǵan Qytaı torlary balyq sharýashylyǵy ınspekııasy qyzmetkerleriniń arnaıy reıdtik jumystary kezinde tabylady. Sońǵy bes jyldyń ózinde 50 myń shaqyrymnan asa tyıym salynǵan torlar anyqtaldy.
KÓZBEN KÓRGEN MÁSELE MÁIEGI
Jýrnalıstik zertteý maqsatynda 2-aqpan kúni Qapshaǵaı sý qoımasy aımaǵyndaǵy jaǵdaıdy baǵdarlap qaıttym. Almaty oblysy, Eńbekshiqazaq aýdanyna qarasty Kóldi-Tolqyn aýyldaryna baratyn jolmen tikeleı Qapshaǵaıdyń ońtústik-shyǵys aımaǵyn kózben kórdim. Shuryq tesik joldaryn qoıa bergende, jaǵalaýdyń qystygúni kózge kórinip jatqan ekologııalyq jaǵdaıy máz emes.
Ańyzaq jelge qaramastan antalap jetken Qapshaǵaıymyzdy jeńil muz basqan eken. Qatqyl muz reńi adam salmaǵyn kótermeıtin, qaıyq júrmeıtin kúıde. Qaraýyl mańynda 7-8 qaıyq turaqtap tur. 2-3 shaqyrym tartylǵan sýdyń jerin jaǵamen boılaı júrip shatasqan torlar, shyny jáne plastık bótelkeler, qalbyrlar taǵysyn-taǵy túrli qoqysty kezdestirdim.
Qaraýyl aımaǵyndaǵy eskertpe taqtaıshasy (foto: Dına Lıtpın)
Jaǵalaý mańyndaǵy qoqys (foto: Dına Lıtpın)
Aımaqtaǵy jaǵdaıǵa qatysty sol mańda qaıyǵyn rettestirip júrgen balyqshylardyń birinen pikir aldym. 20 jyldan astam ata kásip bolǵan ispen aınalysyp júrgen Erkin Sarsenbaev jaǵalaýdaǵy jandardyń esh janashyrlyǵy joq ekenin tilge tıek etti.
Erkin SARSENBAEV
balyqshy
«Kásip qylyp turaqty túrde balyq sharýashylyǵyna kelýim 1999 jyldan bastaldy. Ekologııalyq másele Qapshaǵaıda óte ózekti. Jıyrma jyldyq tájirıbemde túrli jaıttarmen keziktim. Birinshisi, sý tapshylyǵy saldarynan kóbeıý kezindegi balyqtardyń bostan-bos qyrylyp qalýy. Ile ózeninen Qapshaǵaıǵa quıatyn tusynda arnaıy ótkel bar. Sol jerde Qytaıdaǵy sýarý ýaqyty bastalǵan ýaqytta Qapshaǵaıda balyqtardyń kóbeıý kezeńi júrip jatady. Sýarý ýaqytynda Ileni ózderine buryp alǵanda, sý tapshylyǵynan beri qaraı ýyldyryqty balyqtar ótpeı qalyp qoıady. Ekinshi, toqpen balyq aýlaıtyndardyń bassyzdyǵy. Toqpen balyq aýlaıtyndar qolyna túsken balyǵyn alady, ala almaǵany sýda ýyldyryq shasha almaıtyn kúıde qalyp qoıady. Úshinshisi, antropogendik ahýal. Ózińiz kórip shyqqandaı adamdardyń jaýapsyzdyǵy. Iship-jegenderin jany ashyrlyqsyz laqtyryp kete salady. Bul óte alańdatarlyq jaıt» dedi Erkin Aquzaquly.
Sý astyna tastalǵan shyrmalǵan torlar (foto: Dına Lıtpın)
Shyny jáne plastmassa bótelkeler qaldyǵy (foto: Dına Lıtpın)
Balyqshylardyń aıtýynsha muz qatqan ýaqyt bolǵandyqtan ázirge jumys toqtap tur eken. Tıisti tekserister ýaqytyna saı júrgizilip otyrady deıdi jergilikti jumyskerler. Jaǵa mańynda teńizdi saǵynyp turaqtap turǵan 7-8 qaıyqtyń qarasy baıqaldy.
Jaǵadaǵy qaıyqtar (foto: Dına Lıtpın)
ınfografıka: Sabına Rysbaı
SARAPShYLAR NE DEIDI?
Tımýr ELEÝSIZOV
ekolog, eko-ambassador, «BAYTAQ» jasyldar partııasynyń múshesi, depýtat
"Másele óte kóp. Birinshiden, Qazaqstan men Qytaıdan keletin erigen sýlardyń azaıýy sý tapshylyǵyna ákep soǵady. Ekinshi másele, balyqshylardyń ekologııalyq normalarǵa baǵynbaı jumys isteýi, sýdy lastaýy. Ásirese qysqy balyq aýlaý kezeńinen keıin sý túbinen tabylatyn qoqys mólsherin barshamyz bilemiz. Sondaı-aq, is júzinde eshqandaı jolmen sý tazartylmaıdy. Las kúıinde qalady. Onyń ústine brakonerlik óte kóp. Biz Eńbekshiqazaq prokýratýrasymen birge reıd júrgizdik. Nátıjesinde birneshe qylmystyq ister qozǵalyp úlgerdi, jergilikti atqarýshy organdar kóz jumyp otyrǵan tutas qylmystyq toptardy anyqtadyq. Balyq aýlaýǵa tyıym salynǵan kezeńderde (sáýir-mamyr aılaryndaǵy kóbeıý ýaqyty – jýrnalıst) Ileniń Qapshaǵaıǵa quıatyn tustarynda aý salyp balyq aýlaıtyndar jetip artylady.
Úshinshiden, energııa tapshylyǵynyń óte úlken qaýpi bar. Nelikten? Óıtkeni sý qoımasynda jetkilikti deńgeıde sý bolmaıdy. Ózen arnasynyń boıynan tómen. Jetkiliksiz sý saldarynan Balqashqa, eginshilerdiń jumystaryna da sý jetpeıdi.
Biraq tutastaı alǵanda Qazaqstanda sý resýrstary máselesi óte ózekti bolyp otyr.
Jalpy, bul máseleler bir ýaqytta týyndaıdy, al jaqyn ýaqytta Qapshaǵaıdy jalpy sýǵa jáne kóldiń ekologııalyq jaǵdaıyna qatysty óte úlken problemalar kútip tur.
Sondyqtan kóptegen máseleler bar, qazir memleket tarapynan antropogendik áserden týyndaıtyn ekologııalyq jaǵdaıattarǵa tıisti sharalar qarastyrylmaı, naqty sheshimder qabyldanbaı jatyr dep esepteımin".
Talǵarbaı QONYSBAEV
«ál-Farabı» atyndaǵy QazUÝ «Bıologııa jáne bıotehnologııa fakýltetiniń» PhD doktoranty, zoologııa ınstıtýty RMM ǵylymı qyzmetkeri, ıhtıolog
«Kásiptik mańyzy bar sý qoımalary boıynsha Qapshaǵaı elimizde aldyńǵy ondyqqa kiredi. Memlekettiq ruqsat boıynsha jylyna 900 tonna balyq alynady. Al aqıqatynda 2000 tonna ústinde balyq alynady. Ile ózeniniń quıýýyna qatysty da memleketaralyq kelisim bar. Ózen arnasyn buryp alýdy zańsyz dep aıta almaımyz. Siz aıtqan Ile ózeniniń joǵary jaǵyndaǵy kóbeıgen balyqtardyń beri jetpeýi rasymen bar dúnıe. Kóbeıgen balyqtar sý jetispeýshiliginen sonda qalyp qoıyp jatyr. Bul dúnıeniń sheshimi kóp. Máselen, qysta jáne kóktemde jasandy aýa jiberý ádisi arqyly balyqtardy aman alyp qalýǵa bolady. Iaǵnı ol qalaı? Sý tapshylyǵy kezinde sý quramynda ottegi kóbeıedi. Sáıkesinshe, balyqtardyń tirshiligine qaýip bar. Al jasandy aýa jiberý ádisi (aeraııa) arqyly ottegini azaıta alamyz.
Qazir qytaılyq aýlardy (joǵaryda atalǵan tyıym salynǵan tor - jýrnalıst) zańdastyrý máselesi kóterilip jatyr. Sebebi elimizdegi 80% balyqshylar qytaılyq aýlarmen jumys isteıdi. Tyıym salynǵan tor bolǵandyqtan balyqshylardyń kóbi ony sý qoımaǵa laqtyryp kete salady. Al zańdastyrylsa, sáıkesinshe tyıym salynbaıdy. Artynsha syrtqa shyǵaryp, belgili bir jerlerge tapsyryp kózin joıýǵa bolady. 2021 jyly 2030 jylǵa deıin Qazaqstanda «balyq sharýashylyǵyn damytý» baǵdarlamasy qabyldanǵan bolatyn. Bul jerde basym baǵyt akvamádenıetke qoıylǵan. Iaǵnı, qoldan balyq ósirý ádisi. Qoldan balyq ósirý arqyly elimizdegi tabıǵı sý qoımalarǵa túsetin táýekeldi azaıtý kózdeldi. Sondaı-aq, tabıǵı resýrsty paıdalanýshylardyń kásibin qoldan balyq ósirý isine bet burý maqsat etildi. Odan ózge, Qapshaǵaıǵa jiberiletin shabaqtardyń sanyn kóbeıtý bastamasy da qarastyrylǵan. Qazirgi tańda baǵdarlama kezeń-kezeńimen júzege asýda".
ınfografıka: Sabına Rysbaı
Joǵaryda atalǵan máseleler birneshe baǵyt boıynsha qarqyndy túrde qolǵa alynsa sheshimin tabady. Máselen:
- Ekologııalyq saýattylyqty qalaı arttyramyz? Sarapshylardyń boljaýynsha, 2048 jylǵa qaraı álemde balyq qalmaıdy, óıtkeni tutynýshylardyń teńiz ónimderine suranysy planetanyń múmkindiginen 2-3 ese joǵary. Qapshaǵaıdyń ózinde balyqtyń 26 túri mekendeıdi. Osy qundylyqtardy saqtap, balyq tapshylyǵy jáne sýdyń lastanýynyń aldyn alý úshin álemdik tájirıbeni paıdalanǵanymyz jón. Álemdik tájirıbede Take 3 for the Sea ádisi bar. Bul – qorshaǵan ortany plastıkalyq lastanýdan tazartýǵa umtylatyn jáne ysyraptyń aldyn alý sharalaryn qoldaıtyn dúnıejúzilik qozǵalys. Onyń mıssııasy qarapaıym: zııandy qaldyqtardyń teńizderge túsip, teńiz ómirine qaýip tóndirmeý úshin teńizge kelgen adamdardy qoǵamdyq orynnan shyqqan saıyn ózderimen birge kemi 3 qoqys alýǵa shaqyrady. 2009 jyly Avstralııada oılap tabylǵan bastamany qazir AQSh, Kanada, Ulybrıtanııa, Jańa Zelandııa, Japonııa, Koreıa, Indonezııa, Fılıpıın elderi óz elderine engizip úlgerdi. Bastamadan keıin memleketterde edáýir ekologııalyq úderis baıqaldy. Bul ádisten keıin eldegi eko-saýat artyp, teńiz mańynyń lastanýy, sý tirshilik ıeleriniń joıylý statıstıkasy azaıdy. Qapshaǵaıǵa saparymda kórgen demalýshy adamdardyń tastap ketken sansyz qoqysyn kórgende júregim aýyrdy. Iaǵnı, bizge de atalmysh úrdisti engizý kerek. Mádenıetke, eko-saýatqa daǵdylansaq bizdegi ekologııa máselesi óz sheshimin tabady.
- Sý tapshylyǵy saldarynan qyrylyp qalyp jatqan balyqtardy qutqarýymyz úshin, shetelde óte belsendi qoldanys tapqan, qazirgi tańda elimizde de tájirıbege usynylyp jatqan jasandy aýa jiberý (aeraııa) ádisi bar. Qazirgi tańda bul ádis AQSh, Qytaı, Úndistan, Brazılııa, Japonııa, Germanııa elderinde belsendi paıdalanylady. Sýǵa ottegin jiberetin aeraııa ádisi birneshe artyqshylyqtarǵa ıe:
Birinshiden, sý tapshylyǵy saldarynan kóbeıgen ottegi quramyn azaıtady, bul balyqtardyń jáne basqa sý aǵzalarynyń tirshiligin jalǵastyrýǵa yqpal etedi.
Ekinshiden, ammıak pen basqa da zııandy zattardy ketirý arqyly sýdyń sapasyn jaqsartady.
Úshinshiden, dezınfekııa sııaqty sýdy tazartý proesteriniń tıimdiligin arttyrady.
Tórtinshiden, organıkalyq zattardyń totyǵýyn joǵarylatý arqyly jaman ıis pen baldyrlardyń paıda bolýynyń aldyn alady. Qapshaǵaıdaǵy sý tapshylyǵy saldarynan mezgilsiz, bostan-bos kóbeıýsiz qalyp jatqan ýyldyryqtar men tirshiligin toqtatqan balyqtardyń aman qalýy úshin aeraııa ádisin belsendi paıdalanýdy usynamyn. Sonda atalǵan tórt artyqshylyqqa ıe bolyp, másele sheshimin tabamyz.
- Al antropogendik ahýaldan týyndaıtyn máselelerge bıliktiń shekteý engizýi áser etedi. Árıne, bul tusta birinshi pýnktty, ıaǵnı ekologııalyq saýatty nyǵaıtý qajettigi taǵy bar. Deı turǵanmen, engizilgen qatal zańnamany qadaǵalaýdy qataıtý kerek. Máselen elimizde balyqshylarǵa salynatyn salyq pen balyq sharýashylyǵyndaǵy zańsyzdyqqa qoıylǵan jaza kúshi shetelderdegideı aýyr deńgeıde. Balyq aýlaý kezinde jarylǵysh zattardy, hımııalyq reagentterdi, elektr togyn jáne t.b. paıdalanýǵa tyıym salynǵan. Iaǵnı, balyqtardyń, sý janýarlary men ósimdikteriniń jappaı joıylýyna ákeletin barlyq zııandy áreket zańmen qýdalanady. Mundaı buzýshylyq úshin aıyppul mólsheri: 3 000 AEK-ke deıin – 8 334 000 teńge, nemese sol mólsherde túzeý jumystary, ıakı 800 saǵat qoǵamdyq jumystarǵa tartý, ne úsh jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrý jazasy taǵaıyndalady. Bul jaǵdaıda múlki tárkilenip, bes jylǵa deıin ańshylyq pen keıbir eńbek laýazymdaryn atqarýǵa tyıym salynady. Al sırek kezdesetin jáne tyıym salynǵan janýarlardy zańsyz aýlaǵany úshin aıyppul eki ese ósedi – 6 000 AEK nemese 16 668 000 teńge. Túrme merzimi de alty jyl bolady. Mine osyndaı qatań zań normasy bolǵanymen, sol dúnıeni anyqtaý, tintý jumystaryna den qoıylý kerek. Anyqtalǵan kúnniń ózinde «Báke, Sáke», «ózimiz ǵoı» degen slogandarsyz bar dúnıe bardaı tıisti shara qoldanylý tıis dep bilemin.
Dıskleımer: Bul materıal sheshim jýrnalıstıkasy janrynda Solutions Journalism Lab jobasy aıasynda daıyndalǵan jáne avtordyń jeke kózqarasyn bildiredi.
Dına LITPIN,
Almaty oblysy
