Jańaózen, jalpy gaz baǵasy boıynsha máseleniń ekonomıkalyq qyzyq astary bar. Bizdegi jaǵdaı "lıkvıdti qaqpan" kórinisine jaqyn, biraq ózindik ulttyq erekshelikteri baıqalady.
Klassıkalyq ekonomıkalyq teorııada, eger tutynýshylarǵa bir zattyń qymbattaǵany unamasa, olar ony satyp almaı qoıady da, óndirýshi baǵany túsirýge májbúr bolatyn. Bizde halyq gazdan bas tartsa, ony esh qıyndyqsyz syrt naryqta odan qymbat qylyp sata alady. Sondyqtan halyqtyń "baıkot" túrindegi argýmenti bolmaı tur.
Gazdy burynǵy baǵasyna túsirý - taza josparly ekonomıkaǵa oralý ekenin jaqsy túsiný kerek. Bırja - naryqtyq ereje boıynsha baǵa ornatýdyń qadamy bolatyn, biraq onyń mehanızmderi ádil jáne ashyq bolmaǵandyqtan, gazdy spotta kim satyp aldy, sony halyqtyń bári onlaın kórip otyratyn qylyp jasalmaǵandyqtan, bul mehanızm eshqashan kópshilik senimine ıe bola almaıdy.
Endi gazdyń áleýmettik taýar retinde tanylǵany anyq jáne oǵan sýbsıdııa mehanızmi qoldanylatyny da jasyryn emes. Bul rette, taǵy da saıasat ekonomıkany jeńip ketti.
Túrli salalardaǵy sýbsıdııalardyń kóptigi ekonomıkany odan ári qısaıta beredi. Klassıkalyq naryq ekonomıkasynyń formýlalary jumys istemeıdi. Jáne jyl ótken saıyn qısyq ekonomıkany túzetetin reept tabý qıyndaı túsetin bolady.
Eger gazdy 120 teńge kúıinde qaldyryp, ony tutynýshylardyń jalaqysyn 2 ese ósirshe she?
Ókinishke oraı, oǵan memlekettiń shamasy jetpeıdi, sebebi Mańǵystaý qazir ilinip-salynyp donor óńir statýsynda áreń otyr. Aılyq 2 ese kóterilse, oblys birden ortalyq bıýdjetke qol jaıatyn bolady ári bul basqa da óńirlerdiń bizge de aılyqty kóterińder degen zańdy talabyna alyp keledi. Ulttyq qordyń aktıvteri aqshalaı sanaǵanda 62 mıllıard dollar shamasynda ekenin eskersek (sýverendi fond úshin bul shamaly kórsetkish), memlekettiń aqshamen basyp-basyp tastaıtyn manevry da bolmaı tur.
Ulttyq qordaǵy dollarǵa tıispeı-aq, osy teńgeni ózimiz basamyz ǵoı, nege kóp basyp shyǵaryp, teńgeleı jalaqyny kóbeıte salmaımyz degen suraq týyndaǵan shyǵar. Sol basqan kúni ınflıaııa 20-30 paıyzǵa biraq kóterilip, jaǵdaı múlde ýshyǵyp ketedi. Gazdan shyqqan problema barlyq salaǵa juǵady. Tarıhta talaı ámirshi osylaı aqshany tyǵyp basyp, sıstemany aldaımyn dep opyq jegen. Ásirese Latyn Amerıkasy elderi osyndaı bilmestikten ekonomıkalyq tragedııaǵa ushyrady.
Sonda ne isteý kerek? Úkimet gaz baǵasyn 50-60 teńge deńgeıinde uzaq sýbsıdııalap tura almaıdy. Ony UEM eseptep te qoıǵan shyǵar. Sondyqtan antımonopoldyq rychagtaryn iske qosyp, máseleni optovık, AZS qojaıyndary arqyly sheshýge tyrysýdan basqa joly joq. Demek, AZStardyń marjasyn azaıtý, sodan 5-10 teńge utý, ıaǵnı sýbsıdııa kólemin barynsha azaıtý. Biraq báribir sýbsıdııalaıtyny anyq. Qazir tek onyń kólemi boıynsha saýdalasýda. Úkimet qarjylyq aýyrtpalyqtyń basym bóligin optovıkterdiń moınyna artqysy keledi, jáne prokýratýra arqyly posrednıkterdiń sanyn azaıtyp tastaýǵa barady. Posrednık azaısa, naenkany qysqartý arqyly taǵy birneshe teńge únemdeledi.
Gaz lıtrine 80 teńge - kompromıssti baǵa bolady degen oı bar. Saǵan da emes, maǵan da emes prınıpi. Úkimet halyqty oǵan kelistirýdiń qandaı joldaryn tańdaıdy? Osy jaǵy qyzyq.
Bıýdjet úshin de bul josparlanbaǵan shyǵyndar. Úkimettik rezerv apattarǵa, avarııalarǵa, sonyń saldaryn joıýǵa arnalǵan. Al gaz - ol sıstemalyq másele. Sondyqtan parlamentke bıýdjet korrektırovkasy jospardan tys túsip jatsa, oǵan tań qalmaý kerek.
Merfı zańy boıynsha, Ulttyq qor shyǵyndaryn azaıtamyz degen saıyn, kútpegen shyǵyndar paıda bolady. Aqsha joq kezde úıdegi holodılnık synyp qalatyn sııaqty jaǵdaı ǵoı)
Bıýdjettik Kodeks boıynsha kepildik berilgen transfert kólemi 2022 jyly 2,4 trıllıon teńge, 2023 jyly 2,2 trıllon, al 2024 jyly 2 trıllıon teńge bolyp, jyl saıyn qysqara beredi dep josparlanǵan. Osy jospardy oryndaý jyl saıyn qıyn bolyp barady.
Osylaısha gazdan bastalǵan mını krızıstiń saldary biz oılaǵannan anaǵurlym tereń bolýy múmkin
