Álıhan Bókeıhanulynyń 1914 jyly "Qazaq" gazetine jarııalanǵan "Musylman sıezi" atty maqalasyn oqyp shyǵyp, biraz máselege qanyqqandaı boldyq. Reseı Imperııasynyń arnaıy daıyndyqtan ótkizgen din taratýshylarynyń qazaq tilin burmalap, túp qaınarynan alystatyp, buzýǵa tyrysýy, 13 jasar qyzdardy erte turmysqa berýdi zańdastarǵa áreket jasaýy tárizdi soraqylyqtaryna kóz jetkizemiz. Kórseqyzar moldalardyń "qyz balany tumaqpen urǵanda qulamasa, onyń balıǵat jasqa jetkeni" dep úkim shyǵaryp júrgen kezi osy bolsa kerek. "Tatar - júrgen jeri qater", "Ańqaý elge aramza molda" degen halyq sózderi osy tusta paıda bolýy áden yqtımal. Endi Álıhan Bókeıhanulynyń maqalasyna kezek bereıik.
"Adyrna" portaly
Musylman sıezi qaraǵan zakon jobasynda jazylǵan eken, rýhanı mekemelerde qaǵaz tatarsha tilmen jazylsyn dep. Bul bizdiń qazaq jurtyna yńǵaısyz ekeni kózge kórinip tur. Túrik zatty halyqta bizdiń qazaqtaı bir jerde tize qosyp qalyń otyrǵan irgeli el joq. Bizdiń tildi bizdiń qazaq jerin aralamaǵan musylman baýyrlarymyz qaıdan bilsin, biz kitap jazyp, jýrnal-gazet shyǵara bastaǵanymyz osy 3-4 jyldyń ǵana arasynda. Anyq túrik zatty halyq tili bizdiń qazaqta...
Abaı, Shákárim, Mirjaqyp, Maǵjandaı aqyny bar, bir jerde tize qosyp otyrǵan 5 mıllıon qazaqtyń tili qalaı joq bolady (Bul joǵaryda jazylǵan aqyn sózderi sıezde sóılengen joq).
Bizdiń qazaq osy tilin tastap, tatarǵa mińgeskeni adasqandyq bolar, biz, qazaq tatar tiline shorqaqpyz, tatar tili degen til taǵy bireý emes. Kavkaz, Qyrym aýylyndaǵy tatardy Qazan tatarymen sóılestirse, birin-biri uǵa ma, jurtqa yńǵaıly bolý úshin rýhanı mekeme qaǵazy ár oblysta ár jurttyń óz tilimen jazylsyn dedik Jıhansha ekeýmiz. Qaǵaz tili bir bolsa, musylman birigýine jaqsy, zakonda tatar tili bolsyn dep kórine sóılegen qaziret Husaıyn, ózge haziretter de Husaıyn pikirin qabyldaıtyn kórinedi. Baqytjan aǵamyz qazaqta til joq dedi. Kóp talastan keıin sıez rýhanı mekeme qaǵazy "tatar-túrik" tilimen jazylsyn dedi. Biz qazaq tili zakonǵa jazylsyn dep qarysa almadyq, búktemede qalatyn qalatyn bolǵan soń. Jyǵylatyn bolǵan soń "Túrik" degenniń ishinde kirdik qoı dep toqtadyq. Túbinde bizdiń qazaq tili bizben tuqymy bir ózge musylmandy baıytpasa, biz bireýge qońsy qonbaımyz ǵoı. Ǵumyr júzinde bizdiń qazaq tili óz báıgesin alar. Abaı, Ahmet, Shákárim, Tarǵynnan hám ózgelerden bul kórinip tur ǵoı.
Zakon jobasynda jazylǵan eken, áıel 13 jasqa tolsa, nekege shart bolsyn dep.
Talǵat, doktor Husaıynbek Aǵaev 13 jasta adam balasy ósip jetilmeıdi, bala kóterýge jaramaıdy, 13 jasta qyzdyń kúıeýge tııýi úlken zııan, 13 jasta aqyl da tola ma, 13-tegi bala ne sharýa basqarady, zakonda neke sharty 16 jas bolsyn dedi. Talǵat hám Husaıynbekpen aqsaqal haziretter kóp tartysty, 13 jas sharıǵatqa durys, 16 bolsa sharıǵat buzylady dep. Depýtat Jaǵyparov aıtty: Kavkazda áıel balany bórikpen uryp, jyǵylmasa, neke qıyp alady, bu da sharıǵat bolǵany ma? Aqyrynda Ǵumyr qudireti haziretterdi búktep, zakonda neke shartyna áıel jasy 16, er jasy 18 bolyp jazyldy.
Mýftıge qandaı ónerli kisi laıyq dep sóz bolǵanda, mýftı ornyna saılaý sharty mynaý bolsyn: din týraly kitap jazyp, kitabyn synǵa alyp, báıge alǵan ǵana kisi saılansyn, myna Evropa ýnıversıteti ǵulamasynyń joly sııaqty dep edim. Maǵan jalǵyz Mosy ápendi qosyldy. Biz búktemede qaldyq.
Seraly Latın rýhanı kisiler atqaratyn bılik týraly sıez aldyna zakon jobasyn tartqan edi, bul joba búktemede qalǵandaı bolyp, zakon jobasyn qaraıtyn kisiler qolyna tapsyrady. Seraly zakon jobasyn munda jazýǵa ýaqytsha qalam mújilip tur. Jıhansha bizdiń musylman rýhanı isteri ishki mınıstrden tysqary, sýd mınıstri ıkeminde bolsyn dep edi, bu da búktemede qaldy.
Álıhan BÓKEIHANULY
(Álıhan. Musylman sıezi. "Qazaq". Qurastyrýshylar: Ú.Sýbhanberdına, S.Dáýitov, Q.Sahov.
- "Qazaq enıklopedııasy", Almaty, 1998. - 118-119 bb.)
