Baıqatpaı dúnıe keńin, tarlyǵyn da,
Qaıtkende qamtý úshin barlyǵyn da,
Sonan keıin shaıtandar jaılap alǵan –
Qan sekildi adamnyń tamyrynda.
Men aıtsam, kózim jetken shyndy aıtam.
Qan bolyp tamyryńda júr-aý shaıtan!
Tartarsyń qııamette sen jazany,
Malǵunnyń dúnıedegi tilin alsań!
Máshhúr Júsip
Alpys úsh jasqa tolǵan Jaýynbaı óziniń dos-jarandary men joldasjoralaryn túgel shaqyryp, zeınettoıyn jasaǵan. Osy aýyldaǵy eń eńseli, eń úlken úılerdiń birinen sanalatyn bunyń shańyraǵyna qyryq shaqty adam jınalyp, oı, bir aıdy aspanǵa shyǵaryp edi ǵoı, sonda! Astaýsha tabaqtarǵa úıemelete salynǵan et ataýlynyń eń asyldary da jartylaı jelinbeı qaldy, araq sharaptyń sýdaı aqqany sonsha – erkekter turmaq áıelderdiń ózi de biri yqylyq atyp, biri yńyrsyp án aıtyp, endi biri eńirep jylap, neshe túrli qyzyqtar kórsetti ǵoı. Bárinen de anaý Kenjebektiń áıeli Ásemniń istegen qylyǵy tipti uıat boldy-aý! Ol Qasymhannyń ıyǵyna asylyp turyp, «Men seni súıem» dedi emes pe?! Qu-da-a-ı! Alpysqa taıap áje bolyp otyrǵan kempirdiń sózin qara! Abyroı bolǵanda, bul sózdi Kenjebek baıqus estigen joq. Ol tushtalańdap otyryp, tórt-bes tostan keıin-aq tyrapaı asqan.
Toı bastala salysymen asabalyqty óz qolyna alǵan Táıkenniń de jasamaıtyny joq. Úlken astan keıingi úzilis kezinde toıshyl qaýymǵa oıyn oınatam dep, neshe túrli qyzyqqa da, shyjyqqa da batyrdy-aý, sabazyń! Mundaǵylardyń bárinen jasy kishi, qyryqtan endi ǵana asqan tilmar jigit dastarhan ústinde-aq toıǵa kelip otyrǵan aǵalar men jeńgelerin maqtaý sózge ábden toıdyryp tastaǵan bolatyn. Sodan ba, álde, bárine sonsha syıly azamat pa, onyń árbir usynysyna túgeli «láppáı» desip otyrǵan. Táıken asaba bı bıleýge arnalyp qoıylǵan atshaptyrym úlken
bólmege barlyǵyn shaqyryp alyp:
– Ýa, altyn aǵalar, jarqyn jeńgeler! Men sizderdiń júzderińizge qarasam, jasy kelip qalǵan jasamys adamdardy emes, boılarynan nár ketpegen jigit aǵalaryn, bet-aýzynan ár ketpegen japjas jeńeshelerimdi kórgendeı bolamyn. Árıne, sizderdiń dál osylaı qartaımaı kele jatqandaryńyzǵa baqytty ómirlerińiz ben baqýat turmystaryńyz sebepker. Degenmen, aıtyńyzdarshy, buǵan sebep bolyp turǵan eń tylsym, eń qasıetti bir qudyret bar. Ol ne? Ol ne eken? Qane,
aıtyńyzdarshy! – dep, aýzyna qarap qalǵan alqaly topqa suraýly júzben suqtana qarady, – Ol ne? Qane, kim aıtady? Jınalǵan jurt sybyrlasyp, kúbirlesip ketti. Ortada turǵan jýan
qaryn Jumash qolyn kóterdi. Ulyqsat suraǵany.
– Al, aıtyńyz, – dedi asaba.
– Adamgershilik! – dedi Jumash.
– Jo-oq! – dep asaba eki qolyn qaıshylap sermeledi, – Degenmen, sálpál jaqyndadyńyz.
– Men... Men aıtaıyn, – dedi osy kezde shetke taman turǵan bir
qońyrqaı áıel, – Ol – syılastyq!
– O-oı, siz tipti jaqyndap kelesiz. Biraq ol emes. – dedi asaba jurtqa
tunjyraı qarap.
Taǵy da sybyr-kúbir kóbeıdi. Bir kezde aýdandaǵy et kombınatynyń egesi, Jaýynbaıdyń bastyǵy
top ishinen sýyrylyp shyǵyp, shamdal jaryǵymen shaǵylysyp turǵan
jaltyr basyn sıpalady. Sodan soń tamaǵyn kenep-kenep alyp:
– Ýa, asaba
myrza! Táıkesh! Búıtip bizdiń basymyzdy nege qatyryp tursyń? Bizdiń
baqytty ómir súrip jatqanymyzdyń sebebi bireý-aq! Ol – densaýlyq.
Densaýlyq bolmasa, ne bolady? – dedi.
– Iá, ıá. Durys aıtady! – degen jýan daýys estildi top arasynan.
– Joq! Ol emes! – degen asaba qolyn bir siltedi de, bylaı dedi, –
Sizderdi áýrelemeı jaýabyn ózim-aq aıtaıyn. Men sizderdiń ne sebepti japjas kúılerińizde saqtalǵandaryńyzdyń sebebin surap turmyn ǵoı. Jaýap
bere almadyńyzdar. Endeshe, bilińizder. Buǵan sebepshi – mahabbat!
Turǵan toptyń arasyn «ah», «oh», «ýh» degenge uqsas áldeqandaı
jalyndy otqa oranǵan bir gýil kernep ketti.
– Aı, Táıkesh-aı, sen de aıtasyń-aý! Bizden mahabbat qalǵaly qashan! –
degen bir gújildek daýys estildi. Bul álgi et kombınatynyń qojaıyny eken.
– Mahabbat! Mahabbat deısińder. Sol mahabbat degen ne? – dedi ol.
– Oıbaı-aý, baseke-aý! O ne degenińiz? «Mahabbatsyz dúnıe bos, ony
aıýanǵa qosyndar» demeı me uly Abaı, – dep, asaba aptyǵyp qalǵandaı
boldy.
Et kombınatynyń qojaıyny mańaıyna alara qarap turyp: – Dese
degen shyǵar. Biz ol sııaqty oqymysty emespiz, – dedi de, suǵyn Táıkenge
qadap,
– Sonda... Sonda... Aıýan dep turǵanyń biz be? – dep qarnynan tómen
túsip ketken shalbarynyń yshqyryn bir kóterip qoıdy.
– Sáke, qoısańshy, – dep áıeli jeńinen tartty, – Táıkesh durys aıtty.
– Ne? Durys deısiń be?
– Iá... endi... Mahabbat qoı bárin ustap turǵan.
– Qurmetti qaýym! – dedi osy kezde asaba qos qolyn birdeı kóterip, –
Biz bul jerge daýlasqaly kelgen joqpyz, Jákeńdi quttyqtaıyq, kóńil
kótereıik dep keldik. Sizder baǵanadan beri men qoıǵan suraqqa jaýap izdep
jalyǵa bastadyńyzdar. Endi bir qyzyq oıyn oınaıyq. Ol oıyn – bárińiz jas
kezderińizde kóp oınaǵan «bótelke» degen oıyn. Qane, aralaryńyzdan eń
bilimdi, eń aqyldy degen bes er adam, bes áıel adam shyǵaryńyzdar. Qazir
anaý turǵan oryndyqtardy sheńber etip qoıamyz da, shyqqan adamdardy soǵan
otyrǵyzamyz. Men ortaǵa shyǵyp, eden ústinde bótelkeni shyr aınaldyram.
Sonda bótelkeniń túbi jaǵynda otyrǵan adam aýzy qaraǵan jaqtaǵy adamǵa
suraq qoıady. Oıyn bolǵannan keıin qoıylatyn suraqtardyń ómirge jaqyn
bolǵany, kóńilge qonymdy bolǵany durys.
Turǵan top bir-birine «sen shyq, sen shyq» desip, biraz ýaqyt osharylyp
qalsa da, aqyrynda bes erkek, bes áıel shyqty-aý, áıteýir. Olar bir áıel, bir
erkek bolyp, aralasyp otyrdy. Oıyn áp-ádemi júrip jatyr edi, bári bir-aq sátte buzyldy. Shart
boıynsha kezegi kelgen bir erkek qarsy otyrǵan áıelge:
– Sizdiń kúıeýińiz
alǵashqy mahabbatyńyz ba? – dep suraq qoıyp edi, álgi áıel bir qyzaryp, bir
bozaryp otyrdy da:
– Bundaı suraqty maǵan qalaı qoıyp otyrsyz? Onda
sizdiń qandaı shataǵyńyz bar?! – dep aıqaılaı túregeldi. – Men mundaı
oıyndy oınamaımyn! Ketem!
Áıel jyldam basyp dalaǵa umtyldy. Onyń artynan aýdan ákiminiń
birinshi orynbasary júgirip barady. Jaýynbaı sonda ǵana ana áıel sonyń
zaıyby ekenin ańǵardy. Ary qarap otyrǵan soń, baıqamapty. Orynbasardyń
artynan Jaýynbaı da tura jóneldi. Áıel men erkek kólikterine jetip
qalǵanda, arttarynan qýyp baryp, zorǵa toqtatty. Toqtatqannan ne qaıyr,
áıel tym ashýly eken, kúıeýin julqylap, kólikke ıterip otyrǵyzdy.
– Men sizge qonaqqa kelgem, – dedi ol suq saýsaǵyn Jaýynbaıǵa bezep,
– Ózimdi tergetýge emes! Áli kóremiz!
Áıel otyrysymen-aq kólik qozǵalyp ketti.
Basy tómen salbyrap turyp qalǵan Jaýynbaıdyń óne boıyn áldebir
yza órtep bara jatqandaı. Anaý orynbasardy jalynyp-jalpaıǵandaı bolyp
zorǵa degende shaqyryp aldy emes pe? Mynandaı pále jolyǵady dep kim
oılaǵan! Álgi suraq qoıǵysh Ilııas ıt ne degen aram! Mektepte on jyl birge
oqyǵan adamnyń buǵan jasaǵan jaqsylyǵy osy ma?! Sol... Sol bar ǵoı
osynyń bárin ádeıi jasady. Munyń ákimdikterge jalynyp, úlken jer alǵaly
júrgenin biledi ǵoı. Soǵan beker-aq aıtqan eken! Kóre almaıdy bular!
Bara salyp Ilııastyń jaǵasynan alǵysy kelip edi, onysy jáı doǵy
eken, ishke kirmeı turyp-aq ol oıynan qaıtyp qaldy. Óıtkeni, Ilııas óte
myqty jigit bolǵan, onysyn qoıshy, eń bastysy – eshkimnen qorqpaıdy,
tipti, ákimnen de. Qaıdan qorqsyn, ózi ómir baqı muǵalim boldy, mektep
dırektory kezinde zeınetke shyqty. Qazir óz úıinde alqyp-shalqyp otyrǵan
jaıy bar. Áıeli ınstıtýtty ózimen birge bitirgen. Ol da zeınette. Balalary
shetinen bilimdi, oqyǵan. Oblystaǵy, Astanadaǵy joǵary qyzmetterde.
Jaýynbaı úıge qaıta kirgende, asaba oıyn oınatýdy doǵarǵan eken.
Jurt ekeý-úsheý, tórt-beseýden toptasyp, emen-jarqyn áńgimege kóshipti.
Ásirese, áıelder jaǵy óte kóńildi. Biri sylqyldap, biri qıqyldap, endi biri
shıqyldap kúledi. Jaýynbaı ózine jaqyn turǵan áıelderdiń áńgimesine
qulaǵyn túre qoıyp edi, bireýi jańa ketip qalǵan orynbasardyń áıeli –
Baqyttyń sybaǵasyn berip tur eken. «Kisimsip! Tushtıyp! – dedi taǵy bireýi,
– Kózin joǵaltqany jaqsy boldy ǵoı. Endi erkin otyratyn boldyq.
Qolymdaǵy araqty endi ishe bereıin desem, maǵan qaraı qalady. Men de
ákimdikte isteımin ǵoı».
Tusynda turǵan oryndyqqa otyra ketken Jaýynbaı: «E-e, álgiler
ketkennen keıin bulardyń jeri keńip qalǵan eken ǵoı» dep oılady. Keıingi
kezderdegi otyrystarda bir baıqap júrgeni – erkekterden áıelder ústem.
Bulardyń jas kezderinde baılarynan qatyndary qatty qorqatyn sııaqty edi,
qazir bári kerisinshe, tipti, kóptegen erkekter qonaqqa barǵanda áıelderinen
jasqanyp, ay sýdan urttaı almaı otyrady.
Jaýynbaıdyń esine naǵashy atasy Berdimurat aqsaqaldyń aıtyp
otyratyn bir sózi tústi. Ol kisi keıde tereń kúrsinip: «Zamanaqyr bolarda –
erkek qul bolady, sıyr pul bolady, qatyn bı bolady, qamys úı bolady,
darııa joǵalyp, bulaq bolady, tymaq joǵalyp, qulaq bolady» dep atababalarymyz beker aıtpaǵan ǵoı» deýshi edi. Sodan keıin ýaıymǵa toly
zaman men ýaqyt týraly áńgimesin sabaqtap ketetin. Jaýynbaı da: «E, Alla,
óziń saqtaı gór!» dep tereń kúrsindi.
Qonaqtaryn tún ortasy aýǵanda úzdik-sozdyq shyǵaryp salǵan
Jaýynbaı sıyr sáskede áıeliniń oıatýymen zorǵa turdy. Jýynyp-shaıynyp
bolǵan soń as úıge kirse, dastarhan basynda áıeli Torǵyn men qaıyn enesi
Darıǵa ún-túnsiz shaı iship otyr eken. Seksenniń tórteýine kelip otyrǵan
kempirdiń qabaǵy tym salyńqy kórindi. Jaýynbaı óz ornyna otyra salyp:
– Apa, kóńil-kúıińiz joq qoı. Ne boldy? Aýyryp otyrsyz ba? – dedi.
Bul kisi keshegi qonaqtarmen kóp otyrmaı, óziniń tilegin aıtyp, batasyn
bergennen keıin, óz bólmesine baryp jatyp qalǵan.
– Jaýynbaı shyraǵym! – dedi keıýana aldyndaǵy kesesin tóńkerip, –
Saǵan bir-eki aýyz sóz aıtsam, tyńdar ma ekensiń?
– Nege tyńdamaımyn, apa, tyńdaımyn, – degen Jaýynbaı shynymen-aq
sasqalaqtap qaldy, – Ákemniń de, sheshemniń de ornynda siz otyrsyz. Sizdi
tyńdamaı, kimdi tyńdaımyn?
Basynan aq kımeshegin, ústinen surǵylt kamzolyn tastamaıtyn,
saýsaqtaryna – kúmis saqınalar, bilegine kúmis bilezikter taǵyp júretin
sypa kempir – bes ýaqyt namazyn úzbeı oqıtyn óte dindar adam. Ómirinde úsh
qyz taýyp, ul bala kótermegen, kúıeýinen de tym erte aıyrylǵan bul kisiniń
bezattyǵy bir basyna jeterlik edi. Úlken qyzy – Jaýynbaıdyń áıeli, myna
otyrǵan Úmit.
Kempir eki qolyn tóńkergen kesesiniń ústine qoıyp, múlgigen adamdaı
tuńǵıyq oıǵa batyp ketti.
– Apam saǵan aqyl aıtqaly otyr, – dedi Úmit.
– Aıtyńyz, apa aıtyńyz, – dedi Jaýynbaı.
Darıǵa kımeshegin túzep, qaltasynan aq jibek betoramalyn alyp,
jasaýraǵan kózin súrtkiledi.
– E, balalarym-aı! – dedi sonsoń qyzy men kúıeý balasynyń betterine
kezek qarap, – Senderge rızamyn. Óstińder, jetildińder. Jalǵyz
qyzdaryńdy qııaǵa ushyrdyńdar, jalǵyz uldaryńdy uıaǵa qondyrdyńdar.
Ekeýi de úıli-barandy. Nemereleriń bar. Bir Allaǵa myń shúkir! Qaırat
balań úsh ul súıip otyr. Záýreshińniń bir ul, bir qyzy bar. Qudaı buıyrtsa,
ónip-ósetin áýlettiń basynda óziń otyrsyń, Jaýynbaı.
Darıǵa osy tusta sál aıaldap, tynysyn tereń tartyp bir kúrsindi de,
Úmitke kesesin usyndy.
– Sháıińnen quıshy. Aýzym qurǵap otyr, – dedi de, áńgimesin
jalǵastyryp ketti.
– Ol balalardyń bári qalada. Nemereńniń aldy mektep bitirgeli otyr.
Azamat boldy. Al biz bolsaq, mine, oshaqtyń úsh butyndaı bolyp, úsheýmiz
ǵana shoshaıyp qaldyq, osy úıde. Myna keń saraıdaı úıińde bala-shaǵanyń
aıqaı-shýy estilip jatpaǵan soń, ózińdi ıen tamda otyrǵandaı sezinedi
ekensiń. Árıne, senderdiń jumystaryń bar. Ony seze bermeısińder.
– Sizge qıyndaý bolyp júrgenin sezemiz ǵoı, apa. Nemerelerińizge
baryp, qydyryp qaıtyńyz desek, oǵan da kónbeısiz, – dedi Jaýynbaı
enesiniń sózin bólip. Qaratory júzi qoshqyldanyp, kishkentaı murny odan
saıyn qýsyryla bastaǵandaı. Qysyqtaý kózderinde de bir salqyndyq bar.
– Oı, qarǵam-aý sol! – dedi kempir kúıeý balasyna jarqyraı qarap, –
Qydyryp júrýge mende kúı bar ma? Súıegim saýdyrap otyrǵan túrim mynaý.
Men úshin solardyń osynda kelip-ketkeniniń ózi – bir meıram. Ol nemeler de
jıi kelip turýdy bilmeıdi. Jylyna bir kelgen degen ne?! Otyrǵanyń ańsap!
Mine, sender de jas emessińder. Myna Úmittiń ózi alpysqa kelip qaldy. Al,
sen, Jaýynbaı shyraǵym, paıǵambar jasyna jetip otyrsyń. Keshe, álgi... tos
kóterip, sóz sóılegenimde osy týraly aıtqanymda, anaý dostaryńnyń
«paıǵambar boldyń, paıǵambar boldyń» dep kúlgenderi nesi?! Paıǵambar
jasy degen oıynshyq pa? Musylman emes pe bári? Árbir musylman óz
duǵasyn oqyp bolǵan soń Alla Taǵalaǵa madaq aıtady, paıǵambarǵa salaýat
aıtady. Ata-babalarymyzdyń rýhyna arnap: «Iá, Alla Taǵala! Ata-babalar
rýhyna raqym et, jatqan ornyn peıish et, paıǵambardyń shapaǵatyna kenelt»
dep tilek baǵyshtaıdy.
Meniń saǵan aıtaıyn dep otyrǵanym da osy tóńirektegi ótinishim.
Saǵan ótinishim. Bir Allanyń shapaǵaty men paıǵambarymyzdyń sharapatyna
bólensin degen tilegim.
– Iá, aıtyńyz, apa, – dedi Jaýynbaı.
– Aıtsam, bylaı... M-m-m... Senderdi bilem. Musylmandyq jolyna
onshama moıyn bura bermeısińder. Biraq, jaratýshy ıemiz tym keshirimdi ǵoı.
Adal júrip, adal turǵannyń bárin keshiredi. Biraq biz... Qazaq degen halyq
ata-babasynyń arýaǵyna sıynbaı otyra almaǵan. Sondyqtan, olardyń
rýhyna duǵa oqýdan, duǵa oqytqyzýdan jańylmaǵan. Al, Jaýynbaı
shyraǵym, artyq aıtsam, kóńilińe alyp qalma, myna sen osynsha jasqa kelip
ata-babańnyń arýaǵyna baǵyshtap bir ret quran oqytqanyńdy kórmeppin de,
estimeppin de. Onyń qalaı?
– Endi... apa... biz... sovetskıı grajdandarmyz ǵoı. Bala kezimizden
solaı oqytty. Ateıst boldyq. Táýelsizdik alǵan soń ǵana... musylman bolyp
júrmiz ǵoı.
– Olaı deme, balam. Sen týa sala, tipti, týmaı turyp musylmansyń.
Óıtkeni seniń ákeń de, shesheń de musylman. Súndettelgen soń naǵyz
musylman boldyń. Jańa ǵana «sizdiń tilińizdi almaı, kimniń tilin alamyn»
dediń ǵoı. Mine, munyń – naǵyz musylmandyǵyń. Ata-anany ǵana emes, jasy
úlkenniń bárin syılaý – ata-babańnan qalǵan mıras minez.
– Apa, sonda maǵan ne iste dep otyrsyz? – dep Jaýynbaı enesine kózin
tikireıtip qarady.
– Ózińniń paıǵambar jasyna aman-esen jetkenińe shúkirshilik etip,
nemere súıip otyrǵan ata ekenińdi moıyndap, meshitke baryp, pitir-sadaqa
ber. Ata-babalaryńnyń arýaǵyna baǵyshtap quran oqyt. Óziń de baıqarsyń,
sol sátte-aq boıyń jeńildep, oıyń tazaryp qalady. Bul is – atqarýǵa tıis
mindetiń emes, aldymen senimiń, sodan keıin ata-baba arýaǵynyń aldyndaǵy
perzenttik paryzyń.
– Jaraıdy, apa, qolym tıgende baram ǵoı, – degen Jaýynbaı kesesiniń
betin basyp, turýǵa aınaldy.
– Joq, sen óıtpe. Baratyń bolsań, shyn nıetińmen, taza júregińmen
arnaıy bar. Meshitke baryp quran oqytý degeniń – júrdim-bardym jasaı
salatyn jaı bir sharýa emes. Sen meniń tilimdi alsań, juma kúni tańerteń
bar. Juma – qasıetti kún. Al meniń aıtarym – osy, shyraǵym. Qoı, men
turaıyn. Allaýákbar! – dep betin sıpaǵan Darıǵa kempir ornynan turyp ketken.
Jaýynbaı da óz bólmesine baryp, kreslosyna jaıǵasqan soń, arqasynan aýyr bir júk túskendeı, tynysyn tereń tartyp, shalqalaı otyrdy. «Kempir de kókı beredi» dep kúbirledi sonsoń. Eki kózin tóbege qadap, shetsiz, sheksiz bir oıǵa batyp ketkendeı bolyp otyrdy da, bir kezde qalta telefonyna jarmasty. Maqsaty – ákimniń birinshi orynbasarymen habarlaspaq. Búgin – jeksenbi, erteń – dúısenbi. Sol erteńgi kúnniń qaı ýaqytynda muny qabyldaı alady eken, sony bilmek. Orynbasar telefonyn tez kóterip, Jaýynbaımen óte salqyn sóılesti.
«Qandaı sharýamen?» degen suraǵyna sasyp qalǵan Jaýynbaı:
– Máke, kelin keshe qatty renjip ketti ǵoı. Sol úshin keshirim suraıyn
dep edim, – dep shyndyǵyn aıtyp qoıdy.
Orynbasar:
– Keshirimdi siz emes, ana Ilııas surasyn, – dedi de, telefonyn qoıa
saldy.
Orynbasardyń Ilııasqa ǵana emes, ózine de qatty kek tutyp qalǵanyn daýysynan-aq tanyp qoıǵandaı bolǵan Jaýynbaı ózine-ózi sımaı barady. Terezeniń aldyna baryp, eki qolyn artyna ustap, basyn kekjıtip turǵan ol tisin shaqyr-shuqyr qaıraıdy. Qazir Ilııasty da, orynbasardy da, onyń
qatynyn da ıttiń etinen jek kórip tur. Ol endigi jerde ne isteý kerek ekendigin jarty saǵattaı oılanyp, eń aqyrynda bir amalyn tapqandaı boldy.
Osy Jaýynbaı ana ıt synyptasy Ilııasqa nege ózi barmaıdy? Barǵanda da jaı barmaı, bir-eki jarty araǵa men qazy-qartasyn kóterip, ózinen bir jas úlken bolsa da bala kúnnen birge óskenin tilge tıe ketip, jarqyldap, qarqyldap kúlip barmaı ma? Eger sóıtse, minezi tik, órkeýde bolsa da, aqjarqyn, keńpeıil Ilııas qýanyp-aq qalatyn shyǵar. Áńgime-dúken ústinde býy burqyrap, býyny bosaı bastaǵanda bul da barǵan buıymtaıyn maıdan qyl sýyrǵandaı etip jetkize qoımaı ma? Ol kóner me eken? Ákimniń orynbasarynan keshirim suraı salsa, nesi ketedi. Anaý orynbasar ıt te
«Ilııas menen keshirim surady» dep jurtqa jaımaıtyn shyǵar. Jaısa da nesi
bar? Qaıta, jurt Ilııastyń mádenıettiligi men kishipeıildiligine tánti bolar.
Oı ústindegi Jaýynbaı: «Qalaıda kóndirý kerek! Qalaıda kóndirý
kerek!» dep kúbirlep otyr.
***
Ilııas Jaýynbaıdyń jetip kelgenine túk tań qalmaı, kútip otyrǵan
qonaǵyndaı etip, qushaq jaıa qarsy aldy.
– Oý, Jákeshjan, kelgeniń qandaı keremet boldy! Keshe kóbirek tartyp
jiberip, basym aýyryp otyr edi, dál keldiń ǵoı, – dep arsalańdap júr.
– Men de sony sezip, klastas dosymmen ońasha otyryp, bir
áńgimeleseıinshi dep keldim, – dedi Jaýynbaı tórge baryp jaıǵasqan soń, –
Jamal qaıda?
– Ol álgi Jaqyptyń kishkentaı nemeresin qyrqynan shyǵarýǵa ketti.
Ketse de qazanyn kóterip ketken joq qoı. Qazir ózim-aq et salyp qoıam.
– Joq. Et salma, – dep Jaýynbaı shyr ete tústi, – Bárin ózim alyp
keldim. Mine!
Jaýynbaı úlken paketindegi araq-sharaptar men qazy-qartany ústel
ústine qoıdy.
– Jákeshjanym-aý, jan-jaqty daıyndalyp kelipsiń ǵoı.
– Osy sen, Ilııas dos, óziń pensııaǵa shyqqaly meni «Jákeshjan» dep
erkeletip ataıtyn bolyp aldyń. «Pensııanermen baıqap sóıles, bala!» dep
qoıatynyń da bar. Endi, mine, men de senimen birdeımin. Davaı, adamdy
kishireıtpeı sóıle!
– Qoıdyq. Tek senen bes kóılekti buryn tozdyrǵanymdy umytpa...
Eki synyptas eki saǵattaı otyrǵannan keıin naǵyz baptaryna keldi.
Jaýynbaı qyza-qyza kóp sóılep, eldiń bárin «ıt», «shoshqa» dep jamandaı
bastady. Tyńdaýdan jalyǵyp ketken Ilııas bir kezde Jaýynbaıdyń sózin
bólip:
– Osy sen bireýdi ıt, bireýdi shoshqa deısiń. Jaraıdy, ıttiń qandaı
ekenin bilesiń, al shoshqany qaıdan bilesiń? – dedi.
– Shoshqany kim bilmeıdi. Shoshqa degen – shoshqa! – dep Jaýynbaı
Ilııasqa tandana qarady.
– Al, bilseń, aıtshy. Shoshqa nege aram bolǵan?
– Ony kim biledi deısiń. Qudaı solaı jaratty da.
– Bilmeseń, tyńda! – dedi Ilııas salaýatty qalypqa túsip, – Aty ańyzǵa aınalǵan Dáýit degen paıǵambar bolǵan. Sol kisi bir kúni óte buzylǵan, kúnáhar dinbasy týraly estipti. Álgi azǵyn dinbasy jurttan jasyrynyp, neshe túrli kúnálarǵa batady eken. Tún bolysymen áıeli ekeýi ózderiniń kóńildesterin jınap alyp, zınaqorlyqtyń alýan túrli áreketterimen aınalysady deıdi. Dáýit paıǵambar solarǵa bir batyryn jiberedi. Batyr barǵan kezde kisi kórgisiz saýyq-saırannyń ústinen túsip, álgilerdiń birin qaldyrmaı qaqqa bólip shaýyp tastapty. Sonda, dinbasynyń ekige bólingen denesinen eki shoshqa paıda bolypty. Batyr ekeýin de shapqanda, ekeýinen tórt shoshqa ónip shyǵypty. Tórteýin shapqanda, segizge kóbeıipti. Qansha bólshektese de, sonsha kóbeıe beripti.
Amaly quryǵan batyr Dáýit paıǵambarǵa kelip, bolǵan jaıdy aıtady. Sonda Dáýit: «Dinbasy qudaıdyń qaharyna ushyrady. Azǵyndyqpen shoshqaǵa aınaldy. Endi Qııametke deıin shoshqa bolyp ómir súredi, shoshqa bolyp ortalaryńda júredi. Ony jolatpańdar, aýlaq júrińder» depti. Mine, kórdiń be? Musylmandar shoshqany eń aram haıýan dep biledi. Al, sen bolsań, eldiń bárin shoshqa dep ııanattap otyrsyń. Aıtpaqshy, Abaı atamyzdyń bir óleńinde «Ózi shoshqa ózgeni ıt dep oılar» degen sóz bar. Seniń shoshqalaryń seni de ıt dep oılaıtyn shyǵar.
– Kim bilsin! Dese deıtin shyǵar. Bárimiz pendemiz ǵoı, – dedi
Jaýynbaı kelgen sharýasynyń aýyly alystap bara jatqanyn baıqap.
– Mine, munyń durys. «Pende» degen sózdiń ózi parsylardan kelgen. «Qul» degen sóz. Biraq keıinnen maǵynasy keńeıip, «Allanyń quly» degenge jaqyndasa da, «qulqynnyń quly» degen uǵym tym tereńdep ketken. Óıtkeni, adamzattyń ar-ımany azyp-tozǵan saıyn bar oı-armany toıyp tamaq ishý, jaqsy ómir súrý, joǵary laýazym ıesi bolý sııaqty jeke bastyń qamymen astasyp, bylǵanyp, kirlep bitti. Muny ózderi de túsinetinder jasaǵan jamandyqtaryn, aıtqan ótirikterin, jasaǵan qylmystaryn «pendeshilik qoı» deı salady. Jańaǵy seniń «bárimiz pendemiz ǵoı» degeniń sııaqty... Qoı, kel, pende! Mynany alyp qoıaıyq, – dedi Ilııas aldyndaǵy staqanyn joǵary kóterip. Ekeýi qaǵystyryp, túbine deıin iship tastady. Jaýynbaı óz buıymtaıyn jetkizetin sáttiń jaqyndap qalǵanyn jaqsy sezinip, qazynyń bir tilimin shanyshqysymen ilip alyp, Ilııastyń aýzyna jaqyndatty.
– Qane, Ileke! Óz qolymmen! Asap jiber!
Ilııas asap jiberdi. Ol da bir tilim qazyny Jaýynbaıǵa asatyp,
jadyraǵan ústine jadyraı tústi.
– Ileke! – dedi Jaýynbaı aýzyndaǵysyn shaınap bolǵan soń, – Ileke, keshegi «bótelke» oıyny bizge bir pále bop turǵan sııaqty. Baǵana álgi orynbasarǵa «erteń qabyldaısyz ba?» dep zvondap edim, otkaz berdi, shoshqa. «Ne bop qaldy?» deseń, saǵan renjip otyrǵanyn aıtty. Áıeliniń áldebir jandy jerine tıip ketkensiń be, qatty ashýly deıdi.
– Ashýlansa qaıtem? Sezikti sekire bersin.
– Jalpy... syılasyp júrgen adam bolǵan soń, janyna tımegen jaqsy
ǵoı. Ókpesin órshitpeı, keshirim suraı salsań qaıtedi?! Neń ketedi odan?
– Osy sen ne dep ottap otyrsyń? – Ilııastyń sileýsin kózderi shoqtaı
bop qyzaryp barady, – Onyń qatynyna qaljyń aralas bir suraq qoıdym
eken dep, baıynan baryp keshirim suraımyn ba?
– Suraǵanyń jaqsy bolar edi.
– Ne? Eı! Sen podle qandaı adamsyń ózi?! Men seni adam dep, klastas
dep syılap otyrsam, oıyń múlde basqada eken ǵoı. Báse! Bul maǵan ne ǵyp
jabysa qaldy desem. Má saǵan! Ilııas ornynan atyp turyp, Jaýynbaıdyń jaǵynan tartyp jiberdi. Onymen de toqtamaı, bileginen tartyp tik turǵyzdy da, esikke qaraı súıreı jóneldi. Dalaǵa shyǵaryp, quıryǵynan bir tepti de:
– Endi meniń kózime kórinýshi bolma! – dep, ańqaıyp ashyq qalǵan esigin sart etkizip ishinen jaýyp
aldy. Kóligine súıretilip zorǵa jetken Jaýynbaı judyryǵymen kózin súrtip, jylap otyr. «It! Shoshqa!» dep qoıady óksik aralas býlyǵyńqy daýyspen. Ári yzaly, ári nazaly jasqa malshynǵan surǵylt kózderimen mańaıyna qarasa, saǵymdaı buldyrlaǵan bir dúnıe. Tek qana qaıdaǵy bir shoshqalar men ıtter elesteı beretindeı. Eki aıaqty pende retinde solardyń barlyǵyn baqylap otyrǵan tek ózi ǵana sııaqty.
