Sultan Han Aqquly. Foto: akzhol.kz
– Sultan Han, ótken keńestik tarıhtan Ulttyq-terrıtorııalyq nemese býrjýazııalyq ultshyldar Avtonomııasy degen ataýymen belgili Alash ulttyq-demokratııalyq respýblıkasynyń bıylǵy 100 jyldyǵyna oraı úkimet qandaı sharalardy qolǵa alýy múmkin? Alash tarıhyn zertteýshi, Álıhantanýshy retinde kóńilińiz tolmaıtyn tustary bar ma? Astanada eskertkish ornatý máselesi sheshimin taba ma?
– Iıa, siz durys aıttyńyz. Alash ulttyq-terrıtorııalyq avtonomııa dep resmı túrde jarııalanǵanymen, Alash – ulttyq-demokratııalyq parlamenttik respýblıka bolyp dúnıege keldi. Ony Alash tarıhyna qatysty qujattar bultartpaı dáleldeıdi. Al, endi úkimettiń búgingi Qazaq eli úshin teńdessiz tarıhı mańyzy bar Alash respýblıkasynyń 100 jyldyǵyn atap ótýge qatysty is-sharalarǵa toqtalatyn bolsam, ázirshe úkimet aýyz toltyryp aıtatyndaı is-sharalardy josparlaı qoımaǵanǵa uqsaıdy. Búgingi Qazaq eliniń berik irgetasyn qalap, jer kólemi jaǵynan álemdegi 9 memleket bolyp otyrǵan eldiń búgingi shekarasynbelgilep ketken Alash respýblıkasynyń 100 jyldyq mereıtoıy da, Alty Alash kósemi Álıhannyń 150 jyldyǵy sııaqty, jetim qyzdyń toıyndaı ótetin syńaı baıqalady. Mereıtoılyq is-sharalardyń josparyn jasaý Mádenıet jáne sport mınıstrligine júktelgen kórinedi. Biraq úkimettiń arnaıy komıssııasy ne qaýlysy bolmaıdy. Ol degenińiz úkimet tarapynan jetkilikti qarjy men qoldaý bolmaıdy degen sóz.
Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń «Alash» ǵylymı zertteý ınstıtýty óz tarapynan mereıtoılyq is-sharalardyń josparyn jasaýǵa óz usynystaryn berdi. Olarǵa qysqasha toqtalyp ótsem, Alash taqyrybyn orta mektep pen joǵarǵy oqý oryndarynyń oqý baǵdarlamasyna mindetti pán, taqyryp retinde engizý, Alash respýblıkasy men Alash qaıratkerleri týraly derekti, kórkem fılmder túsirý, balalar úshin anımaııalyq ónimder shyǵarý, baspasóz quraldarynda júıeli túrde tarıhı aǵartýshylyq materıaldar jarııalaý, Ulttyq bank tarapynan qymbat metaldan Alash Orda ulttyq keńesiniń 15 múshesiniń barelefimen (ıaǵnı beınelerimen) shaqalar (monetalar) quıyp shyǵarý, Qazposhta tarapynan olardyń portretterimen poshta markalaryn shyǵarý, Semeı qalasyna Alash avtonomııasynyń astanasy bolǵandaǵy Alash ataýyn qaıtarý, Petropavl qalasyna «Qyzyljar», Pavlodarǵa «Baıanaýyl», Óskemenge «Álıhan» esimin berý, Reseımen shekaralas oblystardyń ortalyqtary men eldimekenderinde, Astana men Almaty jáne Semeı qalalarynda Alash respýblıkasy men qaıratkerlerin ulyqtaıtyn monýmentaldy eskertkishter ornatý, Alash qaıratkerleri jerlengen Máskeýdegi Don, Vagankov, Novodevıche jáne t.b. zırattaryna, Alash ardaqtylary ómir súrgen, qyzmet atqarǵan nemese aıdaýda bolǵan Omby, Orynbor, Samara, Voronej syndy qalalardaǵy turǵyn úıler men mekemelerge eskertkish taqtalar ornatý jáne t.b.
Óz tarapynan Alash ınstıtýty Alash qaıratkerleri murasynyń jınaqtaryn qurastyryp, birqatar zertteý men monografııany baspaǵa usynady. Naqty aıtsam, Álıhan Bókeıhan týraly qazaq jáne orys tilderinde 2 tomdyq, aǵylshyn, túrik jáne ýkraın tilderindegi 1 tomdyq monografııa, ult kóseminiń 15 tomdyq murasynyń 3-15 tomdaryn, Ahmet Baıtursynuly murajaı-úıiniń dırektory Raıhan Imahanbetpen birlese otyryp, Ahańnyń 10-tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn, A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń qyzmetkerlerimen birlese otyryp, Eldes Omarulynyń 3 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn, sondaı-aq Ǵumar Qarashtyń, Jasylyq Tólenulynyń, Abdolla Baıtasulynyń jáne basqa da Alash ardaqtylarynyń shyǵarmalaryn, oqýlyqtaryn baspaǵa usynýdy josparlap otyrmyz.
Eger Mádenıet jáne sport mınıstrligi qarjy bólip jatsa, osylardyń bári de jaryq kórmekshi. Vıe-premer Darıǵa Nazarbaevanyń 2016 jyldyń aqpanynda Senat depýattarynyń saýalyna bergen jaýabynda Astanada Alash alleıasy ashylyp, eskertkish ornatý jáne kórkem fılm túsirý máselesi qarastyrylyp jatqanyn habarlaǵan edi. Biraq, óziń bilesiń, burynǵy Eńbekshilder degen shaǵyn ǵana kóshege Álıhan Bókeıhannyń esimin berýden basqa birde bir másele sheshilgen joq.Qaraǵandyda qazirgi Oqtıabr aýdanyna Álıhannyń esimi berilmeı qaldy.
IýNESKO syndy halyqaralyq bedeldi uıym «búkil dúnıejúzilik dańqty qaıratker» dep tanylǵan ult kósemi Álıhannyń týǵanyna 150 jyl tolǵan mereıtoıynyń memleket tarapynan eleýsiz ótkenin aıta berseń, sóziń jetpeıdi... Al Alash respýblıkasy men qaıratkerlerin sonshama ulyqtaýdyń syry nede degen suraq týýy ǵajap emes. Eń aldymen qazaqtyń qazaqtyǵyn, qazaqtyń qazirgi tili men ádebıetin, jalpy mádenıetin qalyptastyrǵan, búgingi elimizdiń irgetasyn qalap, shekarasyn belgilep ketken ultshyl azamattarymyzdy ulyqtaý – búgingi óskeleń urpaqty tárbıeleý, olar tálim-tárbıe alatyn, úlgi tutatyn ónege bolýy úshin aýadaı qajet. Tarıhy joq halyqtyń keleshegi joq dep ata-babalarymyz jaı aıtpasa kerek.
– Búgingi kúni Alashtanýshy ǵalymdar arasynda kelispeıtin pikir qaıshylyqtary bar ma? Bar bolsa ol qandaı máseleler?
– Eń aldymen aıtarym: Alash qozǵalysy men Alash respýblıkasynyń tarıhynda zerttelmegen, tipti ǵalymdarǵa beımálim betteri áli de az emes. Alash taqyryby tolyq ashylǵan joq. Alash jumbaǵyn jan-jaqty ári tolyq ashyp berý búgingi alashtanýshy ǵalymdardyń qolynan kele qoımas der edim. Óıtkeni keńestik tarıhtaný mektebinen shyqqan búgingi ǵalymdar sol mekteptiń qalybynan, qursaýynan, shyrmaýynan shyǵa almady.
Onyń birden bir dáleli: buqara halyqty, qoǵamdy aıtpaǵanda, tarıhshy ǵalymdardyń arasynda Alash avtonomııasynyń qurylǵanyn, jarııalanǵanyn teriske shyǵaratyn, kerisinshe Turar Rysqululy syndy alǵashqy qazaq kommýnısteri men Kólbaı Tógisov-Tólengitov syndy qaıshylyqtary bar tulǵalardyń tarıhı róli men mıssııasynyń boıaýyn qoıýlatyp, «jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyryp» kórsetkisi keletin syńaı baıqalady. Týrasyn aıtqanda tarıhshylardyń, zertteýshilerdiń arasynda rýshyldyq demesem de, jershildik sıpat baıqalatyny qupııa emes.
– Alashataný ǵylym qaı deńgeıde? Jas ǵalym, zertteýshiler kóbeıip kele me?
– Jas ǵalymdardyń arasynda Alash taqyrybyna degen aıtarlyqtaı qyzyǵýshylyq bar-aý.Jalpy óskeleń jastardyń ulttyq tarıhqa degen ynta-yqylasy zor.Biraq jalpy ulttyq ǵylymnyń búgingi kúı-jaıy jastardyń oǵan degen yntasynyń, yqylasynyń betin qaıtarady. Jas ǵalymdardy bylaı qoıǵanda, ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men ǵylym doktor-professorlarynyń áleýmettik jaǵdaıyn aıtýǵa aýyz barmaıdy.
Ulttyq Ǵylym akademııasy memlekettik mekemeden qoǵamdyq uıymǵa aınalyp, onyń quramyndaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń (ǴZI) bir bóligi óndiristerge, bir bóligi Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń qaramaǵyna berilgenin qazaq qoǵamy bile bermeıdi.
Metallýrgııa, munaı-hımııa syndy ónerkásip oryndaryna berilgen ǴZI-lardyń jaǵdaıynan habarym joq. Al osy kúni Bilim jáne ǵylymı mınıstrliginiń qaramaǵyndaǵy jáne joǵarǵy oqý oryndarynyń quramyndaǵy ǴZI-lar ógeı balanyń kúnin keship júrgeni ay da bolsa shyndyq. Óıtkeni onyń ishinde ásirese JOO quramyndaǵy ǴZI-lardyń mártebesi áli de naqty belgilenbeı keledi.
– Ózge túrki halyqtarynyń Alashordany ózderimen baılanystyra zerttegen eńbekteri bar ma?
– Bul saýalǵa naqty mysalmen jaýap bere almaımyn. Bar aıtarym – Ázirbaıjan, Qyrǵyzstan, Bashqurstan, Tatarstanda Alash qozǵalysy men Alash avtonomııasynyń tarıhyn ózderiniń HH ǵasyr basyndaǵy ult-azattyq qozǵalysymen tyǵyz baılanysty zerttegen ǵylymı shyǵarmalar joq emes. Onyń ústine Túrkııada ǵalymdar tarapynan Alash respýblıkasynyń tarıhy men Alash qaıratkerleriniń shyǵarmashylyq murasyna degen qyzyǵýshylyq kún sanap artyp keledi dep aıtýǵa bolady.
– Álıhan Bókeıhannyń týǵanyna 150 jyl aıasynda da eseli eńbek ettińiz. Biraz kitaptar shyǵardyńyz. osy oraıda sizde kómek qolyn sozǵan demeýshiler týraly aıta ketseńiz.
Qazir jeke ǵalymdardyń zertteýine, kitap shyǵarýyna kómek qandaı? – Iıa, Alty Alash kósemi, búgingi Qazaq eliniń irgetasynan shatyryna deıin kóterip, shekarasyn belgilep bergen Alash ulttyq-demokratııalyq respýblıkasynyń tóraǵasy (prezıdenti) Álıhan Bókeıhannyń týǵanyna 150 jyl tolǵany toılanǵan 2016 jyly meniń bir emes, birneshe kitabym basylyp shyqty. Atap aıtsam, óziń atap ketken qazaq, aǵylshyn jáne orys tilderindegi «Álıhan Bókeıhan. Alikhan Bukeikhan. Alıhan Býkeıhan» jınaǵynyń izinshe qazaq jáne orys tilderindegi, eki tilde de 2 tomnan turatyn «Álıhan Bókeıhan. Qazaq jeriniń joqshysy» jáne «Alıhan Býkeıhan. Tvore ıstorıı» atty monografııam, ult kósemi shyǵarmalarynyń tuńǵysh 15 tomdyq tolyq jınaǵy jaryq kórdi. Demeýshi degenge men myna nárseni erekshe aıta ketkim keledi. Qazaqtyń HH ǵasyr basyndaǵy ult kósemi Álıhannyń týǵanyna 150 jyl tolǵan mereıtoıy IýNESKO-nyń 2015 jylǵy 18 qarashadaǵy Qararyna sáıkes osy bedeldi halyqaralyq uıym aıasynda toılanýǵa tıis bolýyna qaramastan, atalǵan kitaptar men 15 tomdyq qomaqty jınaqty basyp shyǵarýǵa úkimetten, ulttyq bıýdjetten bir tıyn qarjy bólingen joq. «Álıhan Bókeıhan. Alikhan Bukeikhan. Alıhan Býkeıhan» jınaǵy Alash kóseminiń týǵanyna týra 150 jyl tolýy qarsańynda, ıaǵnı 2016 jyldyń 5 naýryzyna qaraı belgili kásipker, meenat Jeńis Túrkııa basqaryp otyrǵan «Er Jánibek» halyqaralyq qoǵamdyq qorynyń qarjylaı qoldaýy arqasynda jaryq kórip, onyń alǵashqy tusaýkeseri Túrkııa astanasy – Ankarada ótken bolsa, qazaq jáne orys tilderindegi tuńǵysh 2 tomdyq monografııa (bas aıaǵy 4 kitap) shymkenttik belgili kásipker, ultjandy azamat Ábdimájıt Syzdyqbekovtiń qamqorlyǵymen basylyp shyqty.
Kópshilik Ábdimájıttiń ózin onsha tanı bermeıtin de shyǵar. Biraq onyń eli úshin istep júrgen isin bir qazaq qoǵamy emes, ataǵy jer jarǵan kásibı boksshymyz, birneshe ataý boıynsha álem chempıony Gennadıı Golovkınniń búkil álemdegi jankúıeri jaqsy biledi. Nege deseńiz: Genanyń rıngke kıip shyǵatyn áıgili kók qazaq shapanyn (araqasynda úsh «G» árpi toqyp jazylǵan jáne únemi jeńis áperip júrgen shapapynan aıtamyn) ıyǵyna sol Ábdimájıt Syzdyqbekov japqan. «Er Jánibek» halyqaralyq qoǵamdyq qory da ótken jyly belgili Shoqaı tanýshy ǵalym Sadykova Bahyt apaımyzdyń “Turkistan mili birligi” ǵylymı zertteýler jınaǵyn 1000 danamen shyǵarsa, Zýqa batyrdyń týǵanyna 150 jyl tolýyn halyqaralyq deńgeıde keń toılaýǵa úkimetten artyq atsalysqan joq pa! Ay da bolsa ashyǵyn aıtsam, bıyl da Alash respýblıkasynyń 100 jyldyq mereıtoıynyń júgi taǵy da demeýshilerdiń moınyna artylatyn túri bar. Álekeńniń qazaq-orys tilderindegi 15 tomdyq tuńǵysh tolyq jınaǵy da demeýshilerdiń qoldaýymen jaryq kórdi.
Onyń ishinde eń aldymen Qaraǵandy oblysy ákimi Nurmuhambet Ábdibekovti, Mańǵystaý oblysynyń Túpqaraǵan aýdanynyń ákimi Temirbek Asaýovty atap ótkim keledi. Jeke kásipkerlerden «Qazaqstan-Kommerııa» AQ prezıdenti Jaýǵashty aǵa Nábıev pen ol qurǵan «Uly dala eli» qoǵamdyq birlestigi, «Altyn Qyran» kompanııalar tobynyń jetekshisi, halyqaralyq qorynyń prezıdenti Islámbek Saljan, «Qazaqmys» korporaııasynyń basshylyǵy qarjylaı qoldaý kórsetti.«Aq jol» demokratııalyq partııasynyń demeýshi tabýǵa múmkindiginshe qolqabys kórsetkenin aıta ketý kerek. Al endi atalǵan kitap-jınaqtardyń qansha danamen basylyp shyqqanyn da umytpaıyq. Resmı derekke sáıkes, búgingi tańda elimizdiń halqy 18 mıllıonǵa jetip qalsa, osy halyqqa qyzmet kórsetetin kitaphanalardyń sany 12 myń bolady. Bul da resmı málimet.
Al úsh tildegi «Álıhan Bókeıhan. Alikhan Bukeikhan. Alıhan Býkeıhan» kitaby men 15 tomdyq «Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalary – Sochınenııa» jınaǵy 1 myń danamen, al qos tomdyq «Álıhan Bókeıhan. Qazaq jeriniń joqshysy» jáne «Alıhan Býkeıhan. Tvore ıstorıı» monografııalary bar-joǵy 500 danamen ǵana jaryqqa shyqty. Al endi Mádenıet mınıstrliginiń «Áleýmettik qundy ádebıetter baǵdarlamasy» boıynsha shyǵatyn kitap ta bas-aıaǵy 2 000 danamen taralady. Mundaı taralym kimge jetedi degen suraqtyń ózi artyq emes pe? Áıtse de 2016 jyldyń sońynda Mádenıet jáne sport mınıstrligi 15 tomdyq jınaqtyń 1 jáne 2 tomdaryn, atap ótkenimdeı, basyp shyǵarýǵa qarjy bólip, ol ótken jeltoqsan aıynda basylyp shyǵyp, 2 myń dana kitap eldegi 12 myń (!) kitaphanaǵa taratyldy.
Al bıyl Mádenıet jáne sport mınıstrligi Alash respýblıkasynyń 100 jyldyǵy aıasynda qalǵan 13 tomyn – 3-15 tomdaryn 5 myń danamen, ıaǵnı burynǵy tırajdan 2,5 ese kóp danamen basyp shyǵarady-aý degen úmitim bar. – Buǵan deıin de Álıhan Bókeıhan týraly biraz eńbekter jaryqqa shyqqan. Sizdiń kitabyńyzdyń basqa basylymdardan aıyrmashylyǵy nede? Qanshalyqty jańa derekter engizildi?
– Joq, buǵan deıin shyqqan eńbekter Alty Alash kósemi Álıhannyń ózi, onyń ómiri men san qyrly ǵylymı-pýblııstik, saıası-qoǵamdyq qyzmeti týraly emes, tek qana onyń saıası-qoǵamdyq qyzmeti Alash ult-azattyq qozǵalysy, partııasy jáne Alash respýblıkasynyń (ǵylymı zertteýler men maqalalarda avtonomııa retinde qarastyryldy) tarıhy konteksinde sıpattalyp keldi. Al meniń monografııamda tuńǵysh ret Álıhannyń dúnıege kelýinen ómiriniń sońǵy kúnine deıingi búkil ǵumyr joly sıpattaldy.
Kitapta Álıhannyń ǵumyrnamasy bultartpaıtyn tarıhı derekterge, muraǵat qujattaryna, onyń ishinde KSRO men QazSSR KGB-sy, Reseıdiń FSB-sy muraǵattarynan alynǵan qujattar bar, týǵan týysqandarynyń, ǵylym men baspasóz jáne pýblııstıkadaǵy áriptesteriniń, Alash qozǵalysy, Alash partııasy jáne Alash respýblıkasyndaǵy úzeńgilesteriniń estelikterin arqaý ete otyryp sıpattaldy. Qazaq ne orys tilindegi 2 tomdyq monografııany muqııat oqymaı, jaı paraqtap shyǵyp-aq, onda Álıhan ómiriniń árbir sáti belgili bir tarıhı derekkózine súıene otyryp sıpattalǵanyna kóz jetkize alasyń.
Al kitapqa ádil baǵasyn, onyń qanshalyqty tartymdy, qyzyqty, senimdi nemese sapaly jazylǵanyn oqyrman aıta jatar. – Alashtaný taqyrybyna baılanysty alda qandaı josparlaryńyz bar?
– Bıyl búgingi Qazaq eliniń negizi, irgetasy bolǵan Alash respýblıkasynyń, ádilin aıtsaq – búgingi Qazaqstannyń 100 jyldyǵy toılanatynyn eskere otyryp, jalǵyz men emes, «Alash» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń josparlap otyrǵan is-sharasy óte qomaqty. Onyń ishinde óz basym múmkindik bolsa bıýdjet esebinen, bolmasa – demeýshilerdiń qoldaýymen Álıhan Bókeıhan týraly tuńǵysh monografııany 5 tilde – qazaq, aǵylshyn, túrik, ýkraın jáne orys tilderinde, sondaı-aq 15 tomdyq «Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalary – Sochınenııa» jınaǵyn keminde 5 myń danamen basyp shyǵaryp, ekeýiniń ishinen monografııanyń tusaýkeserin Astana-Almatyda ǵana emes, Ankarada, Kıevte, Máskeýde jáne Londonda ótkizýdi josparlap otyrmyn.
Oǵan qosa «Alash» ıınstıtýty Alash respýblıkasynyń 100 jyldyǵy mereıtoıy aıasynda Alash qaıratkerleriniń, atap aıtqanda Ahmet Baıtursynulynyń murajaı-úıi basshyǵylymen, ıaǵnı Raıhan Imahanbetpen birlese otyryp, Ahańnyń 10 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn, sonymen qatar A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń qyzmetkeri Orynaı Jubaevamen birlese otyryp, Eldes Omarulynyń 3 tomdyq shyǵarmalar jınaǵy, Shymkent qalasyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń murajaıynyń burynǵy dırektory Hanbıbi Esenqaraqyzy qurastyryp ázirlegen «Aq jol» gazetindegi materıaldar jınaǵynyń 11-25 tomdaryn, sondaı-aq Jaqsylyq Tólenulynyń, Abdolla Baıtasulynyń jáne t.b.
Alash ardaqtylarynyń murasyn jınaq etip baspaǵa usynbaqshy. Mine osy jáne basqa da qundy tarıhı dúnıelerdi basyp shyǵarýǵa Mádenıet jáne sport mınıstrligine úmit artamyz. Odan qaıyr bolmasa, ádettegideı, eldiń kózi ashyq, kókiregi oıaý kásipkerlerine, ultshyl azamattarynyń kómegine súıenemiz. Sóz sońynda aıtarym: kezinde, osydan týra 1 ǵasyr buryn, qazaqtyń qazaqtyǵyn saqtap, qazaqtyń qazirgi mádenıetiniń negizin qalap bergen «Qazaq», «Saryarqa» gazetteri, «Aıqap», «Abaı» jýrnaldaryn shyǵarýǵa qarjy berip, Orynbordaǵy I jáne II Jalpyqazaq quryltaıynyń bar shyǵynyn kóterip, jańa dúnıege kelgen Alash respýblıkasyna, onyń Alash armııasyn jasaqtaýǵa da Uly dalanyń meenat, demeýshileri zor úles qosty emes pe! Ondaı ultshyl, elshil myrza azamattar búgingi Qazaq elinde de az emes.
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
Qoıshybek Múbarak
"The Qazaq Times"
