El basymyz usynǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda «Qazaqstannyń kıeli jerler geografııasy» ekspedıııasymen Astana irgesindegi Maksımovka, Semenovka, Jaınaq, Jolymbet aýyldaryna barǵanda bastalǵan áńgime oıda joqta úlken maqalaǵa aınaldy. Oqyrman qaýymǵa maqalany usyna otyryp osy baǵyttaǵy zertteýlerimizdiń jańa bastalyp jatqanyn, Alla densaýlyq berse bul izdenisterimiz áli de jalǵasa túsetinin eskertemiz.
«Aqtaban shubyryndy» zamany týraly bir úzik áńgime
Bizdiń az-maz izdenisterimizdiń nátıjesinde qazirgi Astanadan Atbasarǵa shyǵar aýyzdaǵy Semenovka aýyly sol zamanda Qyzaı Qaramendi batyrdyń qystaýy bolǵany anyqtaldy. Shejirede Qaramendi batyr jaýgershilik zamandaǵy qyraǵy, qasıetti adam edi deıdi. Shyńjań qazaqtary arasynan shyqqan Dosper Saýryqulynyń (1894-1971) «Esenkeldi» jyrynda (bul jyr 1984 jyly Beıjiń «Ulttar» baspasynda «Qazaq qıssalary jınaǵynyń» 1-kitabynda «Qyzaı tarıhy», 1990 jyly atalǵan jınaqtyń 2-kitabynda «Esenkeldi» degen atpen jarııalandy) Qyzaı batyrlary týraly birtalaı derekter bar eken. Birde ataqty Esenkeldi batyr ekeýi Quttymbettiń aýylynda tústenip otyrsa, "bata berip attanańyzdar" dep, aıaǵy aýyr kelinshekti aldaryna ákelipti. Qaramendi batyr aqkóńil adam eken, bata berip syrtqa shyqqan ýaqytta, Esenkeldi «batany beker berdiń-aý, endi Quttymbet ósip, seniń urpaǵyń óspeı qalady» degen eken-mis. Qalmaqpen soǵystyń kezinde jaýdyń qaraýyl qaraıtyn qyraǵy qyzyna ǵashyq bolyp, jurttyń «eki qyraǵydan sý qarańǵy týady» degenine qaramastan, sony alyp balasy sýqarańǵy bolǵan eken desedi. 1922 jyly Qazaqstanda Keńes ókimeti jańa ornap jatqan tusta qaraótkeldik qazaq azamattary Qaramendi batyrdyń beıiti mańynda Kenesary men Naýryzbaıdyń qaza tapqanyna 75 jyl tolýyna arnap as berip, at shaptyryp úlken jıyn ótkizgen eken. Osy asta qazaqtyń Han Kenesi, onyń sońynan ergen serikteri Naýryzbaı, Aǵybaı, Janaıdar, Jeke batyr, Buǵybaı, Tanash, Basyǵaralardyń attary atalyp, olardyń arýaqtaryna duǵa oqylypty. As sońynda qazaq azamattary Aqmolanyń sol kezdegi kórnekti Úlken Bazar kóshesin Kenesary-Naýryzbaı kóshesi dep ataǵan eken. Keıin Keńes ókimeti esin jıyp, qazaqty buǵaýǵa salǵan ýaqytta bul kóshe K.Marks kóshesi atanyp ketti. Biraq qazaq mańdaıynda baǵy bar halyq, aqyry óldik-tirildik degende atalarymyz armandaǵan, basyn báıgege tikken, tizeden qan keshken táýelsizdikke de jettik. Sol táýelsizdiktiń bir kórinisi K.Marks kóshesi qaıtadan Kenesary atyna berildi. Al ejelden handar men batyrlar jaılaǵan Qaraótkel óńirinde jańa Astana boı kóterdi.
Qaramendi batyrmen qatar osy jerdi Qyzaıdyń ataqty batyrlary Jaınaq pen Barmaq ta qonys qylǵan. Osy jerde Esenkeldi batyr aty jer-sý ataýlarynda saqtaldy ma degen zańdy suraq týady ? Bizdiń oıymyzsha Nuranyń bir salasy Esenkeldi ózeni batyr atyna qatysty bolýy múmkin, árıne, bul tarapta áli de zertteý jumystary júrgizilýi kerek. Barmaq batyr aýyly qazirgi kúni Maksımovka atalady, al Jaınaq aýyly óziniń atyn saqtap qaldy. Qazirgi kúni Jaınaq stanııasy, Jańa Jaınaq aýyly bar. Buryńǵy Jaınaq aýylynda tek qana qorym saqtalǵan. Ákimshilik jaǵynan bul aýyldardyń bári elınograd aýdanyna qaraıdy.
Osy jerden sál joǵary Qyzaıdyń Jolymbet aýyly 1930-shy jyldardan altyn rýdıngi esebinde belgili, Aqmola oblysy Shortandy aýdanynyń quramynda. Jolymbet joǵaryda aıtylǵan Qudaınazardyń úlken uly, Esenkeldiniń aǵasy, malsaq, sharýa adamy bolǵan eken delinedi. Qyzaıdyń osy mańdy jaılaǵanynyń bir qyzyqty belgisi Kókshetaý-Býrabaıdyń baýraıynda Abylaıdyń ordasynyń shyǵys jaǵyndaǵy Abaqaı qyraty. Ózge qazaq jylannyń tergeý aty «túıme» dese, qyzaı balasynyń jylandy «abaqaı» deıtini tilshi ǵalymdarǵa belgili bolýy tıis. Sonymenen «Aqtaban shubyryndydan» keıingi aýyr zamanda Saryarqaǵa kelgen Qyzaı atalary qazir qazaq balasy astana qylyp tý kótergen Qaraótkelden Býrabaıǵa deıingi jerdi qonys qyldy dep aıta alamyz.
Bul «Aqtaban shubyryndydan» keıingi jaǵdaı edi. Qyzaıdyń oǵan deıingi tarıhy Ile boıymen, It ishpes Alakól degen kóldermen baılanysty ekeni shejirede aıtylady. HÚII ǵasyrdyń ortasyna qaraı qazaq «qara qalmaq» ataǵan dúrben -oırat eli kúsheıip qazaqty Altaı, Ile, Tarbaǵataıdan yǵystyrdy. Bul zamandy qazaqtyń aýyz ádebıetinde «Bastapqy aqtaban» dep ataıdy. 1652-shi jyly qazaq pen qalmaqtyń soǵysy kezinde Salqam Jáńgir han óldi, osydan bastap qazaq Syrdarııa boıyna uılyǵyp, bir jaǵy Edilge, bir jaǵy Ertiske ıek artatyn han jaılaýynan aıryldy. «Bastapqy Aqtabandy» qalyń naıman shyqqan Dýlattan asyryp barlyq boıaýymen, qaıǵy-zarymen óleń órnekterine túsirgen eshkim de joq:
«Ata qonys Arqadan
Basynda qazaq aýǵanda,
Kúzdi kúngi nóserdeı
Kóziniń jasy jaýǵanda,
Aqtaban bop shubyryp,
Asyp asqar taýdan da,
Alqa kóldi aınalyp,
Aq qaıyńdy saýǵanda,
Arysyn belden omyryp,
Qalmaq tartyp bardy aldy;
Uıqysy tússiz qanbaǵan,
El qalap, er tańdaǵan,
Bergen sertten tanbaǵan
Aq quba arý jardy aldy;
Teń arqany qıylyp,
Artqan júgi úıilip,
Órde shógip nar qaldy;
Kúz toqsan qystyń maýsymy
Edere tartsań azbaıtyn,
Aısyz túnde adassań,
Aýylyńnan jazbaıtyn
Aýdaryp aldy tarlandy;
Ash kúzendeı búgiltti
Altyn qarǵy arlandy,
Atalyqtaı aqsaqal
Allasyna sıynyp,
Tilegi múlde qıylyp,
Sájdede jatyp zarlandy.
Analyqtaı báıbishe
Kókiregin kernegen,
Kúndiz kúlki kórmegen
Kózinen tókti armandy.
El úshin keship janynan,
Ereýilge shyqqan er,
Óleksesin qushaqtap,
Qala berdi týǵan jer.
Qanattan quıryq aıryldy
Qandy kóz qaıqy qara ker.
Qara bulttan qabyndap.
Halyqty basty qaıǵy-sher.
Sol betimen shubyryp,
Torǵaıdaı tozyp Syr tústi».
(Dýlat Babataıuly. Zamana sazy: Óleńder men dastandar (Qurast. Q.Ómirálıev). Almaty, 1991, 88-89 bb).
Dosper Saýryquly It ishpes Alakóldegi Qyzaıdyń Qalmaqpen soǵysyn sýretteı otyryp Qudaınazar degen batyrdy ataıdy. Qudaınazar toǵyz aǵaıyndy boldy deıdi aqyn. Bir jyldary Qyzaı elin jaý shaýyp, janyn pıda etip tosqaýylda Qudaınazar batyr qalady:
Aıtaıyn Qudaınazar batyrdy endi,
Aǵasyn: - Beri kel,- dep, shaqyrdy endi.
Quttymbet toǵyzynyń eń úlkeni,
Salady aǵasyna aqyldy endi.
- Toǵyzdan men shyǵaıyn jan pıdaǵa,
Qarańyz, bala men, siz, qatynǵa endi.
Qudaınazardyń «úsh ul - jas, er jetkeni - bir qyz edi». Dosper shejirege súıenip sol qyz erekshe qyz edi deıdi: «sharýasyn basqarǵany sol qyz edi. ózinde bilim de bar, óner de bar, maqtasam, sol zamannyń dúldúli edi». Ákesimen birge «sholpandaı tańǵy týǵan juldyz» sol qyzy qalyp, ekeýi de qaptaǵan qalyń jaýdan mert bolady. El keıin esin jınap, qalyń óliktiń ortasynan ekeýiniń súıegin ázer tabady. «Batyrdyń Qudaınazar bir belgisi, Eki eli jalpaq edi qasqa tisi» edi deıdi, sol qasqa tis bolmasa tapaǵandaı eken. Osylaısha úrikken el Syr boıyna tústi.
Arqa jerin qaıtarý «Qaıyp búlinshiliginen» keıin 1717-1718-shi jyldary bastaldy. «Bir joqty - bir joq tabar» degen qazaqtyń sóziniń jany bar. Túrkistandaǵy daǵdarys, Aıagóz túbindegi jeńilis, Bógen, Shaıan, Arys boıyndaǵy shaıqastar Áz Táýke zamanynda jaıbaraqattylyqqa, meıirbandylyqqa úırenip qalǵan eldi qaıta shıratty. Senetin saıypqyran hany, áskerin bastaıtyn has sultany joq daǵdarǵan el endi óziniń batyrlarynyń sońynan erdi. Bul zamanda «qyryq jyl boıy qyrǵyn» bolatynyn bilgendeı Alla taǵala qazaqqa saıdyń tasyndaı, shetinen ylǵı kókjal batyrlardy berdi. Jan-jaqtan qaptaǵan jaý, antalaǵan barymtashy bolǵandyqtan, qazaqtyń jýasynyń ózi de shıryǵyp atqa mindi. Moldajan Jadaıulynyń «Qanjyǵaly qart Bógenbaıdyń bir joryǵy» atalatyn jyry dál osy dúrbeleń kezeńge tikeleı qatysty:
Sóz qylyp qozǵaıtynym bir Bógenbaı,
Batyrlar Bókeń syndy bolǵan talaı.
Tozǵyndap Syrdan qazaq úrikken kezde
Bastary ketken eken qosyla almaı.
El bermeı erge bılik qasha bergen,
Esalań qasqyr tıip úrikken qoıdaı.
Át toptyń batyrlary óz betimen,
El saqtap ketken eken aıryla almaı!
Arqany ańsaǵan eldiń tilegi batyrlarǵa qamshy boldy. Aqsaqaldardyń batasymen, ájelerdiń tilegimen jigitter Arqa jerin menshiktenip qalǵan qalmaqty túre qýyp bir jaǵy Sarysýdan Nuraǵa kelse, ekinshi jaǵy Ólkeıektiń úsh tarmaǵyna jetti, endi 1718- shi jylǵy Saryarqaǵa qaıta kelgen áńgimeni baıandaý úshin sózdi Dýlatqa bereıik:
«Týǵan jerdi kókseter
Halyqta sónbes syr kúshti.
Esin jınap alǵan soń,
Bozbala úıde jatpady.
Tobyshaq atty baptady,
Bolat súńgi saptady.
Ata kegin almaqqa,
At terligin keptirmeı,
Jıi attandy qalmaqqa.
Daý aıaǵy aınaldy
Jazylmas aýrý tolǵaqqa.
Kemeline kelgen soń,
Arqany qazaq kóksedi,
Arasynan qalmaqpen
Báleniń oty óshpedi.
Óshpek túgil ústedi.
Saýlyqty qysyr qaldyryp,
Qoshqardyń túspeı kúıegi.
Aıǵyrdan bólip bıeni,
Býradan bólip túıeni,
Qaıta Arqaǵa kóshkeni.
Arqany ońaı bermedi
Irge tepken kóp qalmaq
El shaıqalyp, el qandap
Mal shabylyp, jer shańdap,
Qymbat boldy qazaqqa
Qalmaqtan qaıta jer almaq».
Saryarqaǵa Bógenbaı batyr bastaǵan Jeti Momynmen birge kelgenderdiń ishinde Qabanbaı batyrdyń sońyna ergen Naıman balalary da bar edi. Kósh Ulytaýdyń batys bókterin jaǵalaı, Yrǵyz-Torǵaı qýalaı otyryp osy jyly Ordyń qara aǵashyna ózenine jetti. Arǵynnyń ishinde Jeti momyn atalatyn eldiń kópshiligi, birneshe top bolyp qypshaq pen naıman “qoja qulaqtas, molda sabaqtas” degendeı qıyn-qystaý zamanda bir-birine seriktes, nıettes bolyp Esil-Nura arasyna tý tikti. Kishi júzdiń basy túgel qosylatyn jeri Yrǵyzdyń boıy, Ábilqaıyr hannyń ordasy sol ózenniń boıynda. Arǵynnyń Bes Meıram tarmaǵynyń balalary kelgen ýaqytta Naımannyń birtalaı bóligi, sonyń ishinde Qarakereı men Qyzaı Esil men Nuranyń arasynda otyrǵany myna bir ańyzdan da bilinedi: «Baǵzylardyń aıtýyna qaraǵanda 40 úı Temesh (Altaı) kóship kelgende bul jerde naıman otyr eken, bir túnniń ishinde olardyń qyryq baıtalyn jep qoıypty. Sonda naımandar: «biz senderge jep qoıǵan baıtaldaryńdy qaıtar demeımiz, ol senderge erýlik jáne qonaqasy bolsyn. Bir aýyldyń ishinde bir úı ash bolsa búkil aýyl ash bolady, bir aýyl ash bolsa búkil rý ash bolady, odan da bizdiń ózimiz keteıik» dep kóship ketken eken» (Materıaly po kırgızskomý zemlepolzovanııý, sobrannye ı razrabotannye ekspedııeı po ıssledovanııý stepnyh oblasteı. Pod rýkov. F.erıbny. T.4.Semıpalatınskaıa oblast, Pavlodarskıı ýezd.-Voronej, 1903. s.10).
Esenkeldi batyr aty tarıhta qattaýly
Qyzaıdyń bergi tarıhynda Esenkeldi batyrdyń aty erekshe atalady. Derekterge qarasaq «Abylaı zamany» atalatyn erlik dáýiriniń úlken tulǵalarynyń biri. Batyrdyń atyn elge tanytqan qymbat derektiń biri Shyńjań qazaqtary arasynan shyqqan Dosper Saýryqulynyń (1894-1971) «Esenkeldi» jyry. Joǵaryda biz osy jyrdan Qudaınazar batyrdyń qalmaqqa qarsy soǵysyp qyzymen birge ólgen áńgimesin keltirdik.
Álqıssa, Qudaınazar ólgen soń onyń úsh ulynyń taǵdyry ne boldy degen máselege keleıik. Dosper áńgimesine qaraǵanda Quttymbettiń úlken uly Qarabas «Sheshesin úsh jetimniń alamyn dep», aıǵyrdaı azynap maza bermegen soń Qudaınazardyń kelinshegi bir túnde tulypqa aıran quıyp, azyqqa qurt, irimshik túıip, jeńildep bir kisilik kıim alyp, balalarymen qashyp shyqsa kerek. Sonda kishisi Sultankeldi emshektegi bala, ortanshysy Esenkeldi jeteleýge kónedi eken. Jolymbet ekeýinen úlkeni artynan ózi júrip kete berdi. Ańyzǵa qaraǵanda jesir kelinshek tórkini Saryúısinge kelip, sol jerge kelip panalaıdy-mys. Zamannan zaman ótti, úsh ulda teń erjetti. Jolymbet - mal ıesi momyn boldy, Minezi qoıdan jýas, qońyr boldy. Senimdi, tııanaqty el-jurtyna, Kádimgi qarııadaı porym boldy. El súıgen Esenkeldi serke boldy, Kenjesi Sultankeldi erke boldy. Jaqsylyq jamandyqpen ekeýi - egiz, Bul baqyt úsh jetimge erte qondy.
Erjetken soń úsh ul óz elderine qaıtty. Arystandaı úsh azamat elge kelip Begimbet, Derbis, Itemgen, Meńis bolyp, Qyzaı balasy at shaptyryp, toı jasady. Bul toıǵa Er Qabanbaı batyr keldi deıdi. Esenkeldi men Qabanbaı dostyǵy osy jerden bastalady. Naımannyń altyn týy Qabanbaı batyr Esenkeldi úıine kelip qonǵan kúni, qatyny ul týyp «Balanyń atyn ózim qoıamyn», - dep, «Qabanbaı, Qabanbaı» dep atyn qoıdy. Eshkimge óz atymdy qoıǵyzbaýshy em, Kóńilim tartty saǵan jaqyn», - deıdi. Qyzaıdyń óz ishinde Esenkeldi ulynyń atyn Qabanbaı qoıyp turyp «Kótere alsań Qabanbaı bolasyń, kótere almasań Jamanbaı bolasyń» degen sóz bar. Qazaqtyń sol zamandaǵy bas batyry, jaýgershiliktegi has batyry Qarakereı Qabanbaı ordasy ol kezde Qaraótkelden sál shyǵysqa qaraı, Nura ózenine oń qaptalynda bolatyn.
Osy oqıǵadan bastap biz Esenkeldi batyrdy ylǵı da Qabanbaı batyr janynan kóremiz. Endi ǵana el kózine túse bastaǵan Qyzaıdyń batyr azamatyn Abylaı ordasyna alyp baryp, qazaqtyń kemeńger basshysymen tanystyratyn da Qabanbaı. Dosper aqyn óziniń babasy Esenkeldige qatysty bul oqıǵany erkeshe shabyttanyp jyrlaıdy: «Úıine qaıtqanynda er Qabanbaı, Babamdy Qaıyp bı men shaqyrdy endi. Barady ata ulynan jurt bastyǵy, Abylaı eldi jıyp jatyr, - deıdi. Qalaısha jaýdan aman el qorǵaımyz, Sol jerde qorytamyz aqyl, - deıdi».
Bul kezeńde Jońǵarııa memleketi jantásilimge jaqyndaǵan edi. «Palýannyń jamany - shaldyrǵan soń ókiner, kúzetshiniń jamany - aldyrǵan soń ókiner” deıdi, onyń basshylyǵynda júrgen azamattardyń ýaıym-qaıǵysy kóbeıe tústi. Ókingenmen ne shara, Jońǵarııa tozyǵy jetken matadaı toz-toz bolyp barady. Endi qazaq kereı, naıman, úısin rýlarynyń kóne qonysy bolǵan, kezinde Túrik qaǵanattarynyń jeri Altaı men Tarbaǵataıdy, Jetisý men Shyǵys Túrkistandy ne de bolsa qaıtarmaqqa ýaǵdalasty. “Jaýyn aıaǵan jaraly qalady” – endi Jońǵarııany aıaǵanymen is bitpeıdi. Saý-tamtyǵy qalsa qazaqtyń quramynda jeke bir ulys-el bolyp turar, qalmasa ol da joq.
Býrabaıda bas batyrlarymen aqyldasqan Abylaı endi úsh júzdiń qazaǵynyń qarýly azamatyn Ulytaýǵa jınaýǵa bel baılady. Bul jaýgershilikke toly HÚIII ǵasyrdyń týra teń ortasy, 50-shi jyldardyń basy bolatyn. Qazaqtyń shejirelerinde bul zamandy: «Sadaq belde dap-daıar, naıza qolda, At beldeýde turady, túıe – qomda, - dep sýretteıdi. Qyzaı eliniń batyrlary Abylaı ordasynyń shyǵystan qorǵaıtyn qalqany qyzmetin atqarýshy edi.
1756 jyly Jońǵarııadan Ámirsana bastaǵan bir top qalmaq bekzadalarynyń kómek surap qazaq jerine kelgeni málim. Abylaı ordasynyń tapsyrmasy boıynsha Ámirsanaǵa abaq-kereı Qojabergen men qyzaı Esenkeldi batyrlar qomqorlyq jasaǵan. El aýzyndaǵy ańyzda «Abylaı Ámirsanany Esengeldi batyrdyń aýylynda saqtaǵan edi» delinedi. Ámirsana men Esenkeldi dos bolyp, Esenkeldi bir balasyna Ámirsananyń atyn qoıǵan. Odan taraǵan urpaq qazir Qyzaıdyń ishinde ósken atanyń biri.
Qara qalmaqty jeńip shyǵysqa jyljyǵanda da qyzaılar alda boldy. Naıman balasy shyǵystaǵy ejelgi qonysyna qaraı jyljyǵandy durys kórdi me, álde Abylaı ordasynda qazaqtyń ıgi-jasqylary bas qosqan keńeste osyndaı sheshim qabyldandy ma, áıteýir el kóshtiń basyn Altaı men Tarbaǵataıǵa burdy. Dosper «Osylaı Aıagózge keldi Qyzaı» dese, Qurbanǵalı Halıd bolsa «qazaqta Qyzaıdan buryn Aıagóz mańyna qonǵan el joq edi» deıdi (Q.Halıd. Taýarıh hamsa. Almaty,1992. 109 b.). «Taýarıh hamsada» jazylǵandaı Ámirsana búligi basylǵan soń Aıagóz ózenine quıatyn Laısý-Batpaqsý degen jerde qazaq, qalmaqtyń basshylary kelissóz ótkizip, bitimge keledi. Olar kókqasqa aıǵyr, qarabas qoshqar soıyp, qoldaryn qanǵa matyryp: talanǵan mal, aqqan qan salaýat desedi. Qurbanǵalı Halıd keltirgen derekter boıynsha bul kelissóz 1757 jyly bolǵany málim. Osy bas qosýdyń shyǵynyn Aıagóz boıyna ózgeden erterek ornyqqan Qyzaı balasy kóterip alady. «Eki jaq (qazaq-qalmaq) bitimge kelgennen keıin qazaqtar aqyryndap ilgerleı berdi. Aıagóz ózeninen ótip Alakólge, ber jaǵy Zaısan, Tarbaǵataı taýyna sheıin asty» dep jalǵaıdy sóz ózegin Q.Halıd. Qyzaı taǵy da kóshtiń aldyna túsip Tarbaǵataı óńirindegi Barlyqqa toqtaıdy. Qytaı derekterine qaraǵanda qazaq 1760 jyldary Kóksý, Barlyq, Altynemelden asyp Ile óńirine deıin mal ótkizip, eptep kóship kele bastaǵan. Qyzaı rýlary alǵashynda Tarbaǵataı óńirine (Toqta- Barlyqqa) kelip, mekendep, onan soń Buratala arqyly Ile óńirine barǵan.
Esenkeldi batyr osy kóshtiń basynda boldy jáne osy arqyly Abylaı hannyń shyǵys saıasatynyń iske asýyna úlken úles qosty. Batyr týraly birtalaı áńgimelerdi Qytaı men Qazaq ordasy arasyndaǵy elshilik habarlarynan kezdestiremiz. Dosper jyrynda da Esenkeldi batyrdyń Abylaı elshilikterin Qytaıǵa bastaǵan saparlary kórinis tapqan. Esenkeldi batyrǵa Ejen han berdi deıtin kók tas týraly qyzaı aqsaqaldary birtalaı áńgime aıtady, asyl kók tas olardyń qolynda áli de bar. Bir áńgimege qaraǵanda qazaq elshiligi qaıtarda Ejen hannyń ordasynda dastarhan jaıylypty, ydys-aıaqtyń bári altyn edi. Sol kezde Esenkeldi bir kúlip, bir qyzaryp otyrsa kerek, sonda Ejen han: - Nege kúldiń, Esenkeldi? Jasyrmaı syryńdy óziń aıtshy dedi. Sol kezde batyr jasynda bastan keshken mehnatty, qorlyqty aıtyp, sheshesiniń «Balam, as jeısiń altyndaǵan tabaqpen, Bir Jaratqan ómir berse saǵan» degenin esine aldy,-deıdi.
Qyzaı arasynda Abylaıdyń bir balasy Qasymnyń úlken uly Esenkeldiniń aty Qyzaı Esenkeldi batyrdyń qurmetine qoıylyp edi delinedi. Bul oqıǵa Esenkeldi batyr elshilik jumystaryna belsene aralasyp júrgen 1760 jyldardyń ortasyna qaraı boldy ma dep shamalaımyz. Esenkeldi batyr bul kezde erligimen ábden elge tanylǵan, ómirden tájirıbe jınaǵan, talaı ret shet elge elshilikti bastap baryp aqjoltaı atanǵan kezi. Qasym tóreniń sheshesi Topysh Han Ordasy Býrabaıǵa 1743 jyly hanym bolyp keldi. Qasym sultan 1745 jyly týdy degende, onyń úlken uly Esenkeldi eń erte degende 1765 jyly týýy múmkin: «Aýylyna babam qonyp jatqan kúni, Qasymnyń ul týypty qatyny endi. Yrymdap Esekeńe qoıǵyzypty, Abylaı nemereniń atyn endi». Endeshe Qyzaı Esenkeldi batyr osy jyly han ordasy Býrabaıǵa ár túrli sharýalarmen kelip júrdi, eki ortada baılanys úzilgen joq dep aıta alamyz.
Býrabaıdaǵy Abylaı han ordasymen eki aradaǵy baılanys HIH ǵasyrdyń ortasyna deıin úzilmegenin Qyzaıdyń Kenesary hannyń kegin alamyz dep qyrǵyzdy shapqan oqıǵalarynan da ańǵaramyz. Kek alamyz dep Alataýǵa attanǵan qoldy bastaǵan belgili batyrlar - mataı Táneke men qyzaı Qudaımendi deıdi.
Qyzaıdyń tegi qadym zamanǵa bastaıdy
Erlik dáýiriniń birtalaı áńgimeleriniń basyn sholdyq, endi osy Qyzaıdyń tegi kim degen máselege keleıik. Ol úshin biz ataqty Áriptiń aqyn Kókbaıǵa aıtqan «...Arǵynǵa senen kóri Qyzaı jaqyn» degen sózine tápsir jasap kóremiz. Árip pen Qókbaı bir-birimen zamandas, óz zamanynyń asa bilimdi, aqyn azamattary. Ol zaman jalań sózdiń zamany emes, myqty azamattardyń arasynda astarsyz eshteńe de aıtylmaıdy. Kókbaı Tobyqtynyń Kókshe degen atasynan, Árip bolsa Sadyr urpaǵy, sheshesi Kókshe, sol sebepti naǵashy-jıen bolyp ekeýi aıaýsyz qaljyńdasady, biraq eki arada jaý pıǵyl joq. Árip qandaı tarıhty meńzep tur ? Endi soǵan keleıik, bul jerde baıyrǵy tarıhsyz bolmaıdy, myńjyldyqtan ári oqıǵalar aıtylyp tur. Q.Halıdtyń «qazaqtyń qarııalary myńjyldyqtyń ishinde adaspaıdy» degeni este bolsyn.
Tobyqty Arǵyn ishine Bes Meıram emes, Jeti Momyn qatarynda kiretini sózsiz. Shejire túzýdiń zańdylyǵy boıynsha Bes Meıram áýel bastan bar da, Jeti Momyn Arǵynǵa keıin qosylǵany anyq. Qaı zamanda qosyldy degen suraq týady ?
Bizdiń jyl sanaýymyzdan úsh myńdaı jyldaı buryn qazaq dalasynda eki úlken ulysty kóremiz, biri «Avesta» sııaqty asyl murany qaldyrǵan Arıan, ekinshisi «Oǵyz qaǵannyń» qıssasyn jyrlaıtyn Turan elderi edi. Birtalaı zaman aǵaıyndy-inili bolyp turǵan eki ulys ta ósti. Arıan eli sol kezde adam sany mol, ózgeden ústem edi, maly kóp edi, ushy-qıyrsyz Saryarqa dalasyna syımady. «Avesta» bylaı deıdi: «Endi, mine, Jámshıd patshalyǵy úshin toǵyz júzinshi qys ta tústi. Sonda bul jer irili-usaqty malǵa, adamǵa, ıt pen qusqa, qyp-qyzyl bop janǵan otqa tolyp ketti. Irili-usaqty mal men adam ózine oryn taba almady... Sonda Jámshıd qyrǵa shyqty, Kúnniń baǵdaryn baıqady, óziniń altyn múıizine úrledi, qamshysyn sermedi: “Aınalaıyn Spenta-Armaıtı, meniń malym men adamym syısyn, jazyl endi, qanatyńdy jaı”,– dep jalyndy. Osylaısha jerdi burynǵy kóleminiń úshten úshine deıin ulǵaıtty, jáne osy jerde irili-usaqty mal jaıylym tapty, adam balasy óziniń tilegine, erkine saı ómir keshti. Jaratýshy Ahýra Mazda – Kók Táńirimen birge dańqty Arıanam-Baıdja belinde (Arqa beli), Barýkasha kóli (Aqsaqal Barby kóli) jaǵasynda májilis qurdy. Týmysy bólek mol tabyndardyń ıesi, adamzat balasynyń eń jaqsy ókilderimen birge dańqty Arıanam Vaıdjaǵa Jámshıd te keldi. Sol jerde Ahýra-Mazda Qudaı bylaı dedi: «O, qasıetti Jámshıd, myna jalǵan dúnıege qys ta keler, aldymen qardyń qara bulty Qarataýǵa jaýar. Osy sumdyq juttan malyńnyń úshten biri ǵana qalar, onyń ózinde ózen jaǵasyndaǵy qalyń qamys pen taýdyń aǵashyna panalap. O, Jámshıd, myna jalǵan dunıede qoıdyń tuıaǵynyń izin kezdestirý ǵajap qaldyrar» (Avesta.M., 1993. – 176-180-bb).
Arıan eline jut keldi, onyń ústine Turanmen til tabysa almady. Eki arada daý týdy, birinishisi - Ortalyq Qazaqstannyń ken oryndaryn bólise almady, ekinshisi – Alladan túsken tórt kitaptyń biri Zábúrdi Arıan qabyldap, Turan qabyldamady. Osy aýyr jut pen rýhanı kıkiljiń sebebinen Arıan jurty bir jaǵy Úndistan, bir jaǵy Iran qyratyna, bir jaǵy Altaı taýlaryna kóshti. Qola dáýiriniń sońyna qaraı qazaq dalasyna Turan eli ıelik qyldy. Osy órkenıetten saq (saha) qaýymy ósip shyqty. Saq máselesin Qazaqstan tarıhyna qatysy bar adam aınalyp óte almaıdy, men de oqýlyqtardy jazǵan kezde azdy-kópti derekter negizinde sholyp ótip júrgen taqyryp. Máseleniń sheshimi «Saq» jáne «skıf» ataýlarynda. Osy eki ataýda da orystyq jáne sovettik tarıhnamadan kele jatqan qatelik bar. Termınde qatelik bolǵan soń arǵy jaǵy belgili. Biz qazirgi jyl sanaýymyzǵa, ıaǵnı Isa paıǵambar týǵanǵa deıingi birinshi myńjyldyqta Jetisý men Túrkistannan Qarateńiz boıyna, Altaı taýlarynan Horezmge deıingi terrıtorııany «saq» ataýyna ıe bolǵan kóptegen taıpalar mekendedi dep jazamyz. Shyn máninde ırandyq jazbalarda «saq» emes «saha». «Tarıh atasy» Gerodot (b.z.b. V ǵ) olardy «skýz» dep ataıdy. Semıt derekterinde bul halyq «ıshgýzaı» jáne «ıshkýz» túrinde kezdesedi. Biz orys transkrıpııasynyń jetegimen áli «skıf» dep júrmiz, másele kóne grek álipbıindegi «ó» árpiniń qalaı oqylatynyna baılanysty. Budan shyǵatyn qorytyndy bireý bizdiń saq, nemese skıf (skýz, ıshgýzaı) dep júrgenderimiz ishki oǵyzdar. Dala turǵyndarynyń ekinshi ataýy - qańly, ıaǵnı dala adamy (qań-shóleıt dala degen maǵyna beredi).
Endi munyń báriniń Qyzaıǵa qandaı qatysy bar dep otyrsyz ǵoı? Qyzaıdyń ata-babalary da arıan qaýymdary ishinde osy aýmaly-tókpeli zamanda Altaıǵa aýdy. Keıin arıan jurty Uly dalanyń shyǵys qaptalynda qııat áýletin taqqa otyrǵyzyp Ǵun (Kún) patshalyǵyn qurdy. Osy patshalyqtyń ońtústik qaptalynda Úısin, batys qaptalynda - Qańly sııaqty erteden aralas elder bar edi. Úısinder alǵashqy kezeńde Shyǵys Túrkistandy mekendep, al ıýechji taıpalary ońtústik-batysqa jer aýǵan soń, Jetisý men Ferǵana (Davan) ólkelerine ornyqty. Qytaı jazbalaryna qarasaq Ile óńiri ertede ıýechjige tıesili bolǵanǵa uqsaıdy. Bizdiń zamanymyzdan burynǵy III ǵasyrda olar ǵundardyń batys jaǵyndaǵy Dýnhýań men Chılan taýy aralyǵyn qonystanǵan el edi. Ǵundardyń shabýylynan úrikken ıýechji taıpalary ózderiniń burynǵy mekenin tastap, Ile ózeniniń alqabyna qonys aýdarady. Budan buryn Ile ózeni alqaby se (saq) taıpalarynyń mekeni bolýǵa tıisti, qonys aýdaryp kelgen ıýechjiler bul jerdi basyp alady. Iýechjilerdiń ońtústikke kóshe almaı qalǵan bir bólegi Nanshan taýyna sheginip, ol jerdegi taıpalarmen aralasyp ketti. Iýechjiler Ile óńirine qonys aýdarǵan soń, Úısin bıligi ǵundardyń kómegine súıenip jańa qonystanyp jatqan kórshilerine shabýyl jasap, olardy batysqa qaraı yǵystyryp jiberdi de, Ile ózeni alqaby men Ystyqkól alabyndaǵy qunarly qonysqa kelip ornyǵady. Osylaısha Úısin quramyna tek qana ıýechji ǵana, onyń quramyna engen se, ıaǵnı saqtar da endi. Ile ózeni alabyna aýysqannan keıin úısin eli tez damyp irgeli memleketke aınaldy.
Sol dáýirdegi kórnekti odaqtyń biri - qańlylar, áýelden Syrdarııa men Ertis arasyndaǵy ólkemen tyǵyz baılanysty (Avestada Syr boıyna qatysty Kanhga ataýy kezdesedi)! -Mine, Áriptiń Kókbaıǵa «...Arǵynǵa senen kóri Qyzaı jaqyn» deýiniń syry osy. Arıan ishinde kóbi arǵyn bolatyn, al oǵyzdar qańly arasynda edi. Árıne, ǵun, úısin, qańly qaýymdarynyń qonystaný máselesi tolyq sheshildi deýge áli erte, onyń ústine halyqtardyń ǵundar bastaǵan qoly qonys aýdarýy kezeńinde (III ǵ. bastap) etnoterrıtorııalyq kartaǵa eleýli ózgerister engeni daýsyz.
(Jalǵasy bar)
Jambyl Omaruly Artyqbaev, Tarıh ǵylymdarynyń doktory, Gýmılev atyndaǵy EUÝ-niń professory
Abai.kz
