Biyl 26-27 qaraşasynda Ūlybritaniia astanasynda jasandy intellekt taqyrybyna arnalǧan konferensiia öttı. AI salasynda aitary bar älemdık därejedegı kompaniia basşylary men osy taqyrypty zerttep jürgen zertteuşılerdıŋ basy Londonda toǧysty.
«AI World Congress-2025» dep atalǧan būl ıs-şaraǧa AI-ǧa negızdelgen kompaniia aşqan basşylar da kelıp, önımderın körmege qoiyp, konferensiia qatysuşylaryna öz kompaniiasy turaly egjei-tegjeilı aityp beru mümkındıgıne ie boldy. Negızgı baiandamalardyŋ ortasynda şai-üzılıske şyqqan kezde, sondai şaǧyn uork-şoptarǧa bız de kuä bolyp jürdık. «Snapshot AI» degen kompaniia ökılderınıŋ janyna kelgende, qastarynda tūryp qaldym. Aǧylşynşa aǧyp tūrǧan jıgıt te, qyz da qazaqqa qatty ūqsaidy eken. «Qazaq siiaqty». Oiyma oralǧan alǧaşqy söz osy. Dälel ızdegendei, jan-jaǧyna qarai bastadym. Taptym! Aldarynda tūrǧan ekı noutbuktyŋ bırınde Qazaqstannyŋ jalauynyŋ suretı japsyrylǧan eken. «Aittym ǧoi, qazaq!». Bıraq bır närse menı älı de tejep tūr. Şynymen de qazaq pa eken? Qazaq bolmasa şe? Būl jerde tek aǧylşyn kompaniialary jinalǧan siiaqty ǧoi, Qazaqstannan kelgenge ūqsamaityn siiaqty ma? Bälkım tu suretın jai ǧana estelık etıp japsyryp alǧan şyǧar? Bırden qazaqşa söilei bersem be eken? Tüsınbese şe? Aldymen aǧylşynşa bastai bergenım jön be?.. Dem arasynda on şaqty sūraqty özıme qoiyp ülgerdım. Menıŋ aldymda tūrǧan adamǧa kompaniiasy turaly aityp bıte salysymen, qyzdyŋ janyna jaqyndadym. Täuekel! «Sälemetsız be! Sız qazaqsyz ba?» «Sälemetsız. İä, negızı... anam qazaq». Hanike. Būl süikımdı arudyŋ esımı Hanike eken. Qazaqşa söilesuge barynşa tyrysyp tūr. Tolyq jauap beruge qinalyŋqyrasa da: «Aita berıŋız, men bärın tüsınemın!» dep qoiady. Sol sätte qasymyzǧa janyndaǧy jıgıt keldı. Aǧasy eken. «Atym Kerei! Anamyz – qazaq. Äkemız – qyrym tatary. Al men şalaqazaqpyn! Qyrym tatary qazaqqa eŋ jaqyn ūlttyŋ bırı ekenın bıletın bolarsyzdar?» dedı ol külımsırep. «Ärine!» dedım men. Äŋgımemız jarasyp barady. Konferensiiaǧa bırge kelgen ärıptesterımdı dereu şaqyryp alyp, jaŋa ǧana tapqan qazaqtarymmen tanystyryp jatyrmyn. Kerei olardyŋ bärımen tek qazaqşa söilesıp tūr. Yŋǧaily bolsyn dedı me, bır ärıptesım aǧylşynşa söz jalǧap edı, Kerei kılt toqtatyp: «Qazaqşa söileŋız!» demesı bar ma?! Eşkım kütpegen edı. Bärımız külıp jıberdık. Mūndai ötınıştı Qazaqstanda jürgende ǧana aituǧa, estuge üirenıp qalǧanbyz-au. Endı Angliianyŋ törınde, Londonnyŋ qaq ortasynda Kerei bızge qazaqşa söileuge ündep tūr. Ne degen ǧanibet! «Mındettı türde sūhbat aluym kerek!» Maǧan sondai ideia keldı. Kerei myrza sūhbat beruge quana kelıstı. Kelesı künge uaqyt mejelep, arnaiy kelıp alǧan sūhbatty oqyrman nazaryna ūsynamyn.
– Kerei, eŋ aldymen osy jerdegı altyn uaqytyŋyzdy bölıp, maǧan sūhbat beruge kelıskenıŋız üşın alǧysymdy bıldıremın. Köp söilesemız, sondyqtan arasynda sızge qai tılde tüsındırgen qolailyraq, sol tılde söilei berseŋız bolady. Qazaqşa bolsa da, türıkşe bolsa da, aǧylşynşa bolsa da özım audaryp ala alamyn.
– İä, qazaqşa erkın söilep jürmegelı köp boldy. Tıptı jiyrma jyl bolyp qalǧan şyǧar. Men äjenıŋ balasymyn. Äsırese naǧaşy äjem Aqlimanyŋ bauyrynda erkelep östım desem bolady. Balalyq şaǧymda öte jaqsy söileuşı edım. Bıraq qazır sūhbatty qanşa qiyn bolsa da, tek qazaqşa bergım kelıp otyr.
- Ūstanymyŋyz myqty eken. Bärekeldı! Endeşe sūhbatymyzdy bastaiyq. Eŋ aldymen özıŋızdıŋ tolyq aty-jönıŋız ben şyqqan tegıŋızge keŋırek toqtalyp ötseŋız.
– Tolyq aty-jönım – Qyrymgerai Qyrymly. Bıraq jai ǧana Kerei dese de bolady. [Türkiiaǧa basqa elden qonys audaryp barǧandardyŋ tegın jergılıktı äkımdık kelgen jerıne, türıne qarap, özderı qoiyp beretın bolǧan – avt.] Äkem – qyrym tatary, al şeşem – qazaq, onyŋ ışınde Barqy Kerei. Qyrym handyǧyn XVIII ǧasyrda basqarǧan ataqty hannyŋ aty ūmytylmasyn dep, menıŋ atymdy Qyrymgereidıŋ qūrmetıne qoiǧan eken. Al qaryndasymnyŋ aty – Hanike. Altyn Orda hany Toqtamystyŋ qyzy Hanikenı bıletın bolarsyz? Ekeumızdıŋ esımderımız osylai boluyna kım äser ettı deseŋız, äke-şeşem. Ol ekeuı de tarihşylar. Qazır jūmystary Türkiiada, universitette därıs beredı. Men özım Amerikada (AQŞ) tuǧanmyn. Olar Viskonsindaǧy Medison universitetınıŋ doktoranturasynda oqyp, PhD jasap jürgen kezderınde düniege kelgenmın. Negızı ekeuı de Türkiiada tuǧan, äkem Balkesır degen topyraqta, şeşem Sali degen jerde. Al universitettı bırge Ankarada oqyǧan. Äkemnıŋ aty Aqan, atam Ahmed, al arǧy atalarymyz 1860 jyldary Qyrymnan köşıp kelgen. Şeşemnıŋ atasy 1956 jyly Şarqy Türkıstannan Türkiiaǧa qonys audarǧan. Şeşem – Märiiam Häkım, Türkiiada 1958 jyly düniege kelgen. Ülken atam Älıbekten Bıläl, odan menıŋ şeşem tuǧan. Negızı Älıbek Häkım elge tanymal syily azamat bolǧan. 1954 jyly «National Geographic» jurnalynda jaryq körgen qazaqtardyŋ suretınde sol atamnyŋ da beinesı bar. [«How the Kazakh fled to freedom» / «Qazaq qalai bostandyqqa qaşty?» surettı maqalasy, avtory: MiltonJ.Clark]
- Äjem ösırdı dep aityp qaldyŋyz, qazaq tılınde osylai qūlşyna, ädemı söileuıŋızge äjeŋız äser etken bolar?
– Menı bala künımde apam ösırdı. Sonymen köp söilesıp jürıp, qazaqşany üirendım. Şeşem men äkem jūmysqa baratyn. Sol kezde Ankaradaǧy üide qasymda Aqlima apam qalatyn. Ol türıkşenı müldem bılmeitın, tek qana qazaqşa söileitın. Bala kezımde maǧan şeşemnıŋ apasy da (äjesı) qarady. Onyŋ aty Müliia bolatyn. Anamnyŋ Hatidje (Hadişa) degen apasy da menı qazaqşa erkeletetın. Kışkentai şaǧymda äkem menımen tek tatarşa söilesetın, şeşem türıkşe söilesetın, al apalarymmen qazaqşa ǧana söilestım. Eŋ qyzyǧy, ärqaisysy bır-bırınen keide menı qyzǧanatyn. Menıŋ ekı-üş jasymda bolǧan bır oqiǧa esımde: üidegı elektr şamyn jaqqym kelıp edı, boiym jetpedı. Sosyn äkeme qarap: «Şamdy jaqşy», dedım. Al tatarşa ol aǧaşty, terektı jaq degen maǧyna beredı eken. Äkem şeşeme qarap: «Terektı nege jaǧamyz?» dep küldı. Tatar tılı men qazaqşanyŋ aiyrmaşylyǧyn onşa bılmeitın kezım, solai arasynda azdap qinalyp qalatynmyn. [Küldı].
- Degenmen, qazaqşa, türıkşe jäne tatarşa söileudı üirenıp jürıp, Sız üş mädenietpen qatar susyndadyŋyz ǧoi, paidaly bolǧan şyǧar?
– İä, ärine. Negızı ol üşeuı de öte ūqsas, üşeuınıŋ de tamyry bır ǧoi. Üş tıl – negızı bır tıl, tek üş tarmaq bolyp taraǧan.
- Al meiırımın bere otyryp, qazaqşaǧa sonşa ıŋkär etıp baulyǧan äjeŋız qandai adam edı, sızdı qalai erkeletuşı edı, esıŋızde me?
– Äjemmen bolǧan kezde tym kışkentai bala edım. Qalai erkeletkenı esıme tüspei tūr... Bıraq qasqanǧa alyp, mäntı jasaityny esımde. Bızdıŋ qazaqtar ol jaqta öte dämdı mäntı jasaityn. Apamdar özderı qolmen basyp jasaǧan kiız bolatyn, sol da esımde. Sosyn bızge türlı hikaia aityp beretın. Mysaly, «Jeztyrnaq», «Anyq mergen» degen ertegını aitatyny esımde. Sosyn jau kelgende, qazaqtar qalai köşetının aityp beretın. Kışkentai kezımde naǧaşymnyŋ balalary būzyqtyq ıstese, apam olarǧa aşulanyp, «Albasty basqyr!» dep ūrsatyny da esımde qalypty. [Küldı]. Negızı menıŋ apam mūsylman boludyŋ jaqsy ülgısın körsettı. Onyŋ imany öte berık edı. Sosyn Müliia apam, Aqlima apam men Hatidje apamdar köp bauyrsaq pısıretın. Olar samsa da pısıretın. Säl ösken şaqta, qymyz ışetınım esımde. Türkiiada jürse de qazaqtar jylqy bailap, qazy daiyndaityn. Şeşemnıŋ toiynda olar jylqy soiǧanyn estıgenmın. Jalpy meiramdarda köp qoi da soiatyn. Türkiialyqtar jylqy jemegen soŋ, qazır qazaqtar jylqyny az ūstaidy, degenmen älı de azdap jylqy etın, qymyzdy tabuǧa bolady.
- Al anaŋyz ben äkeŋız bır-bırımen qalai tanysqan?
Ol ekeuı Ankarada universitette jürgende tanysqan. Ekeuı de tarihta bırge oqyǧan. Sosyn ekeuı üilengen soŋ, Germaniiaǧa ketedı. Sol jaqta şeşem «Azattyq» radiosynda üş jyl jūmys ıstegen. Būl 1985 jyldarda bolǧan. Odan keiın Amerikaǧa, Viskinson ştatyna bılımın şyŋdauǧa ketedı. AQŞ-ta 1991 jyly men tudym. Sosyn ǧylymi därejesın alyp, Türkiiaǧa oralǧan. Qazır sol jaqta ekeuı de professor. Üide ekı balamyz, men jäne qaryndasym Hanike.
- Kerei myrza, bızdı tanystyrǧan osy konferensiia. Būl jerde qandai jobany tanystyryp jatyrsyzdar? Būl öz mamandyǧyŋyzǧa tıkelei bailanysty ma?
– Men özım kompiuter ǧylymyn Amerikada oqyǧanmyn. IT mamanmyn. 2009 jyly Niu-Iork qalasyna baryp, NYU universitetıne qabyldandym. Sosyn sol jerde Herst ielık etetın Hearst Corporation media holdingke jūmysqa tūrdym. Korporasiiasynda software jasadym. [Hearst kompaniiasyndaǧy «software» ūǧymyna kıretınder – olardyŋ media biznesın qoldaityn jeke nemese korporativtık IT-platformalary, jarnama tehnologiialary, analitika jüielerı jäne sifrlyq baspa qūraldary-avt.] Sosyn 2017 jyly menı sol holdingtıŋ Europadaǧy IT direktory etıp Londonǧa auystyrdy. 2020 jyly öz kompaniiamyzdyŋ negızın qaladyq. Būl konferensiiada tanystyryp jatqan Snapshot AI – būl ekınşı kompaniiamyz, men CEO-sy, iaǧni sonyŋ bas atqaruşy direktorymyn. Ony bız 2023 jyly qūrdyq. Būnyŋ bärınıŋ tamyry – AI, jasandy intellekt. Snapshot.reviews atty saitymyzda bärı körsetılgen. İnjenerlerdıŋ jasaǧan jūmystaryn özımız daiyndaǧan AI-ǧa beremız, sosyn ol saraptap, onyŋ tiımdı jäne älsız tūstaryn anyqtap beredı. Bızdıŋ missiiamyz qarapaiym: injenerlık toptarǧa jūmystaryn anyq jäne tüsınıktı etu arqyly olardyŋ äleuetın tolyq aşuǧa kömektesu. Kompaniialar ai saiyn tölem jasap, bızdıŋ önımdı tūtynady. Bızdıŋ jasandy intellekt qūraldarymyzben menedjerler tek sandardy ǧana emes, injenerlık şeşımderge qatysty naqty tüsınıkterdı de alady, solai önımdılıgın arttyrady.
- Jaqsy eken. Al bügıngı deiın qanşa kompaniia Sızderdıŋ osy qyzmettı alyp kördı?
– Äzırge asa köp emes. Otyz-qyryq kompaniiamen jūmys ıstep jatyrmyz. Olardyŋ köbı Amerikalyq kompaniialar. Bızdıŋ kompaniialardyŋ barlyǧynyŋ bazasy AQŞ ta ornalasqan: Niu-Iorkte, Delaverde.
- Alǧa qoiǧan arman-maqsatyŋyz qandai?
– Kompaniia üşın qoiyp otyrǧan maqsatymyz – damu. Bolaşaqta, inşalla, Iýnikorn standartyna sai, erekşe ülken kompaniia bolamyz. [Unicorn. Būl termindı venchurlık investor Eilin Li engızgen: naryqtyq baǧasy 1 milliard AQŞ dollarynan joǧary bolatyn, öte sirek, joǧary äleuettı jeke startap kompaniia degen söz. – avt.] Al jeke özımnıŋ armanyma kelsem, üilengenmın, äielım bar. Endı köp balaly-şaǧaly bolyp, ülken otbasyǧa ainalsaq deimın. Äielım – «Arsenal» klubynyŋ janküierı, al men «Qairatty» jaqsy köremın. Būiyrsa, aldaǧy aida ötetın «Arsenal – Qairat» matchyna qazaqşa kiınıp, ol «Arsenalǧa», al men «Qairatqa» qoldau bıldırıp baraiyn dep otyrmyz. [Küldı].
- Sız qazaq tılınde söilegıŋız kelıp tūratynyn, ol tıldı jaqsy köretınıŋızge kuä boldyq. Onyŋ tüpkı sebebı nede?
– Qazaq tılı – menıŋ özım. Qazaqstanǧa älı eş barǧan emespın. Bıraq Türkiiada jürsem de, Amerikada jürsem de, Angliiada jürsem de eşbır uaqytta ainalamdaǧy adamdardyŋ jüzı menıŋ bet-älpetıme ūqsaǧan emes. Al qai jerde qazaqty körsem, özımdı körgendei bolamyn. Sol üşın men qazaq tamyrym bar ekenıne öte quanamyn jäne jaqsy köremın. Qazaqstanǧa barǧym keledı. Ol jaqqa barsam otyz kün be, alpys kün be bolsam deimın. Qazaqşamdy solai jaqsartar edım. Bälkım jiyrma jyldan da köp bolǧan şyǧar, däl bügıngıdei qazaqşa köp söilespedım. Şeşemmen söilesuge boluşy edı, bıraq ol menıŋ qazaqşamdy asa ūnatpaidy, sondyqtan «şala qazaq» deidı maǧan. [Küldı]. Anamnyŋ qazaqşasy, onyŋ bauyrlarynyŋ qazaqşasy, qazaqy mınezı öte jaqsy saqtalǧan. Men üilengende, britandyq qūdasyna qazaqtyŋ şapanyn japty.
- Basqa jerde tuyp, jat jerde jetılse de, olardyŋ qazaqşasynyŋ saqtaluyna ne sebep dep oilaisyz? Öitkenı bärı bırdei olai jaqsy saqtai almady ǧoi?
– Tamyryna myqty bailansa, tarihyna myqty bailansa, «özdıgı» qazaq bolsa, özın qazaq sezınse, ol eşteŋesın ūmytpaidy. Tamyrynan när alyp tūrady.
- Ädemı aittyŋyz. Negızı bızdıŋ elde soŋǧy kezderı «bıregeilık» pe, «mendık» pe dep bas qatyryp jatqan ūǧymǧa ädemı atau berdıŋız ǧoi. Identity – Özdık! Qandai ädemı!.. Kerei myrza, qanşa qiyn bolsa da, tek qazaqşa jauap bergım keledı degen sözıŋızde soŋyna deiın tūrdyŋyz. Jaraisyz!
– Men qazaq, özbek, qyrǧyzben qazaqşadan basqa tılde söileskım kelmeidı. Ary ketse türıkşe söileuım mümkın. Bıraq ol bauyrlarmen eşqaşan aǧylşynşa söileskım kelmes edı.
- Işkı qaǧidaǧa berık ekensız. Täntı boldym. Jıgerıŋızdı şyŋdap, prinsipke berık etıp ösırgen äjelerıŋızge alǧys, ata-anaŋyzǧa raqmet. Sızben tanysqanyma, sızden sūhbat alǧanyma öte quanyştymyn. Ömır jolyŋyz daŋǧyl bolsyn, armandaryŋyzǧa jete berıŋız!
Alma Sailauqyzy
