Қытай экономикасы бүгінде пандемиядан кейін жалпы ішкі өнімнің көрсеткіші жоғары бірден-бір экономика. Сондықтан Қытай сәйкесінше жаһандық және аймақтық дамудың басты драйверіне айналады.
Бұл тұрғыда Қазақстан өте тиімді позицияны иелене алады. Өйткені біздің ел - Қытаймен ынтымақтастықтың көлемі мен қарқыны бойынша тек Орталық Азия елдері арасында ғана емес, бүкіл посткеңестік кеңістікте көшбасшы. Бұл - туризмді қоспағанда, барлық салаларды қамтитын ынтымақтастық. Бұған Қазақстан әр түрлі құрылымдарының мақсатты жұмысы мен жоғары деңгейдегі сенімді қарым-қатынас құрудың арқасында қол жеткізді
Төменгі старт - жоғары қолдау
Қазіргі қазақ-қытай қатынастарының осы уақытқа дейін салыстырмалы түрде қысқа тарихы бар екенін және 1992 жылы іс жүзінде нөлден бастағанын мойындау керек. Жағдай лингвистикалық және мәдени аспектілердегі терең алшақтықтан, заңнама мен іс қағаздарын жүргізудің ерекшеліктерін, жабық нарықтарды және командалық экономикадан нарықтық механизмдерге кенеттен көшудің жалпы хаосымен күрделене түсті.
Мұндай жағдайда кәсіпкерлердің немесе өндірушілердің өздері (кез-келген бизнес, тауар не қызмет болсын) мемлекет тарапынан қолдау көрсетілмесе жақсы нәтиежелерге қол жеткізе бермейді. Алғашқы 10 жылдан астам уақыт ішінде екіжақты экономикалық ынтымақтастықты сарқып шығарған «шаттл бизнес» және мұнай-газ саласындағы ынтымақтастық - бұл жарқын көрсеткіш.
Екі ел бір-бірін қызықтыратын барлық салаларда байланыс орнатып, тетіктер, заңнамалар, логистика, бірлескен жобалар және басқа да нюанстарды жан-жақты қарастырып, шешкен кезде бәрі өзгерді.
Бұл жерде Қытай лидерлерімен тығыз байланыс орната білген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жеке беделінің маңызды рөлін атап өтпеуге болмайды. Сол кездегі Цзян Цземиньнан қазіргі жетекші Си Цзиньпинге дейін.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевты Қытайда тек дипломатиялық ортада ғана емес, сонымен қатар қытайлық зиялы қауым да жақсы біледі, өйткені оның жазған «Преодоление» кітабы тіпті 2000-жылдардың басында қытай тілінде басылып шыққан. Ол кітапта Тоқаев өзі себепкерлер қатарында болған қазақ-қытай қарым-қатынастарының қалыптасуына ерекше назар аударған.
Осы уақыт аралығында саяси деңгейдегі стратегиялық серіктестік жоспарына енген қазақ-қытай қатынастары барлық бағыттар бойынша біраз өзгеріске ұшырап үлгерді. Экономикалық ынтымақтастық құрылымы түбегейлі өзгерді, көлік жобалары қазірдің өзінде жақсы нәтижелер көрсетуде, елдер арасында мәдени-гуманитарлық сала да кеңеюде. Қазақстанның Қытайда 2010 жылдан бері қарай танылу деңгейі салыстырмалы түрде жоғары болды және бұл көп жағдайда тынымсыз еңбектің нәтижесі.
Енді біз тағы не істей аламыз?
Сонымен екіжақты ынтымақтастық өте жақсы қарқынмен дамып келеді, бұл сандық және сапалық көрсеткіштерге де қатысты. 2019 жылғы мәліметтер бойынша ҚР сауда айналымындағы ҚХР үлесі 13,88% құрады.
Жалпы, 2019 жылы Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы 23,4% өсіп, 14,4 миллиард долларды құрады. 54,4% немесе 7,8 миллиард доллары экспорттың үлесінде; тиісінше 45,6% немесе импортқа 6,6 миллиард доллар. Соңғы бес жылда елдер жалпы сомасы 55 миллиард доллар сатты. Соңғы үш жылда елдер арасындағы сауда жылына орта есеппен 22,5% өсті.
- 2020 жылдың тоғыз айлық статистикасына үңілсек, Қытай біздің елге валюта ағынының рекордтық көрсеткішін қамтамасыз етіп, қазақстандық өнімнің негізгі сатып алушысы болыпты.
Өкінішке орай, 2020 жылда орын алған пандемия салдарынан айналым болжамдары төмендеп кетті. Осы тұстағы Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда қатынастарының әлсіреуі ел экономикасына қатты әсер етуі мүмкін. Сондықтан, бірқатар салаларда мемлекеттік органдар мен бизнестің үйлестірілген жұмысы ауадай қажет.
Бұл жерде мынаны атап айтуға болады: қазақстандық кәсіпкерлердің Қытай нарығына шығуына жағдай жасау керек, ең алдымен бұл ауылшаруашылық өнімдеріне қатысты. Сондай-ақ маңыздылығы жоғары салалар қатарында инвестициялық ынтымақтастық, транзиттік жобалар, трансшекаралық сауда, қаржылық операциялар және т.б.бар.
Қазақстанның сауда және интеграция министрлігінің пайымдауынша, Қазақстан Қытай нарығын металлургия, мұнай-химия, машина жасау, химия және тамақ өнеркәсібі өнімдерінің кем дегенде 60 атауын, сондай-ақ құрылыс материалдарын жалпы сомасы 808 миллион долларға дейін қамтамасыз ете алады. Бұл деректер Қазақстан-Қытай ынтымақтастық комитетінің Сауда-экономикалық ынтымақтастық комитетінің 2020 жылғы шілдедегі 11-отырысының қорытындысы бойынша жарияланды.
Шеберхана мен кішігірім қойма
Осы уақытқа дейін ауылшаруашылық өнімдерінің ішінен қазақстандық экспорттың ондығында 9-шы орынды иеленетін бидай мен меслин ғана кірді. Ал Қытай қазір басты назарды тіпті мұнай мен газға емес, металдарға аударады. Экспорттың негізгі элементтеріне тазартылған мыс және өңделмеген қорытпалар, радиоактивті элементтер мен изотоптар, сондай-ақ мыс кендері мен концентраттары жатады.
Соған қарамастан, ҚХР-ға қазақстандық агроөнеркәсіптік кешен өнімдерінің экспорты соңғы жылдары, асыра сілтеусіз айтсақ, өсу кезеңін бастан өткерді, бүгінде ол импорттан да асып түсті. Мәселен, тек қана ковидалды кезеңде ауылшаруашылық өнімдерінің экспорты 430 миллион долларды құрады. Отандық астық Қытайда үлкен сұранысқа ие, жылына 500 мың тоннаға жуық бидай жіберіледі.
Қазақстанның ҚХР-дағы елшісі Шахрат Нұрышевтің айтуынша, соңғы 3-4 жылда ауыл шаруашылық өнімдерін жеткізу бойынша 13-тен астам хаттамаларға қол қойылған. Бұл сиыр, қой, жоңышқа, рапс және басқалары. Бүгінде өнімнің жекелеген түрлеріне жеткізу басталды. Қазіргі уақытта 180 қазақстандық кәсіпорында өз өнімдерін Қытай нарығына жеткізуге рұқсат бар.
Қазақстанның Ауыл шаруашылығы министрлігі соңғы жылдары мұздатылған балық, өсімдік майы мен майлы дақылдар экспорты 2,5 еседен астамға артқанын атап өтті. Сонымен қатар, қазіргі уақытта балық, қой, ара өсіру және жылқы өнімдері, бидай, кебек және соя бұршақтары үшін нарық толығымен ашық.
Дегенмен, әр тақырыпты мақұлдау процесі - көптеген нюанстармен жұмыс. Ет, ірі қара және союға арналған ұсақ малдарға, бір өркешті түйелерге қойылатын ветеринариялық талаптар келісілуде.
Өсімдік шаруашылығына келетін болсақ, арпа, жүгері, зығыр, бұршақ, мақсары және басқа да бақша өсімдіктеріне қойылатын фитосанитарлық талаптарды үйлестіру әдісі қолданылады.
Қазақстандық жұмыртқа өндірушілер Қытай нарығына шығуға деген ұмтылыстары туралы да айтады. Сонымен, осы жылдың наурыз айында Қазақстанның жұмыртқа өндірушілер қауымдастығы Қытайға оңай жеткізуге болатын құс фабрикаларынан 300-400 миллионға жуық жұмыртқа жиналатынын айтты. Қазір өндірушілердің айтуынша, қазақстандық жұмыртқалар Ауғанстанға, Қырғызстанға және Тәжікстанға экспортталады және кірісі ондаған миллион долларды құрайды.
Қытайдың батыс және орталық аймақтары егіншілік жағынан бай емес. Жер бедерінің көп бөлігі шөлді немесе таулы. Мәселен, Шыңжаңда территорияның 10% -ы ғана құнарлы. Қазақстандықтар да, қытайлық сарапшылар да тиісті бағадағы сапалы және экологиялық таза ауылшаруашылық өнімдеріне жоғары қызығушылықтың барын айтады.
Экономика мен сенімге инвестиция
Қытай бүгінде Қазақстан экономикасындағы негізгі инвесторлардың бірі болып табылады. Ұлттық банктің бағалауы бойынша, Қытай Қазақстанға шетелден келген инвестициялар көлемі бойынша 4-ші орында тұр және тартылған қытай капиталының көлемі 15,6 млрд АҚШ долларын құрайды. Қытайдың жылдық инвестициялық ағыны орта есеппен 22% өседі.
2020 жылдың алғашқы 9 айында Қытайдың Қазақстанға салған инвестициясы рекордтық 80% өсіммен 360 миллион долларды құрады. Пандемияға қарамастан, өсім әдеттегіден едәуір тыс жоғары болды.
ҚХР негізінен көлік және қойма, тау-кен қазу өнеркәсібі, өндіріс, құрылыс, қаржы және сақтандыру қызметі сияқты салаларға инвестиция салады. Қазақстан өз кезегінде ҚХР экономикасына 500,4 миллион доллар инвестициялады.
Осы жерде айта кету керек, айтылған сомалар таңқаларлық миллиардтар болса да, қытайлық компаниялар мен қаржы құрылымдарынан сол қаражатты бөлу процедуралары ұзақ, әрі оңай емес. Қытай өз тарапынан әр жоба үшін «инвестиция қайтарымы» мәселесін принципиалды түрде маңызды санайды, олар болмашы жобаларға жайдан-жай ақша бөлмейді.
Сондықтан, инвестицияларды тарту бойынша келісілген әрбір жоба көбіне жылдар бойғы еңбектің жемісі, бірақ сырт көзбен бақыласа, олай болып көрінбеуі мүмкін.
Мысалы, бұл тұста бір жағынан қазақстандық экономикаға деген сенімділікті сақтау және әр жоба үшін жақсы кепілдіктер беру, екінші жағынан өз позициясын қорғай білу және жасай алатыннан артық уәде бермеу өте маңызды.
Си Цзиньпин өзінің негізгі геосаяси бастамасы «Белбеу және Жол» жобасын Орталық Азияға сапары кезінде бастаған болатын. Қазір бұл үлкен жоба, оның шеңберінде бүгінде ҚР мен ҚХР арасындағы көлік ынтымақтастығы дамып келеді. Бұнда «Нұрлы жол» қазақ мемлекеттік бағдарламасының бірқатар кезеңдері мен «Белбеу және Жол» бастамасы бірлескен жобалары туралы сөз қозғалып тұр.
Мұнда қазірдің өзінде нақты жетістіктер бар: Алашанькоу шекара нүктесінен Қазақстан арқылы Еуропаға теміржол құрылысы, Қорғас құрғақ портының жұмысы, Батыс Қытай - Батыс Қазақстан автомобиль жолының қазақстандық бөлігінің аяқталуы және т.б.
Егер сіз транзиттік ағындардың өсуі туралы статистиканы қарасаңыз, ондағы сандар шынымен де әсерлі. «ҚТЖ» ҰК » АҚ мәліметтері бойынша, 2011 жылдан бастап 2019 жылдың соңына дейін Қазақстан арқылы Еуропаға трафик көлемі жылына сәйкесінше 1-ден 201000 контейнерге дейін өсті. Пандемияға қарамастан, Қытай-Еуропа бағытындағы трафик екі есеге жуық өседі деп болжайды ҚТЖ.
Негізінен жетістіктер айқын, Лондоннан Қытайдың Иву қаласына (Чжэцзянның жағалауындағы провинциясы) трансқұрлықтық пойыз сәтті жұмыс істейді. ЕО-дан Қытайға жыл сайын Қазақстан арқылы кем дегенде 5000 пойыз өтеді деп күтілуде.
2020 жылдың қазан айының соңында Достық - Алашанькоу арқылы өтетін Қытай - Еуропа пойыздарының саны 2020 жылдың басынан бері 4 мыңға жетті. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 45% артық. 2020 жылдың тоғыз айында Қорғас арқылы 4 390 контейнерлік пойыз өтті, бұл былтырғы және оның алдыңға жылдағы жалпы саннан асып түсті.
Осылайша, қалыптасқан қазақ-қытай қарым-қатынастары көптеген жағынан жоғары деңгейге жетті. Бұл Қазақстандағы сыртқы қатынастар мен өркендеуді жақсарту, өмір сүру деңгейін жақсарту, жұмыс орындарын құру, технологиялар мен мүмкіндіктерді тарту жолында қызмет атқарып жүрген азаматтардың арқасында қол жеткізілген нәтиже.
Татьяна Каукенова
