Berdibek Soqpaqbaevtyń týǵanyna 100 jyl. Osy mereıtoı qarsańynda Soqpaqbaev týraly buryn kóp aıtylmaǵan, aıtylsa da eskerýsiz qalǵan ne bar? Búkil halyq júz jyldyǵyn toılaǵaly otyrǵan Bekeń táýelsizdikke ne berdi? Biz shama-sharqymyzsha osy suraqtarǵa jaýap berip kórsek...
Erkin – azat eldiń keıipkeri...
Berdibek Soqpaqbaev óz ómirin kórkem shyǵarmaǵa aınaldyrǵan adam ekenin synshylardyń bári aıtady. Qyzyǵy, keıinnen sol kórkem shyǵarmany myna biz óz ómirimizge aınaldyryp jibergenimiz esten shyǵyp ketedi. «Ólgender qaıtyp kelmeıdiniń» basty keıipkeri Erkinge uqsaǵymyz kelgeni, sol Erkinderdiń táýelsizdik úshin kúreskeni umyt qalýda...
«Ólgender qaıtyp kelmeıdiniń» basty keıipkeriniń aty nege Erkin? Nege Berkin emes? Nege Órken, ıa Kórkem emes? Ne kóp, keıipkerge qoıylatyn at kóp emes pe? Biraq, Soqpaqbaev Erkinniń, erkin adamnyń ómirin sýrettegisi kelgeni anyq. Búkil romannyń basynan aıaǵyna deıin totalıtarlyq júıemen alysatyn shynashaqtaı keıipkerge basqa at múldem qonymdy bolmaıtynyn jazýshy túısigi anyq bilgen.
Erkin degen maǵan totolıtarlyq júıege baǵynbaıtyn, táýelsiz Qazaqstannyń, azat keıipkerindeı kórinedi. Soqpaqbaev soqpaǵy táýelsizdikke Erkin, Qoja, Sultan sekildi eshkimge baǵynbaıtyn «býntar» beıneler arqyly jol salyp beripti.
Erkin – táýelsiz qazaq! Qoja – erkin eldiń qojasy, Sultan – azat eldiń sultany...
Erkinder kóbeıip, 1986 jyly Jeltoqsanda teńdik surady. Erkinder kóbeıip, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary ulttyq qundylyqtarymyzdy qalpyna keltirýge belsene aralasty. Erkinder zamanǵa Zamanbek bolyp til qatty. Erkin Altynbekke aınaldy.
Men qazir azat oıly bir azamatpen kezdessem, Berdibektiń Erkinin kórgendeı bolamyn. Erkin Nurálilermen qalaı aıqassa, álgi ómirdegi «Erkin» de ádiletsizdikpen solaı kúresip júredi. Soqpaqbaevtiń ulttyń kúreskerlik rýhymyzdy qaıta oıatqanyn budan artyq qalaı aıtýǵa bolatynyn bilmeımin.
Tuıyqtaǵy qazaq qoǵamyn azattyqqa bastady...
Keıde «Ólgender qaıtyp kelmeıdide» jazýshy aýylynyń atyn ne sebepti Tuıyq dep alǵan?» dep oılaımyn. «Tuıyq» degen sózdiń ózi túsingen adamǵa jazýshynyń ishki áleminde jatqan bar syrdy sýyrtpaqtap bermeı me?
Totalıtarlyq qoǵamnyń barar jeri – Tuıyqta. Erkin de ár kez sol óz Tuıyǵyna oralyp otyrady. Maǵan senbeseńiz jazýshynyń týǵan jerin kartadan kórińiz. Kósilip jatqan ulan-ǵaıyr atyrap qalamger aýylynyń tusyna baryp, tuıyqtalady. Onan ary – jol joq!
Berdibektiń dáýirinde bar jol, bar soqpaq shubatylyp baryp, bir jerge (totalıtarlyq júıege) túıisetin de, odan ary barlyq jol jabylatyn. Osy Tuıyqtan shyǵar soqpaqty izdegen jalǵyz adam – Erkin! Erkin degen – Berdibek. Kóbimiz elep-eskere bermeıtin osy detaldan jazýshynyń ár sóz, ár sóılemine shuqshııa qaraý kerektigin ańǵaramyz. .
Erkin adamnyń Tuıyqta ómir súrýi múmkin be? Múmkin emes... Demek, Erkinniń barar jeri Táýelsizdik qoı...
Atom bombasyna qarsylyq kórsetken tuńǵysh jazýshy
Sol Erkinderdiń Semeıdegi polıgonnyń zardabyn shekkenin qazir eshkim aıtpaıdy. Adamzatqa qaýip tóndirgen atom bombasyna degen qarsylyq Qazaqstanda sekseninshi jyldarda ǵana bastalǵandaı kórinedi. Keshirim Boztaev, Oljas Súleımenovter bastaǵan Semeı polıgonyn jabý kúresteriniń basynda Berdibek Soqpaqbaev turǵanyn umytyp kete beremiz.
1966 jyly «Qazaqstan pıoneri» gazetinde Berdibek Soqpaqbaevtiń «Ergejeıli eline saıahat» shyǵarmasynyń úzindisi jarııalandy. Artynsha dereý enzýraǵa ushyrap, atalǵan hıkaıat jarııalylyq kelgen soń, ıaǵnı 1990 jyly ǵana «Juldyz» jýrnalynda jaryq kórdi. Sosyn, atom bombasyna qarsylyq kórsetken Bekeńniń osy shyǵarmasy taǵy nazardan tys qaldy (2015 jyly atalǵan hıkaıatty osy joldardyń avtory jýrnal tigindisinen taýyp, qaıta ádebı aınalymǵa engizdi).
Sol shyǵarmada Ergejeıli eline qarsy patshalyqtyń «mota» bombasymen qarýlanatyny bar. «Mota» sózin kerisinshe oqysańyz – «atom» degen sóz shyǵady. Osy bir óte qarapaıym sózjumbaqty sheshseńiz boldy, sol tustaǵy atom bombasymen qarýlanǵan KSRO memleketi kóz aldyńyzda kólbeńdep turyp alady. Atom bombasynyń adamzat balasyna qandaı apat ákeletinin aıpara synaıdy. Bul Keńester odaǵynyń qylyshynan qan tamyp turǵan ýaqyt bolatyn. Iaǵnı, 1966 jyl...
«Halyq jaýlary» týraly shyndyqty da alǵash jazǵan Berdibek bolatyn...
Osydan birer jyl buryn meniń qolyma «Ólgender qaıtyp kelmeıdiniń» túpnusqasy (birinshi dápterdiń) tústi. Sol nusqada álgi qoǵamǵa basy syımaıtyn Erkin keıipker – «Halyq jaýynyń» balasy bolyp sýretteledi.
Keıinnen bilesiz, bul tus qysqaryp, qıdalaýǵa túsken.
«Bul joly ákem kele qoımady, keshige berdi: endi kep qalar dep, eleńdeýmen biz otyrmyz. Kenet esik aldynda jatqan qar syqyrlady. E, bárekeldi, ákemiz bolar dep edik, ol bolmaı, basqa bireýler tyq-tyq etkizip esikti qaqty. Balalyq minezim ustap:
– Da! –dep, aıqaılap jiberdim. Saý etip úsh-tórt adam kirip keldi.
Keıbirin tanysaq ta, keıbiriniń túsi basqa, sýyq. Aldyńǵy bireýi sólbireıtip shınel kıgen, portýpeıa asynǵan, belinde nagan. Sheshem ekeýmizdiń kózderimiz atyzdaı bolyp ketti.
– Tintemiz, – dedi shıneldi.
«Nege?», «Ne úshin?» dep suraýǵa bizde shama joq. Bireýdiń úıin tintý, adamyn ustap áketý ol kezde onsha qıyn emes.
Tinte bastady. Júk, tósek-oryn, qora-kopsynyń ápter-tápterin shyǵardy. Ne izdep júrgenderin qudaıym ózi bilsin. Kúmistegen eski erdiń kuıysqan, tartpa, ómildirigimen qosa eski kurandy da áketti.
Sońynan bildik, álgiler bizdiń úıge tintý jasap jatqanda, eki mılııoner Jabyrda jylqyda júrgen jerinen ákemizdi qamaýǵa alyp, Karasazǵa aıdap áketipti.
Oılamaǵan jerden shańyraǵymyz ortamyzǵa túsip, astan-kesteń boldyq ta qaldyq. Sheshem zar jylap:
– Jurtym-aý, bul ne sumdyq? Qandaı pále bolǵanyn aıtsańdarshy? – dep, birese zyr júgirip aýyl sovet keńsesine, birese kolhoz keńsesine barady. Biraq eshkim oǵan eshteńeni túsindirip aıta koımady.
Ol kezde Tuıyqta kolhoz predsedateli Nuráli.
Ákem qamalǵannyń sońynan: «Mamyrbaı halyq jaýy bolyp ustalypty. Qytaıdaǵy bandamen baılanysy bar eken!» degen tajaldap sýyq habar dúńk ete qaldy. Mássaǵan, kerek bolsa! Bul biz úshin kún jarqyrap turǵanda tóbemizden shart etip jaı túskenmen birdeı edi.
Ákemizdiń qamalýyna baılanysty... biz basqa sumdyqtyń bárin kútip edik. Biraq dál osyny kútken joq edik. Saýatsyz, qarańǵy adam. Osy kolhozdy koldan turǵyzysqan ký taqyr kedeı. Qarshadaıynan bastap ómiri baılarda jalshylyqpen ótken. Qoı aýzynan shóp almas momyn. Sondaı adam kaıtyp halyq jaýy bolady? Qysy-jazy bel sheshýge murshasy kelmeı mal sońynda júrip, Qytaıdaǵy bandamen kalaı baılanys jasaıdy?
Bulaı dep ún kóterip, aýyz ashýǵa ál kaıda. Jurttyń bári kóleńkesinen qorqady.
Sol ketkennen ákem baıǵus zym-zııa kete bardy. Qarasazǵa bir túnetipti de, Jarkenttiń túrmesine áketipti. Sońynan bir-eki aıdan soń qaıta ákep, jasyryn sot jasapty. Bizdi oǵan qatystyrmaq túgil jolatqan da joq. Sheshem baıǵus neshe kún syrtynan torýyldap júrip, jolyǵa da almaı qaldy. Tek: «Mamyrbaıǵa on jyl beripti» degen habaryn bir-aq esittik.
Kudaı-aý, ne úshin? Ne qylmysy úshin? Kimder kýá bolypty?
Biz jaýap taba almaımyz. Tek el aýzynda ár alýan pysh-pysh alyp qashty ángime bar. «Mamyrbaıdy bandamen baılanysy bar dep, qamatýshy da, oǵan negizgi qaralaýshy, kýá bolýshy da Nuráli eken», – deıdi.
Kim biledi, bolsa bolar deımiz. Bulaı oılap, seziktenýge birsypyra sebep te bar. Nege ekenin men óz basym anyq bilmeımin, biraq áıteýir ákem Nurálini jek kóretin. Onyń aty estilse, jıyrylyp turatyn. Tehnıkýmǵa oqýǵa ketkenge deıin Sársebek aǵaıym keńsede Nuráliniń qaraýynda esepshi bolyp istedi. Sonda ákemniń birneshe ret: «Balam, Nuráli jaman adam, baıqa. Saq júr!» dep, aıtyp otyrǵanyn estıtin edim. «Nesi jaman?» dep, mán berip suramaı qoımaýshy edim.
Jáne bir sebep: sol ákem ustalardan úsh-tórt aı buryn, 1937 jyldyń kúzinde, bizdiń Tuıyqtan Bókeı, Mámbet degen adamdar halyq jaýy bolyp ustaldy. Bókeı – usta, al Mámbet eti tiri belsendileý adam. Ártúrli qyzmetter atqaryp júretin. El solardy da: «Nuráli ustatypty. Nuráli tyńshy eken» degen sózder aıtyp júrdi.
Úshinshi sebep: ákemiz qamalǵan soń Nuráli bizge tipti qyryn qarap aldy. Halyq jaýynyń balasy, halyq jaýynyń qatyny dep, tóbemizge talaı ret kamshy oınatqan kezderi boldy. Mine, osynyń bári tegin be?
Al biraq ákemdi qamatyp aıdatýshy dál osynyń ózi dep, biz tap basyp aıta almaımyz. Ony óz kózimizben kórip, óz kulaǵymyzben estigen joqpyz. Rasynda da dál solaı ma? Joq, solaı emes pe dep, kóńilge kúdik kiretin kezderimiz de bolady.
* * *
Ákem qamalǵannan soń bir aıdan keıin kıim-keshegin arqalap, aǵaıym súmireıip úıge kelip tur. Sóıtse ony halyq jaýynyń balasy dep, ári oqýdan, ári komsomoldan shyǵaryp jiberipti.
***
Ol tipti óziniń 1917 jyly týǵanyn da maqtanysh kóretin. Jasy on tórtke tolar-tolmastan komsomolǵa jazylǵan. Endi mine, sútke tıgen kúshikteı bárinen alastalyp otyr.
***
Bir kúni oınap-kúlip Núsipbaı ekeýmiz beldeýge talasyp janjaldasyp qaldyq.
Núsipbaı:
– Halyq jaýynyń balasy ket! Jolama bizdiń úıge dep! – meni uryp, qýyp jiberdi.
Men kete bardym. Urǵany eshteńe emes, «halyq jaýynyń balasy» degen sózi etimnen ótip, súıegime bir-aq jetti. Tóbeleseıin desem álim kelmeıdi.
Úıge keldim de, et kesetin múıiz sap qara pyshaqty alyp, Núsipbaıǵa qaıta bardym. Pyshaq ustaǵan qolym artymda jasyrýly. Núsipbaı meni kórip:
– Nege keldiń? Men saǵan bul araǵa jolama dep aıtpadym ba? – dep, qodılanyp, qarsy júrdi.
Men úndemeı jaqyndap keldim de, pyshaqpen Núsipbaıdyń betinen kóldeneńdeı tartyp kep jiberdim. Núsipbaıym baj etip, betin basyp, otyrdy da qaldy. Qara qan qolynyń syrtyn jaýap ketti. Men jalt berip, zyta jóneldim.
Úıge de soqpastan qyrqany asyp, basym aýǵan jaqqa tartyp otyrdym. Sol kúni aýylǵa jolaǵan joqpyn. Eginjaıdaǵy eski qyrmanǵa túnep, erteńinde qarańǵy túse úıge bir-aq keldim. Meni jazym bop qaldy ma dep oılap, úıdiń ishi, búkil aýyl-aımaq bolyp izdep júr eken...
Núsipbaıdyń beti tyrtyq bop bitti. Menen qalǵan tańba.
enzýraǵa ketken bul betterdiń orny qalaı toltyryldy. Túpnusqa qanshalyqty ózgeriske túskenin baǵamdaý úshin ony da nazaryńyzǵa usyna keteıin.
«...Altynshy oqyp júrgen kezim. Ákem jýyrda qaıtys bolǵan. Qysty kún. Top bala jar qabaqtan syrǵanaq teýip júrmiz.
Núsipbaı deıtin menen eki-úsh klass alda oqıtyn, sotqarlaý jýan bilek bir balamen janjaldasyp qaldym. Ekeýmiz boqtastyq. Núsipbaı:
– Ákeńniń aýzyn... jetim, – dedi.
Jetim degen sózi etimnen ótip, súıegime jetti.
Ekeýmiz jatta kep tóbelestik. Núsipbaı menen áldi, kúshim kelmeıdi. Taıaqty kóbirek jep qaldym.
Óshim ketip bara jatyr.
Jetim dep qorlaǵany taǵy bar.
Sazaryp úıge keldim. Núsipbaıdan qalaı da ósh alýym kerek. Qalaı alam?
Et kesetin múıiz sap qara pyshaǵymyz bar. Álgini jeńimniń ishine tyǵyp aldym da, syrǵanaqtyń basyna qaıta bardym. Ún-túnsiz kep, Núsipbaıdyń betinen pyshaqpen kóldeneńdeı tartyp jiberdim...
Núsipbaı baj etip, betin basyp, turyp qaldy. Qara qan qolynyń syrtyn jaýyp ketti».
«Jetim» degen sóz, árıne kimge bolmasyn aýyr tıedi. Biraq, meniń Berdibegimniń Erkin keıipkerin jetim degen sóz jasytpasa kerek-ti. Onyń júregine tiken bolyp qadalǵan – «Halyq jaýy» degen jábir.
Ózi Erkin, Tuıyqtaǵy qoǵam adamy osylaı «Halyq jaýynyń» balasy boldy.
Qazaqtyń shetke ketken baılyǵyn joqtaǵan qalamger
Meni «Ólgender qaıtyp kelmeıdi» romanyndaǵy qaı sıýjetin, qaı detalin alsańyz da, temir sheńgeldi júıege degen qarsylyq «men mundalap» turatyny qaıran qaldyrady. Eldiń nazaryna ilige bermeıtin myna bir qıynnan qıystyrylǵan detalge úńilińizshi.
«Ras, magazınderde, keıde, et bolmaı qalady. Et sóresinde quıqasynyń jarym-jartysy kúıip ketken, tisteri aqsıǵan kil qoı bastary turady. Súıek mújı biletin qazaqqa bul da tamaq. Enem álgideı bastyń eki-úsheýin bir-aq alyp keledi. Jaqsylap, tazalap jýady. Babymen bylbyratyp asady da, qamyr salady. Úı ishimizben lyqa toıýǵa jaraıtyn bir tabaq et bop shyǵady.
Quıqanyń sorpasy qandaı sińimdi. Qoldan soıǵan maldy eske túsiredi.
Mıy ne turady.
Men keıde tańyrqaıtyn edim: bastary bar da, denesi joq, bul neǵylǵan qoılar? Tek bastaryn kesip ákep, satqany ma?».
«Ólgender qaıtyp kelmeıdi» tamaq týraly jazylǵan Tynymbaı Nurmahanbetovtyń «Meshkeıi» emes. Biraq, jazýshy kilt burylyp, sıýjet jelisin buzyp, ashanasyna kirip ketkeni nesi? «Men keıde tańyrqaıtyn edim: bastary bar da, denesi joq, bul neǵylǵan qoılar? Tek bastaryn kesip ákep, satqany ma?» deý arqyly qazaqtyń bar baılyǵyn Máskeý tasyp jatyr dep emeýrin tanytyp otyrǵan joq pa? «Súıek mújı biletin qazaqqa bul da tamaq» degen sóılemniń aýyr júgin osyǵan deıingi synshylar nege aıtpady?
Qazaqtyń shetke ketip jatqan baılyǵyn joqtaýdyń úlgisin Bekeń osylaı kórsetti.
Bul keshegi qoǵamdy bylaı qoıyp, dál búgin «halyq jaýynyń» balalary Erkinder ǵana aıtýǵa dáti barar shyndyq bolsa kerek.
Qyzyl Armııaǵa kúmánmen qaraǵan...
Soqpaqbaev álemde Qyzyl Armııadan kúshti armııa bar bolýy múmkin ekenin ashyq aıta alǵan jazýshy. Sózimiz dáleldi bolý úshin taǵy da mysal keltireıik.
«Soǵysty men munshalyq uzaqqa sozylar, halyqtyń qabyrǵasyna aıazdaı batatyn qıynshylyqqa aınalar dep esh oılaǵan joq edim, Jaý jeńilip, biz jeńip ýra, ýramen bite qalar dep oılaǵam. Dúnıede bizden kúshti el, Qyzyl Armııadan kúshti armııa joq dep biletinmin. Olaı bolsa, jaýdyń bizdiń jerimizdi basyp alyp kele jatýy, bizdiń sheginip kele jatýymyz qalaı? Túsiný qıyn».
Ras. Dál ýaqytynda aıtylmaǵan aqıqattyń quny joq. enzýra bılep-tóstep turǵanda «Dúnıede bizden kúshti el, Qyzyl Armııadan kúshti armııa joq dep biletinmin-niń» astarynda Keńester Odaǵynan da kúshti elder bar ekenin ańǵartý oıy jatqandaı kórinedi. Bekeńniń eshbir jınaǵyna enbegen «Ergejeıli eline saıahat» hıkaıatynda osy sóılemniń máni fantastıkalyq turǵyda ashyla túsedi. Madaq pen qoshametke maldanǵan júıeni bylaı sýretteıdi.
– Ergejeıli halqyn baqytqa jetkizýshi danyshpan kósem Jasabol jasasyn! – dep, aıqaı salǵan uranmen aıaqtadym.
Eldeser meniń ár sózimdi Ergejeıli tiline aýdaryp turǵan. Sońǵy sózimdi aýdarmaı betime bajyraıa qarady.
– Men boldym, aýdar, – dedim.
– Bizdiń prezıdentimizdi sizdiń jábirlegińiz kele me?
– Qalaısha?
– Pendeni kózine maqtap qolpashtaý, bizdiń eldiń dástúrinde óte uıat másele. Jábirlep tildegenmen birdeı sóket kylyq.
Men ári sasyp, ári qysylyp qaldym.
– Oıbaı, onda aýdarma! – dedim.
Ras. Keshegi KSRO kezinde kósemdi ulyqtaý, oǵan tabyný dástúr boldy. Ondaı elde Qyzyl Armııany ótirik ulyqtap, jer-kóke syıǵyzbaý – zańdy qubylys. Ony bir sóılemmen-aq qoıasyn aqtaryp, jalpyǵa ishek-qarnyn aqtaryp tastaý kimniń qolynan keledi?
Árıne, Bekeńniń...
Túıin
Berdibek Soqpaqbaev Erkindeı azat eldiń keıipkerin somdap, «tuıyqta» qalǵan qazaq qoǵamyn azattyqqa bastady. Qazaq qalamgerleriniń basy bolyp, atom bombasyna qarsylyq kórsetti. Elden buryn «Halyq jaýlary» týraly shyndyqty da alǵash jazyp, qazaqtyń shetke ketken baılyǵyn joqtady. Qylyshynan qan tamǵan qyzyl dáýirde Qyzyl Armııaǵa kúmánmen qaraýynyń ózi Berdibektiń tulǵasyn bıiktete túseri anyq.
Júz jyldyq mereıtoı qarsańyndaǵy Soqpaqbaevtyń soqpaǵy týraly áńgimelerdiń ózegi táýelsizdikpen tike túıisip tursa degen nıetpen osy maqalany jazdyq...
Qanat Ábilqaıyr
