سوعىس شىندىعى مەن سوۆەتتەر وداعى قۇرامىندا ەرلىك كورسەتكەن حالىقتار وكىلدەرىنە دەگەن كوزقاراستىڭ دا ارقيلى بولعانى بۇگىندە ايتىلىپ، جازىلىپ جاتىر. وسى ورايدا مايدانداعى قازاق ازاماتتارىنىڭ ەلەنبەي قالعان ەرلىك ىستەرىن مۇراعات ماتەريالدارى نەگىزىندە جۇرتشىلىققا جاريالاپ جۇرگەن بەلگىلى پۋبليتسيست، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتەن “ايقىن” گازەتى العان سۇحباتتى جاريالاۋدى ءجون كوردىك.
– مۇحتار ابرارۇلى، ءسىز رەسەيدىڭ ورتالىق مۇراعاتىندا جاتقان دەرەكتەردى ءسويلەتىپ، بىرنەشە ماقالا جازدىڭىز. قازاقستاندىقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ سوعىستى توقتاتىپ، جەڭىستى جاقىنداتۋعا قوسقان ۇلەسىنە شىنايى باعا بەرىلدى مە؟
– ول سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن سىزگە مىنانى ايتايىن. ءبىز كەيدە وزىمىزگە ءوزىمىز ساۋال قويامىز. «وسى ءبىزدىڭ قازاق قانداي حالىق؟» سوندا باسىمىزعا حالقىمىزدىڭ نەشە ءتۇرلى سيپاتى كەلەدى. سونىڭ ءىشىندە ەڭ ءبىرىنشى ويعا ورالاتىنى – «قازاق – باتىر حالىق» دەگەن ءسوز. شىندىعىندا، تەرريتورياسىنا بەس فرانتسيا نەمەسە ون ۇلىبريتانيا سىيىپ كەتەتىن، الەمدە جەر كولەمى جونىنەن 9-ورىندا تۇرعان مەملەكەتتى تەك باتىر حالىق ۇستاپ تۇرا السا كەرەك. قازاق حالقىنىڭ باتىرلىق قاسيەتىنىڭ جاڭا زاماندا كوزگە ءتۇسكەن كەزى – ۇلى وتان سوعىسى دەپ سيپاتتالعان سوعىس بولدى. بۇل ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا سول كەزدەگى 70-كە جۋىق مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى قاتىستى. جەرشارى حالقىنىڭ 80 پايىزىن قامتىعان ەكىنشى جاھاندىق سوعىستا قازاق حالقىنىڭ باتىرلىعىنىڭ داڭقى ءبۇكىل الەمگە جايىلدى. سول كەزدە سوۆەت وداعىنىڭ باس باسىلىمى «پراۆدا» گازەتىندە ورىستىڭ اتاقتى جازۋشىسى يليا ەرەنبۋرگ بىلاي دەپ جازعان. سوزبە ءسوز كەلتىرەيىن: «ودين فريتس منە سكازال: «پروتيۆ ناس بىلي ستراشنىە سولداتى – يح نە موگ وستانوۆيت نيكاكوي وگون، وني بەجالي پريامو نا ناس. پوتوم منە سكازالي، چتو ەتو – كازاحي». بۇل – 1942 جىلى 18 قازاندا جاريالانعان ماقالا. ال ەندى بۇل سوعىستا شىعىن وتە كوپ بولدى. سوندا قازاق حالقىنىڭ باتىرلىعىن كورسەتكەن ازاماتتاردىڭ بارلىعى بىردەي باتىر اتاعىن الا العان جوق. مىسالى، تولەۋعالي ءابدىبەكوۆ دەگەن قازاق 397 نەمىستىڭ كوزىن جويعان. ءبىر – ءوزى. اسقان مەرگەن ادام بولىپتى. سوعىستا مەرگەندەردىڭ ولتىرگەن ادامدارى كىتاپشاسىندا جازىلىپ، كومانديرلەرى قول قويىپ بەكىتىپ وتىراتىن بولعان. ول كىسىنىڭ ەرلىگى جايىندا سول 1942 جىلدىڭ وزىندە «كومسومولسكايا پراۆدا»، «كراسنوارمەيسكايا» گازەتتەرىندە ماقالالار جاريالانعان. سول سەكىلدى ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ 268 نەمىستىڭ كوزىن جويعان.
ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ – 1943 جىلى نەۆەل قالاسىن جاۋدان ازات ەتۋ شايقاسىندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ادام. يزوچا ستانساسىندا «ستۋپەنچاتايا ۆىسوتا» دەپ اتالاتىن جوتادا قازاقتىڭ اياۋلى باتىر قىزى مانشۇك مامەتوۆا ەكەۋى نەمىستەرگە قارسى كەسكىلەسكەن شايقاستا قاتار سوعىسقان. ىبىرايىم مانشۇككە وق ءتيىپ، قازا تاپقاندا مانشۇكتىڭ دەنەسىن جاۋعا تاستامايمىن دەگەن شەشىممەن قاسىندا قالىپ، ەكى قازاق سول جەردە ولگەن. مەرگەن تۋرالى دەرەكتەر ناقتى بولۋى ءۇشىن ءبىز 2019 جىلدىڭ 14 قازانىندا رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق اسكەري مۇراعاتىنا سۇراۋ سالىپ، ى.سۇلەيمەنوۆكە قاتىستى بارلىق كۇجاتتاردى الدىرعان ەدىك. نەمىستەر ونى سىرتىنان «دالا مەرگەنى»، «جانالعىش ازيات» دەپ اتاپ، قاتتى سەسكەنگەن. ءتىپتى، سۇلەيمەنوۆتى اتىپ ءتۇسىرگەن نەمىس سنايپەرىنە مول سىياقى مەن ماراپات تا تاعايىنداعان. سويتكەن باتىر ۇلعا سوۆەتتىك بيلىك باتىر اتاعىن قيماي، ءبىر جىل وتكەندە بارىپ «لەنين» وردەنىن عانا بەرەدى. ال سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە ميلليونداعان سوۆەت اسكەرى بەكەردەن-بەكەر تۇتقىنعا ءتۇسىپ، بەكەردەن-بەكەر شەيىت بولىپ كەتتى. تۇتاس ارميالار، بىرنەشە ميلليوننان استام ادام يا شەيىت بولدى، يا كونتسلاگەرگە ءتۇستى. ال قازاقتىڭ باتىر ۇلدارى ءبىر عانا تولەۋعالي مەن ىبىرايىمنىڭ ءوزى قانشاما جاۋدىڭ كوزىن قۇرتتى. مىنە، قازاق قانداي حالىق دەگەندە، قازاق – باتىر حالىق، باتىرلىعىن دالەلدەپ وتكەن حالىق دەيتىنىمىز – وسى. قازاقتىڭ باتىرلىعىنىڭ شىرقاۋ شىڭى – رەيحستاگتىڭ توبەسىنە تىگىلگەن تۋ بولدى. ونى ءبىرىنشى بولىپ تىككەن دە قازاق.
فوتودا: مۇحتار قۇل-مۇحاممەد
– بەرليندى الارداعى دايىندىق، شابۋىلدىڭ قالاي وتكەنى جايىندا دا قازىر جاڭا دەرەكتەر ايتىلىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قوعام شىنايى اقپاراتقا قول جەتكىزە الدى ما؟
– بارلىق شىنايى مالىمەت تولىعىمەن اشىلا قويعان جوق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى تاريحتى ءار مەملەكەت وزىنشە جازادى. ول ءۇشىن سول ۋاقىتتاعى ساياسي قاتىناستاردى، ەلارالىق بايلانىستاردى تولىق بىلمەي، ءار دەرەكتى جۇيەلەپ الماي ناقتى كارتينانى وسىلاي دەپ سيپاتتاۋ قيىنداۋ. دەسەك تە، 1945 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا سوعىس ءوزىنىڭ شەشۋشى ساتىنە كەلىپ جەتكەن بولاتىن. 16 ساۋىردە اتاقتى «بەرلين وپەراتسياسى» باستالادى. وسى جەردە مىنا ءبىر دەتالدى ايتا كەتەيىن. ول وپەراتسيا باستالار الدىندا بەرليننىڭ تاعدىرى شەشىلىپ قويعان ەدى. ۇلكەن ءۇشتىكتىڭ كەزدەسۋىندە گەرمانيانىڭ ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىر جاعى سوۆەتكە، ەكىنشى جاعى امەريكا وداقتاستارى جاعىنا قارايتىنى بەكىتىلدى. اقش پرەزيدەنتى ف.رۋزۆەلت پەن ۇلىبريتانيا باسشىسى ۋ.چەرچيللدىڭ ءبىر-بىرىنە جازعان قۇپيا حاتتارىنان ونى قالاي الۋدىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى دا دايار بولعانىن بىلەمىز. بەرليندى ءۇش جاقتان قورشاپ، شىعىنسىز دا الۋدىڭ مۇمكىندىگى بولعان. وندا كىسى ءولىمى ءبىرنەشە ەسە از بولاتىن ەدى. بەرلينگە باتىس جاعىنان لەيپتسيگ قالاسىن العاننان كەيىن وداقتاستار اسكەرى كەلەدى. وداقتاستار اسكەرىن باسقارعان باس قولباسشى، گەنەرال دۋايت ەيزەنحاۋەر دەگەن اسكەري قايراتكەر، كەيىن ول اقش-تىڭ پرەزيدەنتى بولدى. سوۆەت وداعى جاعىنان ءۇش بىردەي مايدان جىلجىپ كەلە جاتىر. مارشال گ.جۋكوۆ باسقاراتىن «ءبىرىنشى بەلارۋس مايدانى»، «ءبىرىنشى ۋكراين مايدانى»، ونى مارشال ي.كونەۆ باسقارادى، «ەكىنشى بەلارۋس مايدانىن» مارشال ك.روكوسسوۆسكي باسقارعان. روكوسسوۆسكي بەرليننىڭ سولتۇستىك جاعىنان، كونەۆ وڭتۇستىگىنەن، تۋرا شىعىس جاق قاسقا ماڭدايدان جۋكوۆتىڭ قولى كەلگەن. سول كەزدە امەريكالىقتاردىڭ دا بەرليندى الۋعا مۇمكىندىگى بولعان. بىراق دۋايت ەيزەنحاۋەر ەسەپتەپ كورەدى، كەم دەگەندە 100 مىڭ اسكەردەن ايىرىلۋ قاۋپى بار. ول – دەموكراتيالى ەلدىڭ قولباسشىسى. ەرتەڭ ەلگە بارعاندا اقش كونگرەسىنىڭ الدىندا سۇراۋى بار، «100 مىڭ اسكەردى قايدا جىبەردىڭ؟» دەسە، امەريكا حالقىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەم؟! بۇل وتە اۋىر شىعىن ەكەن، مەن بۇعان بارا المايمىن» دەيدى. ال سوۆەتتەر جاعى قايتكەن كۇندە دە بەرليندى ءبىز الدىق دەگەن اتاقتى الۋ ءۇشىن، شابۋىلدى باستاپ جىبەرەدى. كەيىن بەلگىلى بولعان دەرەكتەرگە قاراساق، نەبارى 23 كۇنگە سوزىلعان وسى وپەراتسيادا كەڭەس اسكەرىنىڭ شىعىنى قايتىس بولعانداردى، جارالانعاندارىن قوسا ەسەپتەگەندە، 361 367 ادامعا جەتكەن. قاھارمان قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «ءتورت جىل بويعى سۇراپىل سوعىستىڭ نەبىر سۇمدىق قيامەتتەرى كوز الدىمدا. بىراق بەرليندى الارداعى، رەيحستاگقا تۋ تىگەردەگى قىرعىن – ول ناعىز جويقىن قىرعىن!» – دەگەن اشىنا، اشۋلانا سويلەۋىنىڭ استارىندا وسىنداي سىر بار.
وسى جەردە تاعى ءبىر قاتەلىك كەتكەن. ەگەر جوعارىدا ايتىلعان ءۇش ۇلكەن مايداندى جاۋىپ جىبەرىپ، ءۇش جاعىنان قورشاسا، بەرلين وپەراتسياسى جەڭىلدەۋ وتكەن بولار ەدى. بىراق روكوسسوۆسكيدىڭ ۇلتى – پولياك. ماسكەۋ بيلىگى «بەرليندى پولياك الدى» دەگەن ءسوزدى ايتقىزباۋ ءۇشىن ونىڭ اسكەرىن كالينينگراد جاعىنداعى مايدانعا قالدىرادى. نەگىزى، سول كەزدە كالينينگرادتاعى سوعىستى كەيىنگە قالدىرا تۇرۋعا دا بولاتىن ەدى، ويتكەنى جاۋ اسكەرى ول جەردە ونسىز دا قورشاۋدا جاتىر عوي. ءسويتىپ، ۇلتى ورىس ەكى مارشالدىڭ اسكەرىن عانا بەرلينگە كىرگىزگەن.
بەرليننىڭ شىعىس جاعىندا 50-60 شاقىرىمداي جەردە نەمىس تاراپىنان بەرىك قورعانىس جاسالعان «زەەلوۆ بيىكتىگى» دەگەن بولعان. سوۆەت اسكەرىنە سول بيىكتىكتى باعىندىرۋ كەرەك. ول جەردى ميلليونعا جۋىق نەمىستىڭ اسكەرى قورعاپ تۇر. سوۆەت اسكەرى – 2,5 ملن ادام. وسى بيىكتىكتى الۋ كەزىندە رەسمي دەرەكتە 30 مىڭ، بەيرەسمي دەرەكتەردە 80 مىڭنان استام ادام قىرىلعان. كەيدە جۋكوۆتى «گەنەرال-مياسنيك» دەپ اتايتىنى سوندىقتان. اقىرى، ۇلكەن اسكەر شىعىنىمەن سوۆەت اسكەرى بەرلينگە كىرەدى. ءساۋىردىڭ 28, 29, 30-شى كۇندەرى بەرليننىڭ كوشەسىندە، عيماراتتار ىشىندە كەسكىلەسكەن قاندى شايقاس ءجۇرىپ جاتتى. ەڭ سوڭعى 1 مىڭ مۇزداي قارۋلانعان، ابدەن تاجىريبەسى مول سس-ءتىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن وفيتسەرلەرىنەن تۇراتىن توپ رەيحستاگقا كەلىپ قورعانادى. رەيحستاگ دەگەن نە؟ رەيحستاگ دەگەن – سوعىسقا دەيىن گەرمانيانىڭ پارلامەنتى وتىرعان جەر. بىلايشا ايتقان كەزدە، سول ەلدىڭ زاڭ شىعاراتىن، ەلدى باسقاراتىن ۇلكەن مەملەكەتتىڭ ورگانى، سيمۆولى. 29 ساۋىردە شتابتا وتكەن جينالىستا بىلاي دەپ تاپسىرما بەرىلەدى. «ەرتەڭ رەيحستاگ الىنادى. رەيحستاگقا كىم ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىگەدى، سولاردى ءبىز باتىر اتاعىنا ۇسىنامىز». سوندىقتان كىم رەيحستاگتى الىپ، سونىڭ توبەسىنە تۋدى تىگەدى. سول جەڭىستىڭ نۇكتەسىن قويعان بولىپ ەسەپتەلەدى. تۋ ءجونىندە ءبىزدىڭ حالقىمىزدا دا كەرەمەت سوزدەر بار. تۋدى باعالاپ، قاسيەت تۇتقان. «تۋ كوتەرۋ»، «ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالۋ»، «تۋ الۋ»، «تۋى جىعىلمادى» دەگەن سوزدەر سونداي ۇعىمدى بەرەدى. تۇركى حالىقتارى جاۋىنگەر حالىق بولعاننان كەيىن تۋعا ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراعان.
سوندا رەيحستاگ عيماراتىن ءارتۇرلى كومانديرلەر، بىرنەشە پولك قورشاپ تۇر عوي. بارلىق كومانديردىڭ دامەسى بار. سول كەزدە پلەحودانوۆ دەگەن پولكوۆنيك بولعان، ەكىنشى جەردە زينچەنكونىڭ پولكى جاتىر. 30 كۇنى تاڭەرتەڭ رەيحستاگقا شابۋىل باستالادى. قابىرعاسى قالىڭ عيمارات، ىشىندەگى نەمىس اسكەرى ولىسپەي بەرىسپەۋگە بەكىنگەندەر. ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز. 29 كۇنى تۇندە باسشىلىق راقىمجاندى پارتيا قاتارىنا قابىلداپ، پارتبيلەتىن تاپسىرادى. ەندى تۋدى كوممۋنيست تىگۋ كەرەك قوي. الدىندا اكەسى رەپرەسسياعا ىلىنگەنىن سىلتاۋ قىلىپ پارتياعا وتكىزبەگەن. ەرتەڭىنە ءوزى سابىرلى، سالماقتى، سوعىستا تالاي سىننان وتكەن بارلاۋشى راقىمجانعا تۋدى تاپسىرادى. سوندا قىزىل تۋدى گيمناستەركاسىنىڭ ىشكى جاعىنا سالىپ، جەر باۋىرلاپ العا جىلجيدى عوي.
– ءسىز «جاۋجۇرەك. رەيحستاگقا تۋ تىككەن كىم؟» اتتى ماقالاڭىزدا رەيحستاگقا تۋ كۇندىزگى ساعات 14.25-تە تىگىلگەن دەپ جازاسىز. ال راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ «جەڭىس جالاۋى» كىتابىندا كەشكى 18.30 دەپ كورسەتىلىپتى. ناقتى ۋاقىت قايسى؟
– راقىمجان اعامىزدىڭ «جەڭىس جالاۋى» 1978 جىلى جارىق كوردى، ول كەزدە قازىرگىدەي ەمەس، سوۆەتتىك تسەنزۋرانىڭ كۇشەيىپ تۇرعان ۋاقىتى. مەن قازىر سىزگە جەڭىس تۋىنىڭ ناقپا ناق تىگىلگەن ۋاقىتىن قۇجاتتارمەن دالەلدەپ كورسەتەمىن. مۇنىڭ ءبارىن كەزىندە «رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ارحيۆى» فەدەرالدى مەملەكەتتىك مەكەمەسىنەن الدىردىم.
«گيمملەر ءۇيى» عيماراتىنان رەيحستاگقا دەيىنگى ارادا 360 مەتر جەر اشىق الاڭ بار – كيونيگسپلاتس الاڭى دەپ اتالادى. سول اشىق الاڭدى كەسىپ ءوتۋ كەرەك، قارۋدىڭ بارلىق تۇرىنەن وق قارشا بوراپ تۇر. راقىمجان اعا ءوزىنىڭ كىتابىندا «وسى جەردە مەن 7 ساعاتتا ءجۇرىپ ءوتتىم، كەشكى ساعات 6.30-دا تۋ تىگىلدى» دەپ جازعان. شىندىعىندا، راقىمجان اعاعا وسىلاي دەپ جازدىرعان. اسكەري تسەنزۋرا وزگەرتىپ قوسۋى دا مۇمكىن.
تۋ 30 ءساۋىر كۇنى ساعات 14.25-تە تىگىلگەن. ونى ءبىرىنشى بولىپ تىككەن – راقىمجان قوشقارباەۆ پەن گريگوري بۋلاتوۆ.
ءبىرىنشى قۇجات. راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ۆزۆودى 674 اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا بولدى، پولكتىڭ كومانديرى – پلەحودانوۆ. سول پلەحودانوۆ جەڭىس تۋى تىگىلگەن وقيعانىڭ ءىزى سۋىماي-اق العاشقى باياناتتى بەرەدى. وندا بىلاي دەلىنگەن، سوزبە ءسوز كەلتىرەيىن: «كوماندير ۆزۆودا رازۆەدكي 1 سب ل-نت كوشكورباەۆ ي رازۆەدچيك ۆزۆودا پولكوۆوي رازۆەدكي كر-تس بۋلاتوۆ ۆ 14.30 ۆودرۋزيلي زناميا ناد رەيحستاگوم. ۆ 14.40 1 ي 2 سب پولنوستيۋ ۆوشلي ۆ رەيحستاگ، وچيششايا نيجني ەتاج ي پودۆالنىە پومەششەنيا» (رف قموم، 1390-قور، 1-ءتىزىم، 76-ءىس، 174-175-بەتتەر.
ەكىنشى قۇجات. سوعىس كەزىندە ءاربىر ديۆيزيانىڭ «جۋرنال بوەۆىح دەيستۆي» دەيتىن ارنايى جۋرنالى بولعان. وعان ەشكىم وزگەرىس ەنگىزە المايدى. سول ساعاتىندا بولعان وقيعا عانا كورسەتىلەدى. مىنە، «جۋرنال بوەۆىح دەيستۆيادا» بىلاي دەپ جازىلعان. «لەيتەنانت كوشكارباەۆ ي رازۆەدچيك 674 سپ بۋلاتوۆ پەرۆىمي پودپولزلي س پولكوۆىم كراسنىم زنامەنەم ي ۆ 14.25 30.4.45 ۆودرۋزيلي ەگو نا پلوششادكي لەستنيتسى گلاۆنوگو تسەنترالنوگو ۆحودا ۆ رەيحستاگ س زاپادنوي ستورونى. تولكو س ناستۋپلەنيەم سۋمەركوۆ 30.4.45 ۆ زدانيە رەيحستاگا س يۋجنوي ي تسەنترالنوي چاستي ۆورۆاليس 674 سپ; س سەۆەرنوي 1/756 سپ»، – دەلىنگەن (سوندا، 1390 قور. 1-ءتىزىم، 1-ءىس، 22-23 بەتتەر).
كوردىڭىز بە؟ ەكى قۇجاتتاعى ۋاقىت ايىرماشىلىعى – 5-اق مينۋت. بىرەۋىندە –14.30, ەكىنشىسىندە 14.25 دەپ كورسەتىلگەن. ەندى ءۇشىنشى قۇجاتقا كەلەيىك. ءاربىر ديۆيزيانىڭ «يستوريچەسكي فورمۋليار» دەگەنى بولادى، سول قۇجاتتا نە دەگەن؟ ەندى سول گەنەرال-مايور ۆ.شاتيلوۆ باسقارعان 150-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ تاريحي فورمۋليارىنا نازار اۋدارىپ كورەيىك. وندا: «ۆ 13.00 30.4.45 گ. ارتيللەريا، مينومەتى ي رس وتكرىلي ۋنيچتوجايۋششي وگون پو پروتيۆنيكۋ. ارتوبرابوتكا پرودولجالاس ۆ تەچەنيە 30 مينۋت. ۆ 13.30 ناچالسيا شتۋرم پروتيۆنيكا. ...ۆ 14.25 30.4.45 گ. لەيتەنانت كوشكارباەۆ ي رازۆەدچيك بۋلاتوۆ 674 سپ پو-پلاستۋنسكي پودپولزلي ك تسەنترالنوي چاستي زدانيا ي نا لەستنيتسە گلاۆنوگو ۆحودا پوستاۆيلي كراسنىي فلاگ... ۆ 18.00 30.4.45 گ. بىل پوۆتورەن شتۋرم رەيحستاگا... روتا سيانوۆا پەرۆايا ۆورۆالاس ۆ سەۆ. چاست رەيحستاگا، ا بويتسى 1 ي 2 (باتالونا) 674 سپ س تسەنترالنوي ي يۋجنوي ستورونى»، – دەلىنگەن (سوندا، 1390-قور، 1-ءتىزىم، 22-ءىس، 192-193 بەتتەر). مىنە، ءۇشىنشى قۇجاتتا ناقپا-ناق 14.25-تە دەپ كورسەتىلىپ تۇر.
ەندى وسى وقيعانى باس شتابتاعى گ.جۋكوۆقا باياندايدى. ءسويتىپ، جۋكوۆ 30 ءساۋىر كۇنى №6 بۇيرىققا قول قويادى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «گەنەرال-پولكوۆنيك كۋزنەتسوۆتىڭ 3-ەكپىندى ارمياسىنىڭ ءاسكەرلەرى شابۋىلدى ورىستەتە وتىرىپ، جاۋ قارسىلىعىن ەڭسەرىپ، رەيحستاگ عيماراتىن باسىپ الدى. بۇگىن 30.4.45 جىلى ساعات 14.25-تە وندا كەڭەس تۋىن كوتەردى. رەيحستاگ عيماراتى مەن ونىڭ الاڭى ءۇشىن شايقاستا گەنەرال-مايور پەرەۆەرتكيننىڭ 79-اتقىشتار كورپۋسى مەن ونىڭ قۇرامىنداعى پولكوۆنيك نەگودانىڭ 171-اتقىشتار ديۆيزياسى جانە گەنەرال-مايور شاتيلوۆتىڭ 150-اتقىشتار ديۆيزياسى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى» دەگەن جولدار بار. ءدال وسى بۇيرىقتىڭ 4-تارماعىندا تۋدىڭ ءبىرجولاتا تىگىلگەنىن ناقتىلاي تۇسەتىن: «ءبىزدىڭ كەڭەستىك تۋىمىز بەرلين قالاسىنىڭ ورتاسىنداعى رەيحستاگ عيماراتىندا جەلبىرەپ تۇر»، – دەگەن جولدار بولدى.
– بىراق شىندىق ۇزاق جىل بويى بۇرمالانىپ ايتىلدى، مەكتەپ وقۋلىقتارىندا رەيحساتگقا تۋ تىككەندەر دەپ ەگوروۆ پەن كانتاريانى كورسەتىپ كەلدى.
– بۇل – رەسمي بيلىك جىلدار بويى ساناعا ءسىڭىرىپ كەلگەن جالعان تۇجىرىم. ال شىندىعىندا، راقىمجان مەن بۋلاتوۆتان كەيىن كەشكە قاراي تاعى 4-5 تۋ تىگىلەدى. كەيىن جەتكەندەر ءبارى اپارعان جالاۋشالارىن قاداي بەرگەن عوي. بىرەۋى تەرەزەگە، بىرەۋى 2-قاباتقا دەگەندەي. سول كەزدە زينچەنكو دەيتىن پلەحودانوۆتىڭ جانىنداعى كورشى اتقىشتار پولكىندە تاعى ءبىر پىسىق، پىسىقاي كوماندير بولادى. تۋدى ءبىرىنشى بولىپ تىگۋ «جارىسىنان» ارىپتەسى پلەحودانوۆتان قالىپ قويعان ايلاكەر زينچەنكو قۋلىققا باسقان. ول جەڭىس تۋى ول ارنايى بەكىتىلگەن، بولەك تۋ دەگەندى ويلاپ شىعارادى دا شتابتان اسكەري كەڭەس بەكىتكەن №5 ارميا تۋىن الدىرىپ، ونى عيماراتتىڭ توبەسىنە تىگۋدى بۇيىرادى. ول تۋدى ۇلى ورىس حالقىنىڭ وكىلى جانە جوعارعى باس قولباسشى ي.ستالين گرۋزين عوي، گرۋزين حالقىنىڭ وكىلى تىكسە، بۇل كەرەمەت سوۆەت حالقىنىڭ دوستىعىنىڭ ءبىر كۋاسى، كەرەمەت كورىنىس بولادى دەپ ەسەپتەيدى. سويتەدى دە، جەرتولەدە دەمالىپ جاتقان ەگوروۆ پەن كانتاريا دەگەن ەكى ادامدى الىپ شىعادى. ءسويتىپ، ەگوروۆ پەن كانتاريا 1 مامىردان 2-نە قاراعان تۇندە رەيحستاگ ابدەن الىنىپ، جاۋدىڭ ءبارى جايراتىلىپ، تىنىشتىق ورناعان كەزدە عانا جۇرتتىڭ كوز الدىندا كامەراعا ءتۇسىرىلىپ تىككەن. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەزدە كامەرامەن ءتۇسىرۋ قايدان ىسكە اسسىن؟
داڭقتى مارشال، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن 4 مارتە يەلەنگەن گ.جۋكوۆ سوعىستان كەيىن ءوزىنىڭ اتاقتى «ۆوسپومينانيا ي رازمىشلەنيا» اتتى كىتابىن جازادى. وسى كىتاپتىڭ ەكى نۇسقاسى بولعان. العاشقىسى 1969 جىلى جارىق كورەدى. سوندا بىلاي دەپ جازادى: «30 ءساۋىر كۇنى ساعات 15 شاماسىندا مەنىڭ كوماندالىق پۋنكتىمە كوماندارم كۋزنەتسوۆ تەلەفون شالىپ، – رەيحستاگتا – قىزىل تۋ. ۋرا، جولداس مارشال! – دەگەن قۋانىشتى حابار جەتكىزدى» (ۆوسپومينانيا ي رازمىشلەنيا، م.، 1969, 655-بەت). مۇنى ءبىز تۋدىڭ ءتۇس كەزىندە تىگىلگەنىن دالەلدەيتىن بەسىنشى قۇجاتقا جاتقىزامىز. الايدا ۋاقىت وتە كەلە، مارشالدىڭ وزىنە پىكىرىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر ەتكەن، رەسمي دەرەكپەن سايكەس كەلمەي قالادى عوي. مىنا مەنىڭ قولىمداعى كەيىنگى 1974 جىلعى باسىلىمى. مۇندا ول وقيعا: «21 ساعات 50 مينۋتتا سەرجانت م.ەگوروۆ پەن كىشى سەرجانت م.كانتاريا ارميانىڭ اسكەري كەڭەسى تاپسىرعان جەڭىس تۋىن رەيحستاگتىڭ باس كۇمبەزىنە تىكتى. رەيحستاگتى الۋعا باعىتتالعان تاريحي شابۋىلدى ءوزى باقىلاپ تۇرعان 3-ەكپىندى ارميانىڭ قولباسشىسى ۆ.كۋزنەتسوۆ دەرەۋ مەنىڭ كوماندالىق پۋنكتىمە تەلەفون شالىپ: «رەيحستاگتا – قىزىل تۋ! ۋرا، جولداس مارشال!» دەگەن قۋانىشتى حاباردى جەتكىزدى»، – بولىپ وزگەرتىلدى. مىنەكي، وسىنىڭ بارلىعى قيتۇرقى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن بولعان دۇنيە. ستالينگە جاعىنۋ ءۇشىن، ۇلى ورىس حالقىن كوتەرە دارىپتەۋ ماقساتىندا بۇرمالانعان، قولدان جاسالعان تاريح. قوشقارباەۆ – قازاق، بۋلاتوۆتىڭ ءتۇبى – تاتار. ەكەۋى دە باياعى «التىن وردانىڭ» ۇرپاعى. ەكەۋى جەڭىس تۋىن تىگەدى. شتابتا وتىرعاندار مۇندايدى قالاي قيسىن. بۇل ۇلى ورىس حالقىنىڭ سوعىسى، سول ۇلىلاردىڭ جەڭىسى بولۋى كەرەك دەپ ويلاستىرعان. بۇگىنگى رەسەيدىڭ تاريحشىلارى رەيحستاگقا تۋ 14.25-تە تىگىلگەنىن اقىرى مويىندادى، اقيقات كەشىكسە دە اقىرى جەتتى. ال مىنا قۇجاتتار مەن جاڭا سىزگە كەلتىرىپ وتىرعان قۇجاتتار ولاردىڭ قولىندا بولماعان. مۇنىڭ بارلىعى «سەكرەتنىي ارحيۆ» دەپ بۇرىشتاما سوعىلعان قۇپيا جەردە جاتقان. بۇل قۇجاتتار تەك 2005 جىلى جارىققا شىعا باستادى.
– ءسىز راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ كوزىن كوردىڭىز عوي. قانداي كىسى ەدى؟
– مەن ول كىسىمەن العاش 1984 جىلى تانىستىم. وعان سەبەپكەر بولعان كىسى – مەنىڭ اياۋلى ۇستازىم، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ. ول كەزدە قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا قىزمەت ىستەيمىن، باس رەداكتور – ماناش اعامىز. ەنتسيكلوپەديا ۇجىمى 1984 جىلى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ازىرلەنگەن ءتورت تومدىق «قازاق سسر» قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسىنا قىزۋ دايىندىق ۇستىندە بولاتىن. ەنتسيكلوپەدياعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن 2 مارتە العاندار جانە ا.ماتروسوۆ پەن ن.گاستەللونىڭ ەرلىگىن قايتالاعان قازاقستاندىقتار عانا كىرۋى ءتيىس دەگەن نۇسقاۋ، شەكتەۋ بولدى. ول كەزدە گاستەللودان بۇرىن ونداي ەرلىك جاساعان باقتىوراز بەيسەكباەۆ دەگەن قازاق ەكەنىن بىلمەيتىنبىز. ارحيۆ جابىق جاتىر. ول كەيىن بەلگىلى بولدى.
ماناش قوزىباەۆ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ۇلى وتان سوعىسىنداعى قازاقستان تاقىرىبىندا قورعاعان ادام عوي. وسىلايشا، ول كىسى ورتالىق كوميتەت باسشىلىعىن «رەسپۋبليكانىڭ ۇلى جەڭىسكە قوسقان ۇلەسىن بيىكتەتەدى» دەگەن ءدالەلمەن سەندىرىپ، 1-تومعا «رەيحستاگقا تۋ تىككەن» كريتەريىمەن راقىمجان قوشقارباەۆتى كىرگىزۋ جونىندە رۇقسات الدى. ديماش احمەتۇلى راقىمجان اعامىزدى بىلەدى، سول كىسى رۇقساتىن بەرگەن بولۋ كەرەك. ال ماناش اعا راقىمجان اعامەن جاقسى دوس بولعان. مەنى راقىمجان اعاعا «ماقالا جازىپ اكەل» دەپ جۇمسادى. سولاي باتىر اعامەن العاش تانىستىم. كەيىن دە بىرنەشە مارتە جولىعىپ، اڭگىمەسىن تىڭداۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
قازاقتا «وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىر دەيدى» دەگەن جاقسى ءسوز بار. راقىمجان قوشقارباەۆتى قازاققا ءبىرىنشى تانىتقان ادام – باۋىرجان مومىشۇلى. ول كىسى 1958 جىلى سول كەزدە قاتارداعى جۋرناليست، كەيىن ۇلكەن مەملەكەت قايراتكەرى بولعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن كاكىمجان قازىباەۆ اعامىزعا تاپسىرما بەرەدى. «سەندەر مەنى باتىر، باتىر دەيسىڭدەر عوي، ناعىز باتىر رەيحستاگقا تۋ تىككەن ادام. ول – راقىمجان قوشقارباەۆ دەگەن قازاق. سەن سول تۋرالى جاز» دەيدى. سوندا «رەيحستاگقا تۋ تىككەن قازاق» دەگەن ماقالانى ەڭ العاش جازعان ادام – كاكىمجان قازىباەۆ اعامىز. كاكىمجان قازىباەۆ اعامىزدان كەيىن دە قازاقتىڭ كوپتەگەن قالامگەرلەرى جازۋشىلارى راقىمجان قوشقارباەۆقا ولەڭ ارنادى. ءان ارنادى. تولىپ جاتقان ماقالالار شىقتى. سولاردىڭ ىشىندە مەن 70-80-جىلدارداعى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ اقتاڭگەرى، اقمىلتىعى جانبولات اۋپباەۆتىڭ وسى راقىمجان اعامىز تۋرالى جازعان ماقالالارىنىڭ تسيكلىن ەرەكشە اتار ەدىم.
– باتىر اتاعىن بەرمەگەن قياناتقا ول كىسى قالاي قارادى؟
– راقىمجان اعامىز – ءوزىنىڭ ەرلىگىن سوعىسقا العاش كىرگەن ساتىندە دالەلدەگەن جان. ر.قوشقارباەۆ مايدانعا ارالاسقاندا سوعىس پولشا جەرىندە ءجۇرىپ جاتقان. سوعىس تاريحىنا «ۆيسلو-ودەر وپەراتسياسى دەگەن اتپەن ەنگەن شايقاستا راقىمجان ۆزۆود كومانديرى رەتىندە العاشقى ەرلىگىن كورسەتەدى. لەيتەنانت قوشقارباەۆ جاۋدىڭ ترانشەياسىنا ءبىرىنشى بولىپ سەكىرىپ، قولما-قول ۇرىسقا كىرىسەدى. گراناتاسىمەن دەرەۋ جاۋ پۋلەمەتشىسىنىڭ كوزىن جويادى دا نەمىستىڭ ءوز پۋلەمەتىمەن وزدەرىنە وق جاۋدىرادى. وسى ەرلىگىن كوزىمەن كورگەن پولك كومانديرى ا.پلەحودانوۆ راقىمجاندى بىردەن ءبىرىنشى دارەجەلى ماراپاتقا ۇسىنعان. سوعىس كەزىندە ناگرادالاردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ابىرويلى ماراپاتتىڭ ءبىرى – «وردەن وتەچەستۆەننوي ۆوينى ءى ستەپەني» دەيتىن ۇلكەن ماراپات بولعان. مىنە، سول العاشقى ماراپاتىن رەيحستاگقا دەيىن راقىمجان الادى. ونىڭ سول كەزدەگى ناگرادنوي ءليستى ساقتاۋلى. وندا راقىمجاننىڭ جوعارىدا ايتقان ەرلىگى جازىلىپ، ديۆيزيا كومانديرى ۆ.شاتيلوۆتىڭ قولى قويىلعان. سوندىقتان بۇل كىسىنىڭ باتىرلىعى سوعىستىڭ ءار كەزەڭىندە قىلاڭ بەرىپ وتىرعان.
ول ادامزاتتىڭ ارىستانى دەيتىندەي وتە ءبىر كەلىستى، كوركەم كىسى ەدى. جاسى كەلسە دە شاشى قاپ-قارا، قايراتى، باتىرلىعى سىرتقى كەلبەتىنەن-اق كورىنەتىندەي سۇلۋ ادام. ءازىل-قالجىڭدى جاقسى كورەتىن تاماشا ازامات. اباي اتامىزدىڭ ءىنىسى وسپان ولگەندە ايتاتىنى بار عوي. «جايناعان تۋىڭ جىعىلماي، جاسقانىپ جاۋدان تىعىلماي...» دەپ كەلەتىن. راقىمجان اعا دا سولاي جايناعان تۋىن جىقپاي وتكەن جان بولدى.
جالپى، قازاق – وتكەن تاريحتا ەسەسى كوپ كەتكەن حالىق. «التىن جۇلدىز» ىبىرايىمعا عانا ەمەس، ەسىمى اڭىزعا اينالعان باتىر باۋىرجان مومىشۇلىنا، رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن قاداعان راقىمجان قوشقارباەۆقا، داڭقتى پارتيزان قاسىم قايسەنوۆكە دە بۇيىرمادى. سوعىستا ەڭ داڭقى شىققان قاھارمان قازاق باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ وزىنە رەسمي بيلىك باتىر اتاعىن قيمادى. بىراق قازاق حالقى ءوزىنىڭ باتىر ۇلدارىن ارداق تۇتتى، حان كوتەرىپ قۇرمەتتەدى.
سوعىس اياقتالعان كەزدە 98 قازاق باتىر اتاعىن العان. سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان. سونىڭ ىشىندە باسقا رەسپۋبليكالاردان العانداردى قوسىپ ەسەپتەگەندە 103 قازاق باتىر اتاعىن الادى. ال شىنتۋايتقا كەلەتىن بولساق، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە 118 قازاق باتىر اتاعىنا ۇسىنىلىپ، جاڭاعى ايتىلعان 103-تەن باسقا، ولاردىڭ ەشقايسىسىنا باتىر اتاعى بەرىلمەگەن. سولاردىڭ ىشىندە راقىمجان قوشقارباەۆ بار. قانشاما ازاماتتىڭ ەرەن ەڭبەگى ەلەنبەي، باعالانباي كەتتى. تەك قانا تالعات بيگەلدينوۆ اعامىز ەكى مارتە باتىر اتاعىن يەلەندى. ودان باسقا ەكى ءمارتە باتىر اتاعىنا ۇسىنىلعان التى قازاق بولدى، كورسەتكەن ەرلىكتەرى لايىق بولىپ تۇرسا دا بەرمەدى. ول التى ادامنىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ داڭقتى قولباسشىمىز، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قورعانىس مينيسترى ساعادات نۇرماعامبەتوۆ. قازاق باتىر حالىق دەگەن ءسوزىمنىڭ دالەلى وسىنداي.
جاقىندا عانا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ اسكەري ادامدارعا، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ وفيتسەرلەرىنە بەرىلەتىن 3 دارەجەلى «ايبىن» وردەنىنە باتىرلاردىڭ اتىن بەرگىزۋدى بەكىتتى. ءبىرىنشىسىنە – گەنەرال ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ اتىن، ەكىنشىسىنە – پولكوۆنيك، قاھارمان قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ اتىن، ۇشىنشىسىنە رەيحستاگقا تۋ تىككەن، تۋ ۇستاۋشى باتىر راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ اتىن بەرگىزدى. بۇل – تاريحي شىندىقتىڭ قايتىپ ورالۋى. شىندىقتىڭ سالتانات قۇرۋى دەپ بىلەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان باۋىرجان بازار
”ايقىن” گازەتى
