Nazarbaev tusynda lepire bastalǵan latynǵa ótý bastamasy qazirgi prezıdent tusynda qyzýy qaıtyp, salqyndap qaldy. Muny sarapshylar Reseıdiń Ýkraınaǵa ashqan soǵysynan keıingi saıası amal dep sıpattaıdy.
Osydan 95 jyl buryn ıaǵnı 1928 jyly 20 jeltoqsanda Qazaq ASSR Ortalyq atqarý komıteti qazaq oǵan deıin arab grafıkasynda qoldanylyp kelgen qazaq jazýyn latyn álipbıine kóshirý týraly qaýly qabyldady. 10 jyldan astam latyn álipbıin paıdalanǵan Qazaq eli 1940 jyly kırıllıaǵa kóshedi.
Eks-prezıdent Nursultan Nazarbaev ta kezinde 2017 jyly «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn qabyldap, atalǵan baǵdarlamada kırıllıadan latyn álipbıine kóshetinimiz jarııalandy. Tipti 2020 jyly 1 synyp oqýshylary latyn álipbıinde oqı bastaıtyny habarlandy.
Al prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tusynda Ulttyq keńeste, nemese latynǵa ótý jónindegi jıyndarda aıtylǵany bolmasa, istiń naqty sheshimi aıtylǵan emes. Tipti sońǵy kezde aýyzǵa da alynbaıtyn boldy. Qazirgi bıliktiń syńaıyna qaraǵanda, ázirge zertteý jeleýimen ýaqytty soza turǵan tıimdi sııaqty kórinedi. Bıyl sáýir aıynda prezıdent latynǵa ótýde «Óreskel qate jiberdik. Ǵalymdarymyz basqa elderdiń ozyq tájirıbesin muqııat zerttep, utymdy tustaryn paıdalanýy kerek» dep tujyrǵan.
Sodan beri qoǵam «sen tımeseń, men tımen, baqyraq kóz» deıtindeı jaǵdaıdy bastan keshirip jatyr.
Shynynda sońǵy kezderi latyn álipbıine kóshý máselesi nege kóterilmeıtin boldy? Rasynda soltústiktegi kórshimiz qysym kórsetip jatyr ma?
«TOQAEVTYŃ SAIaSATY BÓLEKTEÝ»
Májilis depýtaty Ermurat Bapı latyn álipbıine kóshý máselesine geosaıası jaǵdaı yqpal etkenin aıtady.
- Munyń sebebi álipbı, til, gerb, ánuran degen sııaqty ulttyq memlekettik másele. Bul máseleni júzege asyrý úshin saıası sheshim kerek. Al bizde saıası sheshimdi qabyldaıtyn el prezıdenti. Sondyqtan ol kisi geosaıası, ásirese Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵysqa baılanysty jáne eldiń ishindegi jaǵdaıdy teńseltpeý úshin ázirge paýza ustap turǵan sııaqty. Biraq men bul uzaqqa sozylmaıdy dep oılaımyn. Latyn álipbıi aldaǵy jyldardan bastap júzege asa bastaıdy, – dedi ol.
Májilismenge «Keıbir depýtattar jáne ózińiz eks-prezıdentti kóp synaısyzdar. Biraq Nazarbaev 2025 jylǵa deıin latyn álipbıine kóshemiz dedi. Qazirgi prezıdent osyny jalǵastyra ma?» dep suraq qoıdyq.
- Nazarbaev kezindegi álemdegi geosaıası jaǵdaı basqa bolatyn. Qazir bizdiń irgemizde soǵys bolyp jatyr. Eldegi basqa ulttardyń úles salmaǵyn esepteı otyryp jáne halyqaralyq jaǵdaıdy baıqastap qaraǵanda prezıdent Toqaevtyń saıasaty áldeqaıda bólekteý dep oılaımyn. Baıypty, salmaqty. Prezıdenttiń táýelsizdik kúnimen quttyqtaý kezinde «Biz eldegi ózgeristerdi ár qadam saıyn jasaımyz» dep aıtty. Sol aıtqandaı kelesi qadamyn kútý kerek sııaqty. Sebebi prezıdent halyqaralyq jaǵdaıdaǵy máselelerdiń barlyǵyn dıplomatııalyq turǵydan sheshýge tyrsyp jatyr, – dedi depýtat Ermurat Bapı.
«RESEI FAKTORY»
Depýtat geosaıası jaǵdaıdy jıi eske alǵan soń «Qazaqstannyń latyn álipbıine kóshýine Reseı kedergi bolyp otyr ma?» dep suraqty tótesinen qoıdyq.
- Bul jerde biz Reseı faktoryn qalaıda eskerýimiz kerek. Aramyzda 7,5 myń shekara bar ári halyqtyń belgili bir mólsheri orystar jáne orystildiler bolyp otyr. Sondyqtan bizde qalyptasqan mentalıtet bar. Osynyń bári eseptelip otyr dep oılaımyn. Meniń ózimniń oıymsha, dál qazirgi kúrdeli ekonomıkalyq jáne álemdik saıası daǵdarys jaǵdaıynda jaý qýyp kele jatqandaı asyǵatyn eshteńe joq, - dedi depýtat.
- Geosaıası jaǵdaı turaqtalyp, kórshi elden keletin qysym tómendegennen keıin bılik qazir isteı almaı otyrǵan ulttyq saıasatyn jalǵastyra ala ma? Joq, álde ol kezde basqa syltaý aıtyla ma?
- Joq. Meniń oıymsha, Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵystyń nátıjesi bizdiń Eýrazııalyq qurylyqtaǵy geosaıası, tipti saıası kartany ózgertip jiberýi ábden múmkin. Qalaı bolǵanda da kóp nárse osy soǵystyń nátıjesine baılanysty sheshiledi... Meniń oıymsha, Ýkraınanyń múddesindegi jeńis bolý kerek. Reseı jeńilip jaıyna kelýi kerek. Eger soǵystyń nátıjesi osy deńgeıde bitetin bolsa, onda Qazaqstan úshin Eýrazııa kontıngentindegi geosaıası jaǵdaı áldeqaıda turaqtalady, - dedi ol.
«ǴALYMDAR ORTAQ PIKIRGE KELE ALMADY»
Májilis depýtaty Edil Jańbyrshınnyń pikiri Ermurat Bapıden bólek. Ol áriptesi sekildi geosaıası jaǵdaıdy emes, ǵalymdardyń arasyndaǵy arazdyqty alǵa tartty.
- Birinshiden, til salasynyń mamany emespin. Biraq óz oıym boıynsha, maqala oqyp, til mamandarymen kezdeskende bizdiń ǵalymdar ortaq sheshimge kelmegen sııaqty kórinedi. Ártúrli nusqalar bar. Mysaly, Mańǵystaýda Qýanthan Vanov deıtin azamat óziniń jobasyn maǵan kórsetti jáne ol kisiniń jobasy resmı nusqadan bólekteý. Meniń oıymsha, ǵalymdar ortaq sheshimge kelmegen sııaqty.
Jańbyrshın latynǵa ótý máselesinde geosaıası jaǵdaıdy basty másele retinde tanymaıdy.
- Bul jerde saıası másele ekinshi plandaǵy zat sekildi maǵan. Menińshe bul máselede ǵalymdardyń arasynda ortaq mámile joq. Birinshi ǵalymdarymyz qaısy yńǵaıly ekenin anyqtap alý kerek. Úsh-tórt nusqasy bar ǵoı. Al bılikke kelsek, bizdiń bılik eshkimnen qoryqpaıdy. Sebebi biz ózimiz táýelsiz memleketpiz. Onyń ústine bizde kóp jerde latyn álipbıi paıdalanyp júr ǵoı, - dedi ol.
Serik Joldasbaı
«Adyrna» ulttyq portaly
