Būl maqala – Qazaqstandaǧy memlekettık basqaru jüiesınıŋ ne sebeptı alǧaşqy täuelsızdık jyldaryndaǧy senım men serpındı joǧaltyp, uaqyt öte kele özgerısterdıŋ qozǧauşy küşınen inersiialyq mehanizmge ainalǧanyn tüsınuge jasalǧan talpynys.
Bız tym ūzaq uaqyt boiy «qolmen basqaru» rejimınde ömır sürıp kelemız. Strategiialyq oilaudy ūrandarmen, jüielılıktı ädemı prezentasiialarmen almastyrdyq. Bügın memleket aldynda naqty taŋdau tūr: ne aqyl men jauapkerşılıkke negızdelgen intellektualdy basqaru jüiesıne qaita oralu, ne biurokratiialyq inersiia batpaǧyna bırjola batyp qalu.
El Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev naqty jäne aiqyn tapsyrma qoidy — qysqa merzım ışınde jasandy intellekt tehnologiialaryn jedel jäne auqymdy engızu. Būl qadam tek sänge ılesu emes, ol zaŋdylyq: memlekettık basqarudyŋ tiımdılıgı edäuır tömendedı, al basqaruşylyq şeşımder jiı jüielı taldau men ūzaq merzımdı közqarassyz qabyldanady. Aita ketu kerek, mäseleler köp jinalyp qalǧan. Qiyndyqtar az emes.
Negızgı sebep – basqaru instituttarynyŋ tiımdılıgınıŋ tömendeuı jäne tūtastai alǧanda memlekettık basqaru jüiesındegı daǧdarys. Qazır bız qaita-qaita «qolmen basqaru» täsılıne jügınuge mäjbür bolyp otyrmyz. Eger 1990-jyldary būl amal uaqytşa ärı mäjbürlı şara bolsa, bügınde ol – jüielık qatelıkterdıŋ saldary.
Is jüzınde maqsatty basqaru – resurstardy bölu arqyly basqaruǧa ainaldy. Iаǧni, baǧdarlamalyq ıs-şaralarǧa qarjy bölu basty ölşemge ainalyp, naqty nätijeler men maqsattarǧa baǧyttalǧan basqaru mehanizmı älsıredı.
Jüielık qatelıkter: ekonomikadan sifrlandyruǧa deiın
Qoǧam özıne köpten berı sūraq qoiuy kerek edı: nege bızdıŋ basqaru modelı sonşalyqty tiımsız bolyp qaldy? Jauap aiqyn – elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq damuyn, salalyq keşenderı men öŋırlerdı josparlau men basqarudaǧy memlekettık täsıldıŋ joǧaluy.
Memlekettık täsıl — basqarudyŋ üştıgınıŋ üilesımdılıgın qamtamasyz etetın, iaǧni boljam jasau, josparlau jäne jeke jauapkerşılık mehanizmın teŋestıretın jüie — bügıngı taŋda būzylǧan. Şeşımder fragmentarly türde, saldaryn taldamai jäne vedomstvolar arasyndaǧy üilestırusız qabyldanady.
Memlekettık basqaru jüiesınde qyzmet atqarǧan täjıribeme süienıp, bırneşe maŋyzdy sabaqtardy atap ötkım keledı.
Bırınşı sabaq – ekonomikany şynaiy ärtaraptandyrudyŋ mänın tolyq tüsınbeu. Ärtaraptandyru degenımız – tek şikızattyq baǧyttan bas tartu ǧana emes, sonymen qatar jaŋa salalardy damytu arqyly ekonomikany keŋınen jaŋǧyrtu. Būl – IT, kreativtı industriialar, «jasyl» turizm, agrotehnologiialar sekıldı jaŋa baǧyttardy ılgerıletudı de qamtidy.
Ekınşı sabaq – şaǧyn jäne orta biznestı qarqyndy damytuǧa jäne ony şynaiy qoldauǧa uäkılettı organdar tarapynan jetkılıktı köŋıl bölınbeuı. Şaǧyn jäne orta biznes – innovasiianyŋ bastauy, äleumettık tūraqtylyqtyŋ kepılı. Eger käsıpkerlık ekonomikalyq ösımnıŋ özegıne ainalmasa, reformalar turaly aitudyŋ özı bos äŋgıme bolyp qala beredı.
Äleumettık ädılet sabaǧyn da eskeru maŋyzdy. Ol äleumettık saiasatty jaqsartudy, az qamtylǧandarǧa baǧyttalǧan kömek körsetudı, sondai-aq bılım beru men densaulyq saqtau salalaryna jetkılıktı investisiia saludy qarastyrady, būl aqyrynda adami kapitaldyŋ ösu sapasyna äser etedı. Sabaq mynada: ädılettı äleumettık saiasatsyz eşbır memleket tūraqty bola almaidy.
Sonymen bırge zaŋ üstemdıgı men jemqorlyqqa qarsy küressız tūraqty ekonomikalyq ösımge qol jetkızu mümkın emes. Sabaq mynada: qūqyqtyq memleket — ekonomikanyŋ ūzaq merzımdı jäne tūraqty damuynyŋ negızı ekenı tüsınıktı boluy qajet.
Maŋyzdy aspekt — jūmyspen qamtudyŋ ösuı jäne öŋırlerdıŋ teŋgerımdı damuy. Bügıngı künı öŋırler arasyndaǧy ömır süru deŋgeiı men jūmyspen qamtu boiynşa alşaqtyq sozylmaly sipatta saqtaluda. Sabaq mynada: öŋırlık saiasat tepe-teŋdık nüktesıne jetpei tūrǧanda, ekonomikalyq ösım tūraqsyz bolady.
Qazaqstan sekıldı damuşy memleket üşın sifrlandyru men jasandy intellektını engızu – tiımdılıktı jäne bäsekege qabılettılıktı arttyrudyŋ maŋyzdy tetıgı. Alaida bır närsenı anyq tüsınuımız kerek: sifrlandyru men jasandy intellekt adam aqylyn almastyra almaidy! Būl – tek qūral, al ony tiımdı paidalanu üşın käsıbi, analitikalyq oiy bar basşylar qajet. Sabaq mynada: sifrlandyru men jasandy intellekttı basqaruşylar üşın daiyn jäne negızdelgen şeşımder beretın panaseia nemese «kökten tüsken bereke» retınde qabyldamau qajet.
Osy jäne özge de sabaqtar bügıngı künı ükımettıŋ, iaǧni atqaruşy organnyŋ, parlamenttıŋ, iaǧni zaŋ şyǧaruşy organnyŋ jäne qoǧamdyq keŋesterdıŋ erekşe baqylauynda boluy tiıs dep oilaimyn.
Kadrlyq daǧdarys: käsıbi şeberlık emes, adaldyqqa basymdyq beru
Memlekettık basqaru jüiesınıŋ basty osal tūsy – kadrlyq daǧdarys. Basqaruşylardyŋ käsıbilıgı körsetılımdık adaldyqpen auystyrylǧan. Kez kelgen jerde bolaşaq jetekşıler naqty jauapkerşılık satylarynan ötken «tömennen joǧaryǧa» kadrlardy daiarlau jüiesı joiylǧan.
Kadr saiasatyn jaŋartu jolynda basqaruşylyq qabıletı älı qalyptaspaǧan jas mamandarǧa artyqşylyq beru täsılı tiımsız boldy. Nätijesınde kadrlyq saiasat damudyŋ qozǧauşy tetıgı emes, formaldy taǧaiyndaular qūralyna ainaldy.
2021 jyly aqpan aiynda Prezident Jarlyǧymen Memlekettık basqarudy damytudyŋ 2030 jylǧa deiıngı tūjyrymdamasy bekıtıldı. Konsepsiia klassikalyq basqaru teoriiasynyŋ dästürlı qaǧidattaryna säikes keledı. Sonymen bırge, qazırgı jaǧdai bar täjıribenıŋ jariialanǧan maqsattar men mındetterge säikes kelmeitının körsetedı. Iske asyrudyŋ älsız jaqtaryn mynalar dep belgıleuge bolady: maqsattar men täjıribe arasyndaǧy formaldylyq pen alşaqtyq, bilık deŋgeilerı arasyndaǧy üilestırudıŋ jetkılıksızdıgı, biurokratiialyq inersiia, jüielı transformasiiasyz sifrlandyru, sybailas jemqorlyqqa qarsy aspekt.
Nätijesınde, Konsepsiia maqsattary men mındetterınıŋ naşar oryndaluy nemese oryndalmauy sebepterın taldaudyŋ joqtyǧy men baqylau sapasynyŋ tömendeuı nätijesınde naqty serpılıs baiqalmaǧan dep aituǧa bolady.
Memlekettık organdardyŋ tapsyrmany baqylaudan alu üşın resmi negız bolyp tabylatyn qūjattar retınde memorandumdardy paidalanudyŋ ädetke ainalǧan terıs täjıribesı joiylǧan joq. adamdar «bos deklarasiialar men şeksız «jarqyn bolaşaq» prezentasiialarynan» şarşaǧan. Ortalyq atqaruşy organdardyŋ alǧaşqy basşylary ükımet qūramyndaǧy bır komanda bola tūra, bır-bırımen tüsınıstık memorandumdaryn qalai qol qoiatynyn qalai tüsınuge bolady?
Memlekettık basqarudyŋ älsızdıgınıŋ taǧy bır sebebı – şeşım qabyldauda jüielılıktıŋ bolmauy. Būl jaǧdaidyŋ sebebı — soŋǧy 20 jyl boiy ükımettıŋ özınıŋ naqty strategiialyq nemese jedel ıs-qimyl baǧdarlamasynyŋ bolmauy. Ükımet özınıŋ baǧdarlamasy retınde sailauda jeŋıske jetken partiianyŋ baǧdarlamasymen bırge Joldaudy ıske asyru boiynşa jalpyūlttyq jospardy esepteidı. Alaida mūndai jospar tek ükımettıŋ oryndauǧa mındettı qysqa merzımdı operativtık tapsyrmalar men mındetterdı ǧana anyqtaidy. Iаǧni, bügıngı künı jüie strategiiadan nätijege emes, tapsyrmadan tapsyrmaǧa ömır sürude.
Paradoks: basqaru bar, bıraq basqaruşylyq joq
Bügıngı taŋda memlekettık josparlau men basqarudyŋ būrynǧy salmaqty tiımdı jüiesı memlekettık, vedomstvolyq jäne aimaqtyq baǧdarlamalardyŋ jiyntyǧyna deiın qysqardy, olar jiyrma jyldan astam uaqyt boiy menedjment basqarudan belgılı bır basqaruşylyq panaseia retınde qabyldana bastady – olar bükıl basqaruşylyq subektını qamtuy mümkın baǧdarlamany äzırleu jetkılıktı deidı.
Alaida jobalyq basqaru qaǧidatyna köşu memlekettık baǧdarlamalardan bas tartyp, onyŋ ornyna ondaǧan ūlttyq jobalar qabyldauǧa äkeldı. Osynyŋ bärı QR Strategiialyq josparlau jäne reformalar agenttıgı (SJRA) qyzmetı josparlau jüiesın sapalyq tūrǧydan küşeite almaǧanyn aiǧaqtaidy.
Al Ūlttyq statistika biurosy (ŪSB) – statistika salasyndaǧy memlekettık saiasatty qalyptastyru men ıske asyruǧa jauapty uäkılettı organ. SJRA-nyŋ vedomstvolyq organy bolyp tabylatyn ŪSB 2023–2025 jyldardaǧy infliasiiany dūrys baǧalamauǧa tıkelei qatysy bar. Būl resmi statistikaǧa senımdı tömendetıp, makroekonomikalyq josparlaudyŋ dūrystyǧyna jäne dūrys şeşımder qabyldauǧa kedergı keltıredı.
Aita ketu qajet, SJRA-nyŋ vedomstvolyq baǧynysyna ötuımen, otandyq ǧylymi-saraptamalyq qauymdastyq pıkırınşe, ŪSB būrynǧy analitikalyq täuelsızdık deŋgeiın, sapaly qyzmettı jäne statistikalyq aqparatty keŋ qamtu men qoljetımdılık prinsipın joǧaltty. Būl onyŋ qyzmetı tolyqtai memleket qarajaty esebınen jürgızıluıne qaramastan oryn aldy.
Ūlttyq ekonomika ministrlıgı (ŪEM), sondai-aq Qarjy ministrlıgı men ŪSB, soŋǧy ekı jylda salyq tüsımderınıŋ boljamdaryn däl josparlamaǧany üşın jauapty. Mäselen, 2023 jyly respublikalyq biudjet boiynşa salyq tüsımderınıŋ jospary 9,6% qatelıkpen, al korporativtık tabys salyǧy (KTS) 21% nemese 1,1 trln teŋgege artyq josparlanǧan.
2024 jyly aiyrmaşylyq būdan da ülken boldy — boljam men naqty tüsım arasyndaǧy aiyrma 3,5 trln teŋge nemese 21,9%-dy qūrady. Qosylǧan qūn salyǧy (QQS) boiynşa qate – 29,5%, KTS boiynşa – 23,9% boldy.
Joǧary infliasiia halyq tabysyn azaityp, ekonomikalyq ösımnıŋ tiımdılıgın tömendetedı. Ūlttyq banktıŋ 2025 jyly infliasiiany 7,5–9,5%-dan 5,5–7,5% deŋgeiıne baiaulaidy degen boljamy aqtalmady. Aiqyn, mūndai eleulı qatelıkter Qarjy ministrlıgınıŋ tıkelei esepteu qatelıkterıne qatysty emes, olar ekonomikalyq ösım qarqynyn dūrys baǧalamaudyŋ saldarynan tuyndaidy.
Ekonomikalyq zertteuler instituty (İnstitut) – Qazaqstan ekonomikasyn damytu salasynda ǧylymi-zertteu jūmystarymen ainalysyp, ŪEM-ge baǧdarlamalar, strategiialar jäne orta jäne ūzaq merzımdı makroekonomikalyq boljamdardy äzırleude saraptamalyq-taldamalyq qoldau körsetedı.
ŪEM-ne täueldı aksionerlık qoǧamy retınde İnstitut ükımettıŋ ekonomikalyq saiasatyna ǧylymi-taldamalyq qoldau körsetumen jauapty. Būl jūmystyŋ eŋ maŋyzdy elementı respublikalyq biudjettı qalyptastyru kezınde makroekonomikalyq körsetkışterdı boljaudy ǧylymi-ädıstemelık süiemeldeudı qamtuy tiıs.
Alaida, 2005–2010 jyldary jaǧymsyz täjıribe qalyptasty: memlekettık organdarǧa ädıstemelık nūsqaular äzırleudıŋ ornyna İnstitut kerısınşe ŪSB-nan bekıtılgen ädıstemelerdı passivtı türde qabyldauşyǧa ainaldy jäne qarjylyq-ekonomikalyq körsetkışterdıŋ statistikasy men boljamdaryndaǧy jinalǧan qatelıkterdı joiu üşın süzgı qyzmetın atqara almai kelude.
Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınıŋ (ǦJBM) qaramaǧyndaǧy Ekonomika instituty ekonomika salasynda ırgelı jäne qoldanbaly zertteuler jürgızedı, Almaty qalasynda ornalasqan jäne Astana qalasynda filialy – Äleumettık-ekonomikalyq zertteuler ortalyǧy bar.
ǦJBM Ǧylym komitetınıŋ vedomstvolyq baǧynysynda bola otyryp, atalǧan institut ükımettıŋ ekonomikalyq blogynyŋ naqty qyzmetıne janama türde qatysy bar.
Osylaişa, üş ortalyq atqaruşy organ men ekı ǧylymi institutqa ie bola tūra, memleket ekonomika ösımınıŋ orta jäne ūzaq merzımdı kezeŋge arnalǧan ǧylymi negızdelgen boljamyna ǧana emes, tıptı aǧymdaǧy biudjettık josparlau kezeŋıne qatysty naqty qarjylyq-ekonomikalyq körsetkışterge de ie emes. Olardyŋ özara ıs-qimyly sinergiia bermeidı, būl – basqarusyz basqarudyŋ paradoksy bolyp tabylady.
Mäselenıŋ mänıne nazar audaru üşın qaita aita ketu kerek: ekonomikalyq bloktyŋ eŋ ülken «terıs» jaqtarynyŋ bırı — ekonomika saiasatyn industriialyq-innovasiialyq negızde ärtaraptandyrudy jüzege asyrudaǧy bırızdılıktıŋ bolmauy. Memlekettık baǧdarlamalar qabyldanyp, merzımınen būryn «oryndalǧanymen», olardyŋ naqty tüpkı nätijesı baiqalmaidy. Mūnyŋ ekı negızgı sebebı bar: bırınşıden — osy jäne özge de qūjattardyŋ jobalanuǧa deiıngı kezeŋde ǧylymi-ädıstemelık jäne saraptamalyq-taldamalyq tūrǧydan jetkılıktı deŋgeide daiyndalmauy; ekınşıden — olardyŋ oryndaluyn tiımdı baqylau jäne qajet tüzetulerdı jedel engızu üşın monitoringtıŋ joqtyǧy.
Auyl şaruaşylyǧy baǧytyndaǧy ǧylymi-zertteu instituttarynyŋ tiımdı jūmys ısteuı mäselesı bölek tūr. Olardyŋ qyzmetı jalpy alǧanda jetı qūlyptyŋ ar jaǧynda qalyp qoiǧandai. Ekonomikalyq jäne agrarlyq baǧyttaǧy instituttardy bırıktırıp, memlekettık organdarǧa täuelsız, eldıŋ äleumettık-ekonomikalyq damuyna arnalǧan jüielı ǧylymi-zertteu saraptamalyq-taldau institutyn qūryp, ony tıkelei Ükımetke baǧyndyru uaqyty kelgen şyǧar?
Izgı niettı oqyrman būl synnyŋ tūlǧalarǧa emes, instituttyq deŋgeige baǧyttalǧanyn tüsınedı dep ümıttenemın.
Oisyz tehnooptimizm
Qazaqstanda qauıptı eles tamyr jaiyp keledı — iaǧni sifrlandyru men jasandy intellekt özdıgınen basqaru salasyndaǧy mäselelerdı şeşedı degen senım qalyptasuda. Olar köbınese tiımdılıktı arttyru qūraly emes, öz aldyna maqsat retınde qabyldanady. Nätijesınde «aqyldy platformalar» men «sifrlandyru jobalary» instituttar men basqaru oilau jüiesın tübegeilı reformalaudyŋ ornyn basqandai, tehnologiialyq progress elesın tudyrady.
Mūndai täsıl eskı basqaru daǧdylary saqtalyp qalǧan «sandyq fasadty» qalyptastyrady: şeşımder inersiia boiynşa, saldarlaryn taldamai jäne vedomstvolar arasyndaǧy üilestırusız qabyldanady. Körıp otyrǧanymyzdai, tehnologiialyq infraqūrylymnyŋ damuy basqaruşylardyŋ strategiialyq oilau jäne derektermen jūmys ısteu qabıletınen jyldamyraq jürıp jatyr.
Nätijesınde el mynadai paradoksqa tap boldy: tehnologiia bar – al basqaru joq. Qate boljamdar, būrmalanǧan statistika men formaldy esepter taldaudyŋ ornyna sifrlandyrudyŋ syrtqy «körınısterın» qoiudyŋ saldaryna ainaldy. Ziiatkerlık mazmūnsyz tehnologiialar men derekter jinalyp, bıraq nätijege jūmys ıstemeitın jaŋa biurokratiia türıne ainaluda.
Basqaruşylyq jaŋǧyrudyŋ bes qadamy
Joǧary mınberlerden qanşa aitylǧanymen, jaŋa ekonomikalyq saiasattyŋ naqty körınısı äzırge baiqalmaidy. Būl jaǧdaidy bır sätte tüzetu mümkın emes, öitkenı biurokratiialyq jüienıŋ inersiiasy ondaǧan jyldar boiy jinalyp kelgen. Alaida däl qazır deklarasiialardan basqarudy ziiatkerlık tūrǧyda qaita qūrylymdauǧa köşu qajettılıgı tuyndap otyr.
1990-jyldardaǧy täjıribe körsetkendei, şeşuşı reformalardy resmi şeneunıkter emes, jüieden tys sarapşylar men ekonomister — analitikalyq oilau qabıletı bar, ǧylymi tärtıp pen jauapkerşılıkke ie adamdar jüzege asyrǧan.
Strategiialyq boljau sapasyn jäne basqaruşylyq şeşımderdıŋ üilesımdılıgın arttyru maqsatynda, menıŋ oiymşa, osy kezeŋde strategiialyq boljau men memlekettık şeşımderdı baǧalau üşın obektivtı jäne täuelsız ǧylymi negızdelgen bazany qalyptastyruǧa qol jetkızuımız qajet.
Osy maqsatta mynalar qajet:
• boljamdar men strategiialardaǧy jüielık qatelıkterdıŋ sebepterın taldau;
• memlekettık instituttardyŋ tiımdılıgıne täuelsız baǧalau jürgızu;
• memlekettık qūrylymdardaǧy adami kapital sapasyn arttyru jönınde şaralar äzırleu;
• öŋırlerdıŋ teŋgerımın qamtamasyz etu jäne halyqaralyq resurstardy tartu maqsatynda jüielı şaralar men şeşu joldaryn ūsynu, öitkenı öŋırler älı de öz şekaralary aiasynda oqşaulanǧan küiınde qalyp otyr;
• damu instituttary, biznes jäne kvazimemlekettık sektor arasyndaǧy özara ıs-qimyldy üilestıru üşın qarjylyq-tehnologiialyq tetıkterdı äzırleu.
Joǧaryda aitylǧandarǧa süiene otyryp, basqaruşylyq jaŋǧyruǧa bes qadam jasau oryndy dep esepteimın:
1) strategiialyq josparlaudy memlekettık saiasattyŋ negızı retınde qaitaru;
2) memlekettık organdardyŋ qoǧamdyq bırlestıkter men ükımettık emes ūiymdarmen jūmysyn küşeitu;
3) kadrlyq saiasatty qaita qūru — adaldyqtan käsıbi şeberlıkke köşu;
4) şeşımder qabyldauda ǧylym men saraptamanyŋ rölın küşeitu;
5) sifr tek qūral bolyp tabylatyn, al intellekt – qozǧauşy küş bolatyn ziiatkerlık memleket qūru.
Ziiatkerlık batyldyq uaqyty
Täuelsız ziiatkerlıktıŋ iadrosy joq bolsa, memlekettık basqaru inersiianyŋ tūtqynynda qala beredı. Jüienı reformalau ūrandardan emes, basqaruşylardyŋ analitikalyq adaldyǧy men käsıbi qūzyrettılıgın qalpyna keltıruden bastaluy tiıs. Bızge tek sifrlandyru emes, bilıktıŋ intellektualizasiiasy qajet — iaǧni şablon boiynşa basqarudan taldau arqyly basqaruǧa köşu.
Qazaqstan sol şekaraǧa jettı, onda eskı mehanizmder endı jūmys ıstemeidı, al jaŋa mehanizmder älı qalyptaspaǧan. Elge tek «sifrlyq memleket» emes, oilaityn memleket qajet — şeşımder taldau, jauapkerşılık, bılım jäne senımdı statistika negızınde qabyldanatyn memleket. Şynaiy jaŋǧyrtu jaŋa qūjattar men instituttardan emes, oilau sapasynyŋ jaŋa deŋgeiınen bastalady.
Bügın ziiatkerlık batyldyq, käsıbilık jäne jüielılık uaqyty keldı — būl ärqaşan küştı memlekettı formaldy basqarylatyn memleketten erekşeletetın qasietter.
Olai bolmaǧan jaǧdaida, bız mındettı türde klandyq ekonomika men oligopoliialyq üstemdık batpaǧynan, sybailas jemqorlyqtyŋ qoiu laiynan şyǧa almaimyz. Al būl, öz kezegınde, memleketke qajettı kölemde äleumettık baǧdarlamalardy qoldauǧa mümkındık beretın myqty, bäsekege qabılettı ekonomikany qalyptastyruǧa jol bermeidı.
Edıl Mamytbekov
QR Parlamentı Senatynyŋ janyndaǧy Senatorlar Keŋesınıŋ müşesı
Eskertu: Avtordyŋ közqarasy redaksiia közqarasyn bıldırmeidı
